Хилаф ілімінің құрушысы, Әбу Ханифа мәзһабының ғұлама факиһы, Әбу Зайд Абдуллаһ (Убайдуллаһ) б. Мухаммад б. Омар б. Иса (430/1039) Самарқандтың Дәбуси ауылында дүниеге келген.
Балалық шағына қатысты дереккөздерде мағлұмат жоқ. Танымал ғұлама, Ханафи факиһы Әбу Жағфар б. Абдуллаһ әл-Усуршаниден тәлім алған. Өзінің жоғары ақыл-парасаты мен құқықтық мәселелерді талқылаудағы тапқырлығы арқасында, ол Бұхара мен Самарқандтағы ғылыми пікірталастарды жүйелей білді.
Қазылық қызметін атқарғаны үшін «Қази Зайд» деген лақап атымен танылған. Сонымен қатар, Дәббуси, ханафи ғұламалары арасында «әл-кудут’н-Себға» (жеті қази) ретінде белгілі ғалымдар дәрежесі берілді.
Дәббуси, хилаф (пікірталас) ғылымын жүйелі түрде зерттеген алғашқы (факиһ) заңгер болуымен қатар, Әбу л-Уср әл-Пәздәуи және Шемсулейме Әс-Серахсимен бірге Ханафи мәзхабының фиқһ усулунің (тәсілінің) үш негізін қалаушы ғұламалардың бірі саналады.
Сонымен қатар Серахси өзінің «Усул» еңбегінің І том, 251-252 беттерінде, Дәббусидің Такуиму л-Әдилла еңбегінің 74-бетінен бірнеше усул тақырыптарына қатысты пікірлерін алғанын айтады. Бұған қоса алғанда Дәббуси Қияс, Истихсан, Таклид, Илхам, Истисхаб және Тард сынды усул тақырыптарында егжей-тегжейлі зерттеген алғашқы ғалым болуымен қатар, Таклид, Истисхаб және Тард тәсілдерін дәлел ретінде қабыл етпейтіні туралы өз пікірін білдірген.
Дәббусидің «Такуиму л-Әдилла» еңбегі, Жассастың «Ушулу л-Фиқһ» еңбегінен кейінгі фиқһ усулунде «Фукаһа кәсібі» деп аталатын әдісті қолданған ең маңызды дереккөзі болып саналады. Оның еңбектерін зерттегенде фиқһ ілімін «Мужтаһид» дәрежесінде болғаны байқалады. Өйткені өзі, әл-Әсрар деп аталатын еңбегінде бұл жайында сөз қозғайды.
Сопылық шығармаларында әдебиет жазуға білімі бар Дәббуси, сенімге қатысты бірнеше пікірде Матуриди ұстанымынан басқа да көзқарастардың болғаны туралы «Такуиму л-Әдилла» еңбегінің 248-бетінде жазып кеткен.
Ол алпыс үш жасында Бұхарада бақилық болды. Кейбір деректерде бақилық болған күнін 432 хижри/1041 миләди деп көрсетілген.
Еңбектері
- Тасису л-Назар фи һтилафи л-Әимма. Бұл еңбегі Каир қаласында 1320/1972 жылы және Бейрутта жарық көрген. Автор бұл еңбегінде Әбу Ханифа, Әбу Жүсіп, Мұхаммад б. Хасан Әш-Шәйбани, Зуфар б. Хузайл, Хасан б. Зияд әл-Лулуи, Шафиғи, Имам Мәлік және Ибн Әбу Ләйл сынды үлкен ғұламалар арасындағы пікірталастар тудырған тоқсаннан көп негізгі фиқһ қағидаларын сегіз бөлімде салыстырмалы түрде зерттеп жазған.
- Такуиму л-Әдилла фи л-Ушул. Усули Фиқһқа қатысты жазған еңбегі Пәздәуи және Серахси сынды усул ғұламаларының негізгі әдебиеті. Тілінің түсінікті болуы, жүйелігі және салыстырма методологиясы ең маңызды роль атқаруда. Деректерде, Әл-Әнуар фи Ушули л-Фиқһ әдебиетінің авторы Дәббуси деп көрсеткен бұл еңбек Такуиму л-Әдилла фи л-Ушулдің түсіндірмесі.
- Әл-Әсрар фи л-Фуру. Фуру фиқһқа қатысты тәсілдері жазылған бұл еңбегі, дәлелдерімен бірге, мәселелер салыстырмалы түрде жазылған. Танымал Андалусия мемлекетінің патшасы, факиһ Ибн Рушдтің еңбектерін жаздыртқанда, бұл еңбектен шабыт алғанын алға тартады.
- Әл-Әмиду л-Ақша. Бұл еңбегі сопылық пен әдептілікке арналған және ауыр стильде жазылған шығарма. Дәббусидің дереккөздерінде, Ән-Назм фи л-Фәтуа, Шәрһу л-Жәмии л-Кәбир, Тәжнусу д-Дәббуси және Хизнәту л-Худа деп аты аталған еңбектерінің болғаны жайлы жазылған.
Исатай БЕРДАЛИЕВ,
Ислам құқық ғылымдарының докторанты
Пайдаланған әдебиеттер
- Дәббуси, Әл-Әсрар, Сүлеймания кітапханасында, Хажы Бәшир аға, №310. Такуиму л-Әдилла, 74, 216-225, 248 беттер. Тасиму н-Назар, 5, 6, 44-беттер.
- Серахси, Әл-Ушул, І том, 251-252 беттер.
- Ибну л-Әсрар, Әл-Лубаб, I том, 490-бет.
- Зәххаби, Әламу н-Нубула, XVII том, 521-бет.
- Ибн Халдун, Мукаддима, 420, 421, 422 беттер.
- Ибн Тағрибәрди, Ән-Нужуму з-Захир, V-том, 76-77 беттер.
- Ташкопрулузада, Мифтаху с-Саада, I том, 307-308 беттер; II том, 184-бет.
- Юсуф Зия Каһуажи, XI және XII ғасырларды Карахан хандығы дәуірінде Мауераннахр Ислам құқықшылары, Анкара 1976, 33-37 беттер.
- Мухаммад Хамидуллаһ, Усул ал-Фиқһин Тарих, 9-10 беттер.
- Ахмад Ахгундуз, Карахандықтардың үлкен құқықшысы Әбу Зәид Дәббуси және мәзһабтар арасындағы салыстырмалы құқықтық тәсілдер, Кония 1989, 89-108 беттер.
