Адамзат тарихында дін мен дәстүрдің өзара байланысы әрдайым ерекше орын алған. Бұл екеуі – халықтың рухани тірегін құрайтын қос таған. Дін – сенім мен ар-ожданның өлшемін айқындаса, дәстүр – сол сенімді күнделікті өмірде жүзеге асыратын нақты әрекеттер жүйесі. Егер дінді адамның жүрегіндегі иман, сенім, ар тазалығы деп қабылдайтын болсақ, дәстүр – сол иманды қоғамға жақын тілде жеткізіп, өмірдің бөлінбес бөлігіне айналдыратын құрал. Сол себепті дәстүр мен дінді егіз ұғым ретінде қарастыру – ғылыми да, тарихи да тұрғыдан дұрыс түсінік.
Қазақ қоғамында дін мен дәстүрдің тұтастығы айқын сезіледі. Мәселен, қазақтың қонақжайлығы – жай ғана әдет емес, ол діни сеніммен астасқан терең ұғым. «Үлкенді сыйлау, ата-ананы ардақтау, жетім-жесірге қол ұшын беру – ислам дініндегі ең негізгі ұстанымдар болса, қазақ дәстүрінде бұл өмірлік қағидаға айналған. Яғни, халқымыздың салт-дәстүрі діннің құндылықтарымен үйлесіп, ғасырлар бойы қоғамның бірлігін, татулығын, рухани тұрақтылығын сақтап келген.
Дәстүр мен діннің егіздігін айғақтайтын тағы бір мысал – қазақтың ырымдары мен тыйымдары. «Босағаны керме», «Түнде тырнағыңды алма», «Сүтті төкпе» деген секілді тыйымдардың барлығының түбінде ізгілік пен құрмет жатыр. Бұл әрекеттер бір қарағанда тұрмыстық әдеттей көрінгенімен, олардың ар жағында діни дүниетаным бар. Адамды тәртіпке, сақтыққа, ізгілікке тәрбиелейтін мұндай тыйымдар дәстүрдің де, діннің де тоғысқан тұсы.
Қазақ халқының көптеген дәстүрі діннің мәнімен толық үйлесіп жатыр. Мысалы, «Жеті атадан асқанша қыз алыспау» дәстүрін алайық. Бұл – жай ғана рулық ереже емес, ұрпақ саулығын сақтаудың, қан тазалығын қамтамасыз етудің ғылыми мәні бар даналық. Иә, бұл талаптың исламдағы жақын туыстардың некелесуіне берілген рұқсатпен үйлеспейтін тұсы бар. Әйтсе де, дін ғалымдары да ләжі болса қан араластырмай, қызды алыстан алу керегін айтады ғой. Ал «Асар» дәстүрі – шаруашылық көмектің түрі ғана емес, ол қоғамның ынтымағын арттыратын, бауырмалдық пен қайырымдылықты дәріптейтін құндылық. Дәл осындай дәстүрлер діннің негізгі қағидаттарымен үндесіп, халықты бірлікке, татулыққа бастайды.
Алайда қазіргі кезеңде дәстүр мен діннің арасын ажыратып көрсетуге тырысатын, тіпті дәстүрді мүлде жоққа шығаруға бағытталған деструктивті ағымдар пайда болуда. Олар халықтың ғасырлар бойғы қалыптасқан әдет-ғұрыптарын «шариғатқа қайшы» деп, ұлттық болмыстан безіндіруге тырысады. Мұндай әрекеттер – қауіпті құбылыс. Өйткені дәстүрінен ажыраған, тарихи тамырынан қол үзген адам рухани аштыққа ұшырайды. Ал рухани аштықтың орнын агрессия, ашушаңдық, төзімсіздік басады. Бұл – тек жеке тұлға үшін емес, тұтас қоғам үшін де қатерлі.
Дәстүрді жоққа шығару – ұлтты өзінің мәдени кодынан айыру. Дін мен дәстүрдің арасына жік салу – халықты екіге бөлу. Ал мұндай алауыздық қоғамның тұрақтылығына сызат түсіреді. Шын мәнінде, діннің түпкі миссиясы – ізгілік пен татулық болса, дәстүр – сол ізгіліктің өмірлік тәжірибедегі көрінісі. Бірін-бірінен бөліп қарау – ағашты тамырынан айырумен бірдей.
Деструктивті ағымдардың қауіптілігі – олар дәл осы құндылықтарды жоққа шығарады. «Асарды» бос әдет, «жеті ата» дәстүрін мәнсіз деп көрсетуге тырысады. Сөйтіп, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық бірегейлікті жоюға бағытталған әрекет жасайды. Шын мәнінде, мұндай идеологияның түпкі мақсаты – халықты өзінің тарихи болмысынан алыстату. Ұлттық болмыстан ажыраған адам – тамырынан үзілген ағаш секілді. Ол рухани тұрғыдан әлсіз, ықпалға тез түседі.
Қоғамдағы тыныштық пен тұрақтылық дәстүр мен діннің үйлесімінде ғана сақталады. Дәстүр – халықтың тәжірибесі, тарихы, өмір салты. Дін – соған моральдық өлшем беріп, рухани маңызын бекітетін күш. Егер осы екі құндылық бірлікте болса, қоғамда бейбітшілік пен береке орнайды. Ал екеуінің арасын бұзу – халықты бөлшектеудің ең қауіпті тәсілі.
Қорыта айтқанда, дәстүр мен дін – егіз ұғым. Бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. Дәстүр – халықтың рухани тамыры болса, дін – сол тамырды нәрлендіріп тұрған өзек. Тамыры терең, өзегі берік халық қана заманның дауылына төтеп береді. Ал дәстүрінен қол үзген, дінін қате түсінген жұртшылық адасуға бейім. Сондықтан дәстүр мен дінді қатар ұстай білу – рухани қауіпсіздіктің кепілі, қоғам тұрақтылығының басты шарты.
Нұрлыхан Қалқаманұлы
Теміртау қаласы, Қарағанды облысы
