Қазақ жәдидшілері – XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ қоғамында пайда болған ағартушылық бағыт өкілдері. Олар мұсылман әлемінде кең тараған жәдидшілдік қозғалыстың бір бөлігі болды. Жәдидшілердің негізгі мақсаты – діни білім беру жүйесін реформалау, заманауи білімді тарату, ұлттық сана-сезімді ояту және отаршылдыққа қарсы тұру арқылы қоғамның рухани және мәдени дамуына ықпал ету.
Жәдидшілдік қозғалыстың пайда болуы
Жәдидшілдік (арабша «жадид» – жаңа) қозғалысы XIX ғасырдың соңында Ресей империясының құрамындағы мұсылман халықтар арасында пайда болды. Бұл қозғалысқа түркі халықтарының зиялылары, соның ішінде татар, башқұрт, өзбек, қырғыз, қазақ ағартушылары белсенді қатысты. Жәдидшілердің негізгі идеясы:
Ислам дінін заманауи біліммен ұштастыру;
Жаңа әдіспен (усул-жадид) оқыту жүйесін енгізу;
Ұлтты мәдени және саяси тұрғыда жаңғырту.
Жәдидшілдік қоғалысының пайда болуында негізгі екі ой бар. Ғалымдардың бір тарапы жәдидшілік реформаторлық қоғалыстын білім саласында яғни батыстық ағартушылық кезеңімен байланыстырса, бір топ ғалымдар жәдид жаңару түсінігің діни тұлғалармен байланысты ортаға шыққанын алға тартуда. Екі ойдың да өз ғылыми негізі болғаны секілді бұл екі ойды бөлмей, бірін бірі қолдайтын бір тұтастық ретінде қалыптасқандығын да көре аламыз. Яғни жәдидшілік қоғалысының жаңару ой-пікірлері батыстың тарихи тәжірбиесінің әсері болғаны анық. Алайда шамамен барлық дерлік білім беру саласы тікелей діни медреселермен байланысты болғаны үшін медресе тәртібінде білім беру жүйесі өзгермей бұл қозғалыстың да шығуы мүмкін емес еді. Сондықтан да бұл екі ұстаным бірің біріне қарсы емес бірін-бірі толықтыратын ұстаным деп бағалай аламыз.
Негізгі қызметі мен идеялары
Ағартушылық қызмет:
Қазақ жәдидшілері халықты сауаттандыруға ерекше назар аударды.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде әліпби жасап, оқулықтар жазды.
Жәдид мектептері ашылып, онда жаңа әдіспен оқу бағдарламалары енгізілді. Ескі оқу тәртібі бойынша 10 жылға жуық білім алған оқушылар ұлттық ерекшеліктер мен оқуты әдіс тәсілінің ескі жүйе арқылы жалғасуы, оқу мен оқушылардың сапасын түсіріп, көптеген қиындықтар туғызған еді. Ескі оқу жүйесінде Араб-парсы елдерінің жазу-оқуы негізінде құралғандықтан басқа ұлт өкілдеріне білім алу оңайға түспеді. Ахмет Байтұрсынұлының жаңа әліпбиі бір дыбыс бір әріп негізінде қазақ ұлтына ыңғайластырып, 10 жылға жуық оқуды 1 жылға дейін қысқартап осы мерзімде оқу мен жазуды үйретіп шығатын болды.
Ұлттық сана қалыптастыру:
Жәдидшілер қазақ халқының ұлттық ерекшелігін сақтап қалуды көздеді.
Тіл, дін, мәдениет мәселелерінде ұлттың бірлігін нығайтуға тырысты. Қазақ жәдидшілерінің негізгі саяси ұстанымдары Алаш қозғалысы және Алаш партиясының негізінде көрініс тапты. Алаш үшін негізгі мүдде – ұлттық мүдде еді.
Баспасөз және әдебиет:
Жәдидшілер баспасөз арқылы өз идеяларын насихаттады. Мысалы, «Қазақ», «Айқап» сияқты газеттер мен журналдарда ағартушылық мақалалар жарияланды. Олар қазақ әдебиетін жаңғыртып, ұлттық тақырыптарды көтерген шығармалар жазды.
Саяси белсенділік:
Қазақ жәдидшілері Алаш қозғалысының негізін қалады. Бұл қозғалыс қазақ автономиясын құруға және отаршылдық саясатқа қарсы тұруға бағытталды.
1917 жылы Алаш Орда үкіметін құрды, бұл қазақ қоғамының тәуелсіздікке ұмтылысының айқын көрінісі болды.
Дін мәселесі:
Алаштықтардың тағы да бір негізгі мәселесі – дін мәселесі еді. Өкінішке орай 18-19 ғасырларда Ресей патшалығы Ислам дінін өзінің колониялық саясатын жүргізуге де пайдаланды. Алаштықтар дін мәселесінде ұстанымдары өте анық болған еді. Алаштықтар жеке мүфтият ашылуын және барлық діни істер қазақ тілінде өтуін бір ауыздан қолдады.
Медет СӘДІБЕКОВ,
дінтанушы
