Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет ретінде өзінің Конституциясында бекітілген принциптерге сәйкес дамып келеді. Зайырлылық – бұл мемлекет пен дін арасындағы өзара тәуелсіздікті сақтай отырып, қоғамдағы әртүрлі діни сенімдерге құрмет көрсету, діни бостандықты қамтамасыз ету және радикализмнің алдын алу тетігі. Қазақстанның көпконфессиялы және көпұлтты қоғамы зайырлы принциптерге негізделген бейбітшілікті сақтау жолында ұзақ мерзімді тұрақтылыққа ұмтылады.
Зайырлылықтың құқықтық негіздері. Қазақстанның зайырлы мемлекет ретіндегі сипаты 1995 жылғы Конституцияда айқын бекітілген. Конституцияның 1-бабының 1-тармағында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп көрсетілген. Бұл қағида Қазақстанның мемлекеттік құрылымында діннің рөлін шектемейді, керісінше діни сенім бостандығын қорғауға бағытталған.
«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң (2011 ж.) зайырлылықтың құқықтық негізін толықтырады. Заң діни ұйымдардың мемлекеттен бөлек қызмет етуін реттейді және діни бірлестіктердің Қазақстанда заңды жұмыс істеуі үшін арнайы тіркелуді талап етеді. Сонымен қатар, заң радикалды ағымдардың таралуына тосқауыл қоюға, діни ұйымдардың қызметін бақылауға және діни экстремизмге қарсы күрес шараларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы зайырлылықтың тарихи аспектілері: Қазақстандағы зайырлылықтың тарихи негіздері кеңестік кезеңнен бастау алады. Кеңес Одағы кезінде мемлекет дінді қоғамдық өмірден шеттету саясатын ұстанды, нәтижесінде көптеген діни бірлестіктер қысымға ұшырады. Алайда, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекет дін бостандығына жаңа мүмкіндік беріп, азаматтардың діни сенімін еркін таңдауына жағдай жасады.
Зайырлылық принциптері мемлекетке діни әртүрлілікті сақтауға мүмкіндік береді. Қазақстанда ислам, христиандық, иудаизм, буддизм сияқты көптеген дін өкілдері бар. Олардың бейбіт қатар өмір сүруі мемлекеттің зайырлы саясатының табыстылығының дәлелі. Қазақстандағы діни бірлестіктердің саны 2023 жылы 3782-ге жетті, олардың көпшілігі исламдық бағыттағы ұйымдар (68%).
Зайырлылықтың әлеуметтік тұрақтылыққа әсерін қарайтын болсақ. Зайырлы мемлекетте дін қоғамдық және саяси шешімдерге ықпал етпейді, бұл Қазақстанның көпконфессиялы қоғамында әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Қазақстандық қоғамда діни сенімдердің алуан түрлілігіне қарамастан, зайырлылық қағидалары бейбіт қатар өмір сүруді қолдап, діни толеранттылықты нығайтады. Дін мемлекетке әсер етпейтіндей, ал мемлекет діндарлардың жеке сеніміне араласпайтын үлгі елімізде жақсы жұмыс істеп келеді.
Әлемдегі көптеген мемлекеттер зайырлылықты өздерінің дамуының маңызды бөлігі ретінде қабылдаса, Қазақстан да осы жолды таңдады. Әсіресе, діни экстремизм мен радикализмге қарсы күресте зайырлы мемлекет қағидаларының маңыздылығы арта түседі. Мемлекет радикалды идеологиялардың алдын алу үшін зайырлылықты қолдай отырып, діни ұйымдармен бірлескен жұмыстар атқаруда. Бұл мақсатта елде “Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі” өткізіліп, дінаралық диалогқа көп көңіл бөлініп келеді.
Қазақстанда діни ұйымдар саны артып келеді. 2020 жылы елде 3700-ден астам діни бірлестік пен 3500-ден астам діни ғимарат жұмыс істеді. Алайда, зайырлылық принциптерін сақтау – қоғамдағы радикалдық діни идеологиялардың алдын алудың маңызды жолы. Мысалы, діни сауаттылықты арттыруға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар, білім беру саласындағы дінге қатысты ақпараттық жұмыстар, радикализмге қарсы күрестегі мемлекет ұстанымының басымдықтары болып табылады. Соңғы жылдары жүргізілген зерттеулерге сәйкес, Қазақстан халқының 64%-ы зайырлы өмір салтын қолдайды, бұл ауылдық жерлердегі тұрғындар арасында 64%-ға, қалалықтар арасында 78%-ға тең.
Қорытынды. Қазақстандағы зайырлылық негіздері құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан нығайып, қоғамның тұрақтылығы мен бейбітшілігінің кепіліне айналды. Мемлекет діннің қоғамдағы рөлін құрметтейді, бірақ діни ұйымдардың саяси процеске қатысуын шектейді. Бұл модель Қазақстандағы дінаралық және ұлтаралық бейбітшілікті сақтау үшін маңызды. Болашақта да зайырлылық принциптері елдің тұрақты дамуының негізі болып қала береді, ал мемлекет діни радикализмге қарсы күресті күшейтуді жалғастырады.
Өмірбек ӘБДІРХАНОВ,
теолог
«Ақтау қалалық ішкі саясат және тілдерді дамыту бөлімі» ММ-нің тапсырысы бойынша
