Қазақта «Мыңды жеңген – батыр емес, өзін өзі жеңген – батыр!» деген ғажап мәтел бар. Бұл мәтелде халқымыздың мұсылмандық танымы тайға таңба басқандай анық көрінеді. Сонымен «Өзін өзі жеңу» дегеніміз не?
«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес.
«Мен» менен «менікінің» айырылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес», – деп Абай хакім айтпақшы, адам болмысы екі негізгі бөліктен тұрады: тән және жан, діни терминмен айтсақ: нәпсі мен рух. Ішпек-жемекті, қызық-құмарды, мақтан-мәнсапты, дүние мен билікті аңсап тұратын, еркіне жіберсе, өзі Құдай болғысы келетін Нәпсіміз бен ар-ожданды басшылыққа алып, абырой биігіне, адамшылыққа тартатын Рухани табиғатымыз арасында келіспеушілік, тіпті қарама-қайшылық пен текетірес бар. Осы екі болмыстың, екі қуаттың арасындағы тартыс – тіршіліктің базарын қыздырып тұр әрі өтер сынағымыздың да негізгі мазмұны осы.
Қасиетті Құранда «нәфс әммәра» деген атаумен берілген, мағынасы «жамандыққа бұйырушы нәпсі» дегенді білдіретін бөлігімізді тәрбиелеп, аяттарда айтылған «сөгіс беруші», «тынышталған, тазарған нәпсі» дәрежесіне жеткізу; сөйтіп нәпсімізді рухымызға бағынышты халге түсіріп, періштелік-рухани қасиеттерімізді жетілдіру, адамшылығымызды арттыру – «өмір – күрес» сөзінің бір қыры, шынайы мазмұны.
Иә, қара басының құмарлықтары мен пенделік мақсаттарын қанағаттандыру үшін дін талаптарына, халал-харамға мән берместен әрекет етуші адам өз Нәпсісінің құлына айналады. Нәпсінің құлы – адамның қоры. Өйткені ол бұл дүниеде өзіне-өзі жат болып, адамшылық майданында мат болғаны өз алдына, Ақыретте өкініш пен азапқа қалатыны анық. Ал рухани өзегін танып, ар-иманына бағынған адам – шынайы азат жан әрі екі дүниеде де еңсесі биік, есебі түгел болмақ! Осы екі қуат арасындағы күрес дінімізде «үлкен жиһад» деп аталады. Осы шайқаста Рухы нәпсісінен үстем түскен жеңімпаз Ер атанады!..
Адам өз өмірінде осы екі болмысының біріне бағынып, екеуінің бірін тірлігіне өзек-орталық (центр) етіп ғұмыр кешеді. Пенде шіркін тағдыры алдына тартқан бір мәселеге қатысты екіұдай күйге түсіп, өзімен өзі алысып жүреді. «Нағыз мені» – Рухы бір жаққа, «жалған мені» – Нәпсісі екінші тарапқа тартқылап, іштей арпалысқа түседі. Ақыры ар-иманы мен ақыл дәрежесіне сәйкес бір шешімге келіп, таңдауын жасайды; сөйтіп тағдыр-талайын айқындайды.
Ендеше «Өзін өзі жеңген» деген тұжырымның мағынасы – «Рухы нәпсісін жеңген» деген сөз немесе «нағыз Мені жалған менін жеңген» деген сөз. Өзіңді жеңу – тән құмарларын ғана емес, жалқаулық, тоңмойындық, қорқақтық, тәкаппарлық пен көреалмаушылық, дүниеқоңыздық секілді кертартпа сипаттарың мен кемшін көңіл қалауыңды да жеңу, тізгіндеу. «Рухани даму», «Тұлға болу» дегеніміз – осы үрдіс.
Иә, данышпан бабаларымыз адамшылықтың, ерліктің, батырлықтың өлшемі – дене күшінде емес, рух асқақтығында екенін, ар-иманның жағында екенін осы асыл сөзімен түйіндепті. Осы сөзге тоқтаймыз һәм басымызды иеміз! Осындай Батырлық баршамызға нәсіп болсын!
Алғадай ӘБІЛҒАЗЫҰЛЫ
