Соңғы өсиет
Алла елшісі (с.ғ.с.) қоштасу қажылығында мұсылман қауымының алдында ұзақ сөйледі. Соңғы өсиеттерінің бірінде:
«Мен сендерге екі дүние қалдырып барамын, оны мықтап ұстасаңдар ешуақытта адаспайсыңдар, анық іс. Ол – Алланың кітабы мен пайғамбарының сүннеті» – деген.
Діннің діңгегі саналатын осы екі негіз – хақ жолдан ауытқымаудың дара кепілі. Әз-пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) үмбетке өсиет еткені де – осы.
Алайда, әрбір мұсылманның өз бетінше Құраннан керекті иләһи үкімді таба алуға қауқары жете ме? Мәселе осында. Біздің күнімізге дейін жеткен сансыз сүннеттерді саралап, бір тақырыпқа қатысты қарама-қайшы хадистердің сыры мен қырын емін-еркін ажырата алу қолынан келе ме? Әрине, «қолымда Құран мен хадис кітабы болса жеткілікті. Өзім-ақ, қажетті үкімін біліп аламын» деу дұрыс емес. Мұндай пікір – аса қауіпті.
Құран – жай кітап емес. Оны түсіну үшін тіл білу – жеткіліксіз. Шексіз ілім қайнары Құранның көктен түсіп жатқанына куә болған сахабалар да кейбір аяттардың мағынасын түсіне алмаған.
Құран Кәрімнің:
«Иманға келген және имандарына зұлымдықты араластырмағандар – міне соларға амандық бар әрі олар – тура жолдағылар[1]»,-аяты түскенде сахабалар: «Қай-қайсымыз болса да, тым болмағанда өзімізге бір зұлымдық етіп қоямыз. Сонда, сол себепті иманнан айырыламыз ба?»,-деп аяттың мәнін түсінбейді. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) зұлымдық – Алла Тағалаға серік қосу, Құран Кәрімде:
«Міне, кезінде Лұқман ұлына насихат етіп: «Әй, ұлым! Аллаға серік қоспа. Өйткені серік қосу – өте үлкен зұлымдық»,-деп айтқан еді[2]»,-деген,-деп аятты оқып береді.
Хадис те – солай. Сүннетті пәтуа құралы етіп қолдану үшін бірнеше ғылымды толық қанды игеру қажет. Ал, жай кітап дүкенінен сатып алған кітапшаны бір-екі рет парақтап алып, сүннетте былай деген екен деп дүмшелік жасап жүргендер қаншама! Жылдар бойы ғылыммен айналысып келе жатқан имамдардың мұндайға батылы барма қоймас.
Сүннет пе, мәзһаб па?
Құранды қаз-қалпында қабылдап, сүннеттің түпкі сырын түсінуде мәзһабтың орны ерекше. Мәзһаб – Құран мен хадисті қорғаушы мектеп. Оның тарихы сонау сахабаларға барып тіреледі. Мекке тұрғындары пәтуаны тек Аббасұлы Абдулладан (р.а.) сұрайтын. Хазірет Абдулламен бірге Мекке қаласында көптеген сахабалар өмір сүрді. Алайда, олардың ешбірі ғалымның қызметін қате деп сынаған жоқ. Керісінше құптады.
Ал, Ирақ халқы Абдулла бин Масғудтың (р.а.) пәтуасымен амал ететін. Бұл ғұлама сахаба да елге пәтуа берді. Хижаз өлкесінің мұсылмандары Абдулла бин Омардың (р.а.) пәтуасын басшылыққа алатын. Бұл – әз-Пайғамбарымыздан кейін халифалар дәуірінде көпшілік сахабалардың көзі тірісінде болған құбылыс. Ешбір ғалым сахаба бұл жағдайды бидғат деп бағаламаған. Демек, мәзһаб – ұстану бидғат емес, керісінше мәзһабтан бас тарту – бидғат.
Ал, «Сен мәзһабпен жүресің бе, әлде сүннетпен бе?» деу «іріткіні мақсат тұтып айтылған ақиқат сөз[3]». Себебі, мәзһаб – сүннеттен бөлек бағыт емес. Мәзһаб – хадистің хикметін ашушы, оның негізгі мақсатын көрсетуші әдіс. Сахабалардан бастау алған ғалымдар негізін салған мектеп.
Қазіргі таңда, Құран және сүннетке берік 4 мектеп бар екені белгілі. Бұл төрт мәзһаб әһли сунна уәл жамағатты құрайды. Неге осы төрт мәзһаб?
Мәзһабтың бастауында жалғыз ғалым тұрған жоқ. Шариғат мектебінің қалыптасуына, оның кемелдік дәрежеге жетуіне мыңдаған ғұламалар өздерінің сүбелі үлестерін қосқаны мәлім. Табиғиндер заманында арнайы ғылыми орта құрылып фиқһ ілімімен терең шұғылданатын мектептер әр елде бой көтере бастады. Мектеп негізін құрушы мужтахид ғалым және оның ғұлама шәкірттері ғылыми-зерттеу жұмыстарын ауқымды алып барды. Олар туындаған әрбір мәселеге жауап берумен шектелмеді. Сонымен қатар, арнайы үкім және пәтуа шығару әдістерін жасап шықты. Себебі, заман ағысына қарай жаңа мәселелер туындауы заңдылық. Соның барлығына шариғат жауап беруі керек.
Фиқһты қолдану үшін шариғат негіздерін, оның теориясын жасап шықты. Әрине, мұны жасауда Құран және сүннетке сүйенді. Осындай фиқһ мектептерінің ішінен ысылып төртеуі шықты. Ғылым мен тақуалықты арқау еткен бұл мәзһабтардың өміршеңдігін сыншы уақыттың өзі дәлелдеді.
Ғылым мен тақуалық – өзінің артынан мұсылмандарды ертуші мужтахидке қойылатын негізгі талап. Ал, төрт мәзһабтың тарландары Әбу Ханифа, Малик, әш-Шафиғи, Ахмад бин Ханбал дін ғылымында теңдесі жоқ, шоқтығы биік ғұламалар еді. Сонымен қатар, тақуалықта алдына жан салмайтын шынайы салих мұсылмандар еді.
Қала берсе, бұл шариғат мектептерінің негізін қалаушылар жайлы хадистер де бар. Әбу Һурайра (р.а.) риуаят еткен:
«Егер ілім аспандағы жұлдыздарда болса, оған парсы ұлдарының қолы жетер еді[4]»,-деген хадисті барлық ғалымдар бірауыздан[5] Әбу Ханифа (р.а.) жайлы деп баға берген.
Ал, «Адамдар білім іздеп түйелерін шаршатады, бірақ Мәдина ғалымынан білімді ешкімді таппайды[6]» және «Құрайышқа тіл тигізбеңдер, себебі оның ғалымы жер бетін ілімге толтырады[7]»,-деген хадистердің біріншісі имам Малик, екіншісі имам Шафиғи хақында екені даусыз.
Ең жақсы жол
Кез келген ғылымның сүйенетін теориясы, қалыптасу тарихы және оның бастауында тұрған ғалымдары бар. Ғылымның тереңге кететін тарихы мен тәжірибесі оның кемелденуіне үлкен септігін тигізеді. Одан бас тартуға болмайды.
«Дін – ғылымның атасы, ғылым – діннің баласы[8]»,-дегендей шариғаттағы әрбір пәтуаның арқасында қыруар еңбек тұрады. Ал фиқһ, шариғат ғылымының тарихы пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) бастау алып, соның негізінде көптеген фиқһ мектептері құрылды. Алайда, олардың арасында ең жүйеленгені, шариғаттың барлық саласын қамтығаны және көпшілік ғалымдардың қолдауын тапқаны осы күнге дейін жетті.
Ең танымал төрт мәзһабтың негізін салушы ғалымдар жан-жақты болды. Яғни, білімді, тақуа, ғибадатшыл, көркем мінезді болды әрі олар жеке өздері әрекет еткен жоқ. Фиқһ мектебі негізін қалауға олардың ғалым-шәкірттері бірге атсалысты. Қазіргі заман тілімен айтқанда ғылыми-зерттеу институтын құрды.
Қай ғылым өкілдерінің тарихи тәжірибеден бас тартқанын көрдіңіз? Дәрігерлердің, инженерлердің, мұғалімдердің? Табиғиндер кезінде Абдулла бин Аббастың (р.а.) ең танымал шәкірттері Ато бин Әбу Рабах және Мужахид пәтуа айтатын. Тіпті, халифаның жаршылары Мекке қаласының көшелерін аралап осы екі ғалымнан басқа ешкім пәтуа айтпауын жариялайтын. Бұл жайтқа да сол шақтағы ғалымдардың ешбірі қарсылық білдірмеді.
Сонымен қоса, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ең жақсы ғасырлар – менің ғасырым, сосын одан кейін келетіндер (ғасыры), сосын олардың соңынан келетіндер (ғасыры) жақсы[9]…»,-деген сөзін арқау етіп айтар болсақ, мәзһабпен жүру сүннетке толықтай сай амал ету болып табылады.
Ал, имам Әбу Ханифа (р.а.) бастаған төрт мәзһаб ғалымдары жоғарыда айтылған хадистегі жақсы ғасыр өкілдері.
Руслан ҚАМБАР
[1] Әнғам сүресі, 82-аят
[2] Лұқман сүресі, 13-аят
[3] Әли (р.а.) хауариждердің «Үкім шығару тек Алла Тағала тән» деп айтқанда берген жауабы
[4] Бұхари, Муслим
[5] Хайрат Хисан, 31-бет
[6] Тирмизи
[7] Әбу Дауд
[8] М.Мақатаев
[9] Бұхари, Муслим
