Кітапта «Қазақ» газеті туралы өлеңінің түпнұсқа мәтіні де бар.
2024 жылдың соңында Анкарадағы «Bengü» (Мәңгі) баспасынан қазақтың біртуар ақыны, данасы, шежірешісі Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығына арналған «Kazak Halkını Tefekküre Çağıran Adam Şâhkerîm Ḫudâybėrdi Oġlı» (Қазақ халқын ойлануға шақырған адам Шаһкерім Худайберді оғлы) атты кітап түрік және қазақ тілдерінде жарық көрді. Бұл айрықша мұра ақынның 165 жылдығына және осы басылымды жариялауға мұрындық болған Түркия Республикасының 100 жылдығы құрметіне даярланыпты.
Еңбекті алғысөз және түсініктерімен әзірлеп, Түркі дүниесі ғылыми қауымына ұсынған – жас түріктанушы, PhD Бақтияр Бәтеу (Бутеев).
Оқырманның есіне бірден сала кетейік, әр кезеңде тілдік-грамматикалық ерекшелікке сәйкес, ақынның есімі Шаһкерім, Шәкерім, Шәкәрім деп жазылған. Мұраны даярлаушы түрік оқырманына ХХ ғасыр басындағы стильді сақтап, Шаһкерім нұсқасында ұсынған. Ал қазақ оқырманына жазушы М.Мағауин нұсқасындағыдай Шәкерім деп көрсетеді.
Түркияда шыққан тарихи жинақтың ерекшелігі – ақын өлеңдері Анадолы түрікшесіне аударылып, қазақша түпнұсқасы латын әліпбиімен берілген. Қазақ тіліне тән дыбыстардың басымдылығын көрсету үшін Анадолы түрікшесінің латын әліпбиіне негізделген транскрипциясы пайдаланылған.
Ғалым Бақтияр Бәтеудің пікірінше, 1988 жылдан қазақ оқырманына Шәкерімнің өзгеріске ұшыраған кирилл қарпіндегі заманында цензураға іліккен, егемендік алған тұста да кем-кетігі дұрыс реттелмеген нұсқасы жеткен. Осы мұраны даярлаушы-автор (Бақтияр Бәтеу) осы олқылықтың орнын үздіксіз ізденістің нәтижесінде толтырған. Шәкәрім өлеңдерін әуелгі баспадан шыққан түпнұсқасынан әзірлеген. Осының нәтижесінде Шәкәрімге қатысы жоқ кейбір қарабайыр сөздер мен сөз тіркестері алынып, оның орнына ақынның рухты, жігерлі сөздері түпнұсқадан әрпі мен нүктесіне дейін өзгермей сол қалпында ұсынылған. Бақтияр Бәтеу даярлаған еңбекке (мұраға) ақынның 135 өлеңі енген.
Шәкәрімтанушы Б. Бәтеу былай дейді: «Өлеңдерді анықтау кезінде негізгі дереккөз ретінде Шәкерімнің өзі редактор әрі автор болған «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» (Орынбор, 1911, Кәрімов, Хұсайынов серіктестігінің баспасы), «Қазақ айнасы» (Семей, 1912, «Жәрдем» баспасы), «Қалқаман-Мамыр» (Семей, 1912, «Жәрдем» баспасы) кітаптары пайдаланылды. Сонымен қатар, «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақ» құтты болсын!» немесе «Керек» өлеңдері де Түркия нұсқасының (Шәкерім мұрасы) салмағын арттырады. 1911 жылы Шәкерімнің «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» атты прозалық туындысы жарыққа шығады. Ол шығарманың өлеңге айналған нұсқасы халық арасында ауыздан-ауызға тараған. Қаймағы бұзылмаған өлеңнің атауы «Қазақтың түп атасы – батыр Түрік» деп ел жадында қалды. Өлеңнің танымал болғаны сонша, Шыңжаңдағы қандастар ұмытпай жадына сақтап, айтып жүріпті. Өлеңнің прозадағы түпнұсқасына дәлме-дәл келетін нұсқасы «Дөрбілжін ауданының қисса-дастандары» атты еңбекте жарық көрген. Жырдың бұл нұсқасын Тарбағатай аймағы Дөрбілжін қаласының тұрғыны, зейнеткер Беделбек Еженбекұлы 1990 жылы аудандық мәдениет үйіне қолжазба күйінде табыс еткен. Беделбек Еженбекұлы естелігінде: «Үлкендердің аузынан бұл шежірені Шәкерім Құдайбердіұлы жазған деген сөздерді естідім» деп баяндайды».
Бақтияр Бәтеу Түркияда жариялаған мұрада алғаш рет Шәкәрім шығармаларына жан-жақты талдау жасалған. Ол ақын еңбектерінде кездесетін есімдері сол кездегі қазақ емлесінде жазылған төрт тұлғаны анықтаған. Мысалы, Ш.Құдайбердіұлы мұрасында ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы ауқатты қазақтардың меценаттық қызметінің прототипі ретінде әрекет ететін англо-саксондық ержүрек сері Альфред Гвинн Вандербильт «Уолдер Белдет» деген атпен жүр. Хишам ибн Әбд әл-Мәлік атты омейяд халифін «Ашам патса» деген атпен берген. Күллі Тан империясын дүр сілкіндірген көшпелі дипломат Ан Лушанды – Пан-Жи-Зан хан деп атаған. Бізге таныс әйгілі Шәкерімнің суреті Абу Саид Халил оғлы Махмұдов мырзаға тиесілі болып шықты. Татар саудагерлерінің ұрпағы Шәкәрімнің немере күйеу баласы екені дәлелденген.
1913 жылы 2 ақпанда «Қазақ» газетінің 1-саны шыққанында, бұл қуанышты оқиғаны татардың «Вактъ» (Уақыт) газеті зор қуанышпен жазғаны мәлім. Осы жағдай Шәкәрімнің шабытын оятып, «Қазақ» құтты болсын!» атты өлең жазады.
Б.Бәтеу осы жырдың 5-шумағындағы сол кездің ұғымына сай «5-6 подписшикті тауып алдым» деген жол ақынның кейінгі жинақтарында түсіп қалғанын анықтайды. Сондай-ақ 7-шумақтың 3-тарамағы соңындағы «пәни» сөзі кейінгі жинақтарда «қане» болып өзгертілгенін анықтайды. Сөз жоқ, мұның бәрі – «кеңестік комплекстен» туған баспагер мен кітап даярлаушылар ісі.
Тұтастай алғанда, түрікше сөйлеген Шәкәрім Құдайбердіұлы мұрасы 85 миллиондық Түркия оқырманынан асып, 300 миллионнан артық Түркі дүниесі оқырманына жетеді деп үміттенеміз.
Сабыр ШӘРІП,
PhD
