Ертеде күні де ұзақ, түні де ұзақ бір ел өмір сүріпті. Бұл елдің адамдарына жарық пен қараңғылық бірнеше ұрпақ алмасатындай уақытқа созыла кезек алмасып, өмірдің өзгеше заңдылығын танытыпты. Ел билеушілер «Халық сол ұзақ түндерде өздерін де, айналасын да көре алсын, бір-бірін танысын» деп, баршаға үлкенді-кішілі шамдар таратқан екен.
Жарық түскен сайын ел-жұрт өздеріне қарап, бойларындағы кемшіліктерді байқап, тазаруға тырысқан көрінеді. Әркім өз шамын қасиетті деп есептеп, оның жарық сәулесін сақтау үшін ең көрнекі жерлеріне қойыпты. Уақыт өте келе адамдар бірігіп, ең үлкен шамдардың айналасына жинала бастапты. Олар оны жағалай қоршап, үлкен сарай-жайлар салып, сол сарайлардың төріне өз шамдарын орнатып, төңірегінде бас қосуды дәстүрге айналдырған екен.
Бірақ бұл мамырайхан тіршілік ұзаққа бармапты. Бір сарайдағы адамдар өз шамдарын артық көріп, өзгелердің шамдарын кемсітіп, оны менсінбейтін күйге жетіпті. Әркім өз шамын ұлықтап, өз жарығын мақтап, бір-бірімен дауласыпты. Мұндай бөлініс тек дау-дамайға емес, бір-біріне деген жаулыққа ұласа бастапты.
Сонымен қатар, ел ішінде жарық атаулыны мүлдем жақтырмайтын, тек қараңғылықта өмір сүруді ұнататындар да табылыпты. Олар жарыққа төзе алмай, тас түнек пен қараңғылықты дәріптеп, айналасындағыларды да жарықтан қорқуға үгіттейді екен. Олар жарықтан қорқатын адамдарды топтап жинап, жарықтың зияндығын дәлелдеу үшін әр шамның титтей де кемшілігін көрсетіп, оны қасақана көпшілікке жария қылады екен.
Айлар мен жылдар алмасқан сайын адамдардың тірлігі де өзгере бастапты. Уақыт өте келе, күннің жарығы, оның шапағы мен жылуы деген ұғымдар ұмытылыпты. Бала кезінде күнді көрген соңғы қария дүниеден өткенде, оның шын мәнінде не екенін айта алатын да пенде қалмайды. Осылай бірнеше буын дүниеге келіп, фәниден көшіп үлгереді. Алтын күн мен көгілдір аспан туралы әңгімелер ертегі ретінде айтылатын сәт те туады. Адамдар тек шамның жарығына ғана тәуелді өмір сүруге үйренгендіктен, ол ертегідегі құбылыстарды елестете де алмайтын болады. Сөйтіп қауым ел шерменде болып жүргенде, бір күні ұзаққа созылған түн аяқталып, арайлана таң атыпты. Күннің алғашқы сәулелері қараңғылықты сейілтіп, әлемге нұр шашыпты.
Бірақ бұл кенеттен келген жарық адамдарды таңырқатыпты. Көздері күннің жарығына үйренбеген жандар оның нұрына қарап, шошынып, одан қашып, қауіптене бастапты. Қараңғылыққа бойлары үйренген кейбірі күн сәулесінен мүлде қорғану үшін жарық түспейтін баспаналар салыпты, терең үңгірлер қазып, жерастылық тірлікке көшіпті. Тіптен, олар күннің шуағын дұшпан көріп, одан алыстай түсіпті.
Ал жарықты сүйеді деп есептелінген адамдардың өздері де күн нұрынан бас тартып, өз шамдарына қайта оралыпты. Олар өз сарайларына тығылып, терезелерін қымтап, күннің жарығын ішке кіргізбеуге тырысыпты. Әркім өз шамының айналасына жиналып, баяғы үйреншікті өмірлерін жалғастырыпты. Олар күннің шуағын шын мәнінде сезінбей, тек өз шамдарының әлсіз жарығына ғана сенген екен.
Сөйтіп, адамдар жарықтың шынайы нұрын ұмытып, тек өздерінің жасаған шамдарына табынып, соның айналасында өмір сүре берген деседі. Ал күннің нұры, оның шапағаты мен жылуы сыртта қалса да, кімде-кім терезесін ашып, жүрегін күнге бұра білсе, нағыз жарықтың, нағыз жылулықтың қандай екенін сезіне алатын еді. Бірақ ондай батыл адамдар сол елде тым аз еді…
Өзге ұлыстар олардың елін «Шам мәдениетінің елі» деп атап кетеді.
Отырарлық қариялар аузынан жазып алған
Абылайхан ҚАЛНАЗАРОВ