Қазақ халқының сөз қолданысында «нәпсі», «нәпсіқұмарлық» деген сөздер бар. Мысалы, Асан Қайғы бабамыз: «Адам әзіз айтар деп, көңіліңді салмағыл. Нәпсі – алдаушы дұшпаның, насихатын алмағыл», – деп толғаса, Абай хакім: ««Мықтымын» деп мақтанба, ақыл білсең, Мықты болсаң, әуелі нәпсіңді жең», – дейді. Данышпан бабаларымыздың өсиетіндегі «нәпсі» деген не нәрсе? «Нәпсі» дегенде нені түсінуіміз керек?
Негізі, «нәпсі» сөзі бізге араб тілінен енген. Түп нұсқасындағы «нәфс» сөзі, араб тілінде қолдануына қарай, «адам, жан (рух), қара басы (жеке өзі), құштарлық, құмарлық, эго» секілді бірнеше ұғымды білдіреді. Ал қазақ тілінде «нәпсі» сөзі көбінесе «тойымсыздық, құмарлық» деген мағыналарда қолданылады.
Жалпы, адам баласының жақсылыққа да, жамандыққа да бейім екендігі белгілі. Жүрек тебірентер ізгіліктер мен жан шошытарлық зұлымдықтар да «адам» деп аталар жаратылыс иесінің қолынан келетінін өмір көрсетуде. Осы тұрғыдан алғанда адамды «мүмкіндіктер иесі» деуге болады… Аталарымыздан мұраға қалған хақ дін Ислам адамды кері тартып, кісіліктен бездіретін екі қуаттың: ой-сезім салып азғыратын шайтан мен «жамандыққа бастаушы нәпсінің» бар екенін айтады. Бұл жайлы Шәкәрім мен Мәшһүр Жүсіп аталарымыз: «Табылды өз бойымнан екі дұшпан, бірі іштен болғанда, бірі – тыстан» деп айтып кеткен…
Пенде бойындағы адамшылықтың шыңына бастар асыл қасиеттердің жиынтығы «ар-ождан» деп атаса, керісінше, кері тартып, кісіліктен бездіретін күшті «нәпсі» дейміз. Ар-ұят, адалдық, әдептілік, жанашырлық секілді адамгершілік қасиеттер – ұжданға тиесілі болса, тәкәппарлық, көреалмаушылық, мақтаншақтық, жалқаулық, дүниеқоңыздық сияқты жағымсыз құлықтар – нәпсіге тән. Осы тұрғыда «Періштелерде нәпсі жоқ – күнә жасамайды; жануарларда нәпсі бар, ақыл жоқ – жазаға тартылмайды; адам баласында ақыл да бар, нәпсі де бар – Ақыретте жауап береді» деген тұжырым бар…
Адам бойындағы имани-ұждандық қасиеттер мен азғырушы шайтанға ілескен нәпсілік қалаулар үнемі тайталаста, күресте болады. («Өмір – күрес» дегеніміз осы!) Ар-ождан мен иманның қуаты – құлшылық-ғибадаттар арқылы күшейіп, нұрланса, тек нәпсінің қалауларын орындау – адамды азғындыққа итермелейді. Пендені айуандық кейіпке жетелеп, менмендігін арттыратын бұл қуат-бейімділік Құранда «нәфс әммәра» деген атаумен берілген. Мағынасы «бұйырушы нәпсі» дегенді, яғни «адамды пендешілікке, жамандыққа бастаушы нәпсі» дегенді білдіреді. Қасиетті Құран аятында нәпсінің бұл дәрежесі туралы Жүсіп пайғамбардың (Оған Алланың сәлемі болсын!) аузымен былай баяндалған: «Нәпсімді ақтамаймын. Расында, нәпсі жамандыққа бұйырады. Алайда, Раббым мәрхамат етсе, онда – басқа»[1].
Бұйырушы дәрежедегі нәпсінің арсыздыққа, абыройсыздыққа бастайтынын ата-бабаларымыз өте жақсы білген. «Аспандағы құсты жердегі жем ұятқа қалдырады», «Айдай ажарыңды иттей нәпсі тоздырады», «Нәпсі арды айтқызбайды» деген мақал-мәтелдер арқылы ұрпағын нәпсіден келер зияннан сақтандырған. Өйткені, шайтанға ілесіп, нәпсіге құл болу – адамды мал дәрежесіне, тіпті малдан да төмен дәрежеге түсіреді; екі дүниеде де қор қылып, тозаққа отын етеді. Бұл туралы қасиетті Құранда былай делінеді: «Рас, тозақ үшін де көптеген жындарды, адамдарды жараттық. Олардың жүректері бар, алайда олар онымен түсінбейді; көздері бар, онымен көрмейді және олардың құлақтары бар, бірақ естімейді. Олар – хайуан тәрізді, тіпті одан ары адасуда. Міне, солар – мүлде қаперсіздер»[2]…
«Нәпсі» дегенде – ең әуелі «тән, дене» деп түсінсек, қателеспейміз. Адам тәнінің қажеттілігі мен хақысы бар екендігінде дау жоқ. Бірақ, тән қалауы мен құмарлықтарын тежеусіз қанағаттандыру, оның жетегінде кету – нәпсіге құл болудың белгісі. Бұл жөнінде Шәкәрім атамыз былай дейді:
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсісі – айуанмен анық теңдес.
Бөлектігі – жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлің келсе, жол тап та осыны емдес!
Иә, жеке басының құмарлықтарын қанағаттандыру үшін, ләззатқа бөлену үшін дін талаптарына, халал-харамға мән берместен әрекет етуші адам өз нәпсінің құлына айналады. Ал, нәпсісіне құл болған пенде лағынеті атқан шайтанның бұйрықтарын орындай бастайды. Сол себепті де ғалымдар «Алла Тағаланы тану және Оған қауышу жолында бөгет болатын адамның ең үлкен дұшпаны – өз нәпсісі, нәпсісінің қалаулары» деп тұжырымдайды. Қасиетті Құранда бұл қауіп былай ескертіледі:«Нәпсінің қалауларын құдай етіп алған адамды көрдің бе?»[3] «Алладан түскен тура жол-жобасыз өз құмарлықтарына ілесушіден артық адасқан кім бар? Шындығында, Алла залым елді тура жолға салмайды»[4].
Нәпсінің қалаулары негізінен осы дүниелік мақсаттардан ары бара қоймайды. Жамандыққа бастаушы нәпсінің тағы бір сипаты – өз-өзіне деген сүйіспеншілік пен тоқмейілділік. Өзін ұнатып, жер-көкке симай мақтану, өзін өзгелерден үстем сезіну және өзінен асып бара жатқан адамға көреалмаушылық таныту – бұл нәпсінің ажырамас сипаттарынан. Ал өз нәпсісін, өзін ғана жақсы көретін адамдар басқаларды шынайы жақсы көре алмайтындығы, құрметтей алмайтындығы анық…
Жалпы, нәпсі ешкімнің қоластында, әмірлігінде болуды ұнатпайды. Сондықтан ғибадат жасауды да қаламайды. Яғни, тәрбиеленбеген, тазармаған нәпсі тіпті Алла Тағаланың Өзін мойындағысы келмейді; қасарысып, қарсы шығуға тырысады. Нәпсісіне ерген адамның күпірлікке, пасықтыққа және бидғат істеріне бет алатындығы содан. Сол себепті ғалымдар: «Нәпсі қалауларына ілесуден құтылу – дүниедегі нығметтердің ең үлкені. Өйткені, нәпсі – Алла Тағала мен құл арасындағы перделердің ең үлкені», – дейді.
Бір хабарларда: шілденің шыжыған ыстығында жиһад жасап, мыңдаған шақырымды басып өтіп, арып-ашып келе жатқан сахабаларына Пайғамбарымыздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын!) «Енді Үлкен жиһадқа шығамыз» дегені, «Ол қандай жиһад?» деп сұраған жолдастарына «Ол – нәпсімен күрес» дегендігі айтылады. «Бетпе-бет келген жаумен болған күрестің «кіші жиһад», ал өз нәпсімізбен күрестің «үлкен жиһад» деп аталу себебі – онымен күрестің өте қиындығына байланысты» дейді ғалымдар. Өйткені, сыртқы дұшпан ашық көрініп тұрса, нәпсі байқала бермейді: ол – өз ішімізде, болмысымыздың бір бөлшегі, біздің пенделік бір қырымыз. «Шамның жарығы түбіне түспейтіндігін» және «Өз қолыңды өзің кесудің», яғни өз мініңді көру мен оны түзетудің өте қиын екендігін ескерсек, бұл күрестің, шын мәнінде «үлкен жиһад» екенін мойындаймыз. Сол себепті ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с) бізге былай деп ескертеді: «Сіздердің ең үлкен дұшпандарыңыз – нәпсілеріңіз».[5] Ілгеріде өткен данышпандар да: «Кім өзіне «Алладан артық дос бар» деп ойласа – Алла Тағала жайлы танымының аз болғаны. Ал кім өзіне «нәпсімнен артық дұшпан бар» деген ойда болса – нәпсісін дұрыс білмегені», – деген екен…
Бүкіл жаратылыстың заңдылығын, бастауы мен ақырын баяндайтын қасиетті Құран адам баласының жан-дүниесіндегі өзгерістерді де толық түсіндіреді. Адамның имани, ар-ождандық қасиеттері жетілген сайын, оның нәпсісі де тазарып, ізгілене бастайтындығын баяндайды. ««Нәпсі» сөзінің бір мағынасы «жан» дегенді білдіреді» дедік. Адамды айуандық кейіпке жетелеп, менмендігін арттыруға бейім қуат «нәпсі әммәра» деп аталса, қасиетті Құранда бұдан бөлек «Сөгуші нәпсі», «Тынышталған, тазарған нәпсі» деген дәрежелердің болатындығы айтылады. Ғалымдар: «Бұлар адам жанының тазару, жетілу сатылары, сондықтан нәпсі: тәрбиеленсе – жақсылыққа, тәрбиеленбесе – жамандыққа дәнекер болатын бейне-бір екі жүзді қанжар секілді нәрсе», – дейді. Бұл жайлы Құран аятында былай делінеді: «Нәпсіге (жанға) және оны толықтағанға, оған жамандық әрі тақуалық қабілетін бергенге серт! Расында, нәпсісін тазартқан кісі құтылды да, кім оны кірлетсе, ол қор болды»[6]. Зер салып қарасаңыз: бұл аятта «құтылу» жайлы басты мағынасынан бөлек, Алла Тағала нәпсіге азғындық пен тақуалық жолын танытқанын; жаманның не екенін және жақсының не екенін нәпсіге түсіндіргенін айтып тұр…
«Қиямет» сүресіндегі «Сөгіс беруші нәпсімен ант етемін!»[7] деген мағынадағы аят жайлы ой толғаған атақты тәбиғин Хасан әл-Басри: «Расында, «мүмин» деп өзінің нәпсісін сынаушы, тексеруші адамды айтатынбыз. Ол: «Айтқан сөзіммен нені қаладым? Жеген тамағыммен нені қаладым?» деп үнемі өзін сынап отырады. Ал, пасық болса, қадам басқан сайын жақсылықтан ауытқи береді, өзін бұл үшін жазғырмайды да», – деген екен. Ал Мужаһид деген ғұлама «сыншыл нәпсі» жайлы: «Ол – жамандық істеп қойсаң, «неге істедің» деп жазғырады, ал жақсылық амал істесең, «неге көбірек істемейсің» деп сөгетін нәпсі», – деген екен. Хазіреті Омардың (Ол кісіге Алла разы болсын!): «Есеп алынбай тұрып, өзіңе-өзің есеп бер» деген өсиеті осындай нәпсі мәртебесіне жеткізері хақ.
Ғалымдар: «Өз нәпсісінің қателігін түзеткісі келген пенде мына төрт тәсілдің бірін қолданғаны жөн», – дейді:
1) Тәжірибелі ұстаздың құзырында дәріс алу. Мұндай ұстаз шәкірттің қателігін көрсетіп, оны жою жолын да үйретеді.
2) Діндар, шыншыл және көкірегі ояу адаммен дос болу. Мұндай дос «дос жылатып айтады» дегендей, досының сөзіндегі немесе әрекетіндегі кемшіліктерін жанашырлықпен ескертіп отырмақ. Осы орайда хазіреті Омардың (Ол кісіге Алла разы болсын!): «Менің айыбымды айтқан адамға Алла рақым етсін!» деген сөзі бар.
3) Дұшпан сыны. Яғни, дұшпаның тілінен шыққан ащы сынды ескеру арқылы адам өзінің кемшілігін түзете алады.
4) Адамдармен етене араласу. Яғни, адамдардың іс-әрекетінің жаман тұстарын көрген кезде, сол амалды өз бойынан іздеп, әуелі өзін түзету. «Мүмин – мүминнің айнасы» деген хадис те осыған меңзейді. Иса пайғамбардан (Оған Алланың сәлемі болсын!) «Әдептілікті сізге кім үйретті?» деп сұрағанда: «Маған ешкім әдептілікті арнайы үйреткен жоқ. Надан кісінің бойынан бір әдепсіздік көрген кезде сол әрекеттен сақтанушы едім», – деп жауап берген екен…
Әрине, тәрбиенің үлкені, нәтиженің зоры – Раббымыздың рақымына ие болу, ал оның төте жолы – дұға. Осы орайда сүйікті Пайғамбарымыз (с.ғ.с) бізге мынандай бір дұға үйреткен: «Уа, Алла, мен Сенен әлсіздік, жалқаулық, кәрілік, қорқақтық, сараңдық атаулыдан және қабір азабынан сақтауыңды сұраймын. Я, Алла, нәпсіме тақуалық бер. Нәпсімді пәкте. Расында, Сен – ең жақсы пәктеушісің! Сен – жанымның Иесісің! Уа, Алла, мені тақуалығы жоқ жүректен, тойымсыз нәпсіден, пайдасыз ілімнен, қабыл болмайтын дұғадан сақтауыңды сұраймын!»[8]
Қасиетті Құранның бір аятында: «Кімде-кім Раббысының алдында тұрудан қорқып, нәпсісін қалаған нәрседен тежеген болса, оның барар жері – Жұмақ»[9] делінеді. Иә, өз нәпсіңе ие болу, менмендігіңді тежей білу – уақытша өмірдегі өтер сынағымыздың негізгі мазмұны. Сондықтан ғалымдарымыз: «Діннің бір мақсаты – тұла бойында қарама-қайшы сипаттар тоғысқан адам баласының нәпсісін бағынышты халге жеткізіп, оның періштелік-рухани қасиеттерін жетілдіру» деп түйіндейді. Ал нәпсіні тәрбиелеу мен тазартудың жолы – Құран тәлімі мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) өнегесінде, яғни шариғатта бекітілген үкімдерді орындауда. Бейғам адамды өзіне құл қылып алатын менменшіл нәпсіні білім мен ғибадат арқылы қуаттанған иман ғана жүгендей алады. Құлшылық жасаудағы көзделетін мақсат та – нәпсіні тәрбиелеу арқылы, тазару арқылы Мейірімді Иемізге жақындау, жүректі Алла Тағалаға байлау…
Өзін тәрбиелеу, өз нәпсісінен есеп алу – саналы жанның әрекеті. Бұл жөнінде пайғамбарымыз Мұхаммед (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын!) былай дейді: «Өз нәпсісін басқарып, өлімнен кейінгі жағдайлар үшін амал істейтін адам – ақылды адам, ал нәпсі қалауына еріп жүргенімен қоймай, Алла Тағаладан құрмет пен сый күтетін адам – ақымақ»[10]. Мінеки, осы себепті Құран мен хадисті мақал-мәтелдері арқылы өрнектеген аталарымыз: «Алдыменен нәпсі-қуды жүгенде, одан кейін бар-жоғыңды түгенде» деп өсиет қалдырған.
Нәпсіні тәрбиелеудің жемісі – адамның жалған сенім мен жаңсақ көзқарастардан, лас сезімдер мен күнәлардың кірінен арылып, жан-дүниесінің тазаруында. Осылайша ақыл-ойын тазартып, мінезін көркемдей алған адам Алла Тағаланың разылығы мен сыйына, екі дүниенің жақсылығына бөленері сөзсіз. Яғни, байыбына бара білсек, нәпсіні тәрбиелеу – өзімізді тәрбиелеу. Сондықтан өзін денемен және оның құмарлықтарымен ғана шектеген, «мен, мен, мен!» деп тұратын, өлермен өзімшілдікті білдіретін нәпсіні тәрбиелеу – үздіксіз жүруге тиіс күрес. Сол себепті пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с): «Уа, Жаратқан Ием! Мені көзді ашып-жұмғанша нәпсіммен оңаша қалдыра көрме, жетегіне ергізбе! Онда мені әлсіздікке, мұқтаждыққа, күнәға және қателікке тастайсың…»[11] деп дұға жасап, бізге өнеге көрсеткен…
Әділетті төрт халифаның бірі, көзі тірісінде Жұмақпен сүйіншіленген сахабалардың бірі, Алла елшісінің күйеу баласы хазіреті Әлидің (Оған Алла разы болсын!) басынан өткен мына бір оқиға қандай ғажап! «Бір соғыста хазіреті Әли қарсы келген дұшпанын алып ұрып, енді өлтірейін деп жатқанында, әлгі адам хазіреті Әлидің бетіне түкіріп жібереді. Сол кезде Әли шабайын деп көтерген қылышын тигізбей өткізіп жібереді де, бұрылып кетеді. Құлап жатқан жаңағы кісі бұл жағдайға қатты таң қалады. Себебі, ол істеген жаман ісі үшін Әлидің бұны қылышпен туралап тастайтынына сенімді еді. Түкке түсінбей аңырып қалған мүшрік:
– Ей, Әли! Мені не үшін өлтірмедің? Түсіндірші! – деп сұрайды. Сонда хазіреті Әли былай деп жауап берген екен:
– Мен Алла елшісі сыйлаған қылышты Алла жолында ғана қолданамын. Бұған ешқашан өз нәпсімді араластырмаймын. Себебі мен Алланың арыстаны әрі Оның қылышымын, нәпсімнің емес… Осы шайқасқа шыққанда да, сенімен қылыштасып жатқан кезімде де менде «Алланың Сөзі үстем болсын; Ұлы Раббым разы болсын» дегеннен басқа мақсат жоқ еді. Сен бетіме түкіріп, мені ашуландырмақшы әрі қорламақшы болдың. Егер де мен сол сәтте ашуға бой алдырып, сені өлтіргенімде, Алла разылығы үшін емес, жеке басымның беделі, ашуымның тарқауы, кегімнің қайтуы үшін, яғни өз нәпсім үшін өлтірген болар едім. Ал бұл – мүмінге лайық іс емес!…» Мінеки, нәпсіні тізгіндеу мен ықылас-ниетті таза ұстаудың ерен үлгісі осындай болады!..
Қорыта айтқанда: нәпсі дегеніміз – тәннің қуаты һәм санасы. Нәпсісін бағындырған адам – тек Аллаға ғана құл болады. Ал, Аллаға ғана құл болған адам – пенделік міндетін атқарып, өмірлік мақсатына жеткен адам болып есептеледі: ол – мәңгілік Жұмақтан үміті бар пенделердің қатарындағы адам деген сөз. Қасиетті Құранда Алла Тағала: «Әй, орныққан нәпсі! Раббыңа, Ол сенен, сен Одан разы болған түрде қайт! Менің құлдарымның арасына кір! Менің Жәннатыма кір!»[12] – дейді. Ұлы Раббымыз баршамызды дертімізден айықтырып, Өзінің сүйікті құлдарының қатарына қосқай! Құдіретті де Мейірімді Иеміз барлығымызды осы мәртебеге жеткізсін!
Алғадай Әбілғазыұлы
[1] «Юсуф» сүресі, 53-аят.
[2] «Ағраф» сүресі, 179-аят.
[3] «Жасийа» сүресі, 23-аят.
[4] «Қасас» сүресі, 50-аят.
[5] Бәйхаки жеткізген хадис
[6] «Шәмс» сүресі, 7-10-аяттар.
[7] «Қиямет» сүресі, 2-аят.
[8] Ахмад жеткізген хадис
[9] «Нәзиғат» сүресі, 40-41-аяттар.
[10] Тирмизи мен Ахмад жеткізген хадис
[11] Ахмад жеткізген хадис
[12] «Фәжр» сүресі, 27-30-аяттар.
