Алматы кітапханалары үлкен өзгерістерді бастап жіберді. Бұрын бұл «патшалықтың» мүлгіген тыныштығын парақталған беттердің сыбдыры ғана бұзса, қазіргі кітапхалар – тәулік бойы жұмыс істейтін, шығармашылық шабыт беретін, цифрлық сервиспен қамтамасыз етілген өркениеттің бір бөлшегі.
Сонымен замана өзгерістері мен озық технологиялар кітапханаларға деген көзқарасты қалай өзгерткені туралы Алматы қалалық «Орталықтандырылған кітапханалар жүйесі» КММ директоры Мейрам Бектембаевтан білдік.
– Көзі ашық адамдар біледі, ендігі жерде кітапханалар тек кітап сақтайтын орын емес. Біз «үнсіздік пен бақылау» қалыбынан бас тартып, ашық мәдени экожүйе құруға бағыт алдық. Ісімізді ілгерілетуде Алматы қалалық Мәдениет басқармасы да шешуші рөл атқарып отыр. Тек идеялық тұрғыда ғана емес, нақты ресурстар жағынан да қолдау таптық. Қаржыландыру артты, ғимараттар жаңартылды, жаңа жабдықтар алынып, штат кеңейді. Ең бастысы – біздің үнімізді Үкімет естіді.
– Өзгерістер өздігінен жүрмейтіні белгілі ғой?
– Ойыңызды түсіндім. Бұрнағы жылы Ұлттық құрылтайдың екінші отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тәулігіне 24 сағат жұмыс істейтін кітапханалар құру туралы бастама көтергенін білесіздер. Бірінші кезекте бұл ұсыныс Алматы сияқты үлкен шаһарда іске асты. Біз Президенттің үндеуін бағдар ретінде қабылдап, өзімізге сұрақ қойдық: «Қазіргі адамға кітапханадан не қажет?». Жауап бірден табыла қойған жоқ. Дегенмен бір нәрсе айқын болды: адамдар үшін қолжетімділік маңызды – уақыт жағынан да, формат пен тіл жағынан да, құрылым тұрғысынан да. Осылайша 24/7 кітапхана тұжырымы дүниеге келді. Сөйтіп, елде алғашқылардың бірі болып үш филиалды – Жамбыл атындағы жасөспірімдер кітапханасы, №4 кітапхана және «Alatau Creative Hub»-ты іске қостық. Әуелде «Түнде кім кітап оқиды?» деп күмәнданғандар болды. Дегенмен, алғашқы айлардың өзінде келушілер саны 70%-ға артып, кітапханалар қоғамның өмірлік ырғағымен үйлесе бастады. Мысалы, Жамбыл атындағы кітапханаға түнгі уақытта 150-ден астам адам келеді. Оған қоса мұнда кинокөрсетілімдер, кітап тұсаукесерлері, дебаттар мен түрлі клубтар өтеді.
– Айтқандай, «Alatau Creative Hub» форматына толығырақ тоқтала кетсеңіз.
– «Alatau Creative Hub» – басқа форматтағы кітапхана. Бір сөзбен айтқанда, шығармашылық хаб, мәдени орталық пен цифрлық платформаның тоғысы. Мұнда көрмелер, ашық дәрістер, театр репетициялары, бағдарламалау мен графикалық дизайн курстары, әдеби кештер өтетін жазғы алаң бар. Бір кеңістікте суретші де, жазушы да, музыкант та, оқушы мен зейнеткер де, тіпті стартапер де кездеседі. Мұнда кітап алып қана қоймай, подкаст жазып, сахналық өнер бойынша шеберлік сабағына қатысуға болады. Бұл – XXI ғасырдың жаңа үлгідегі кітапханасы.
– Бұл кітапханалар тағы несімен ерекшеленеді?
– Өзіне-өзі қызмет көрсетуге арналған автономды кітапханаларды іске қостық. «Ақылды» стансалар арқылы қала тұрғындары кітапханаға кірмей-ақ кітап алып, қайтара алады. Қазір Алматыдағы метро стансаларында, сауда және қауымдастық орталықтарында осындай 24 нүкте бар. Барлығы қарапайым әрі түсінікті: оқырман билетін тақап, қажетті кітапты таңдап алып оқи береді. Мегаполис үшін бұл – таптырмас тәсіл: уақыт үнемделеді, оқу – күнделікті өмірдің бөлігіне айналады.
– Цифрлық портал туралы айта кетсеңіз. Бұл қандай жүйе?
– Біз almatylibrary.kz порталын іске қостық. Бұл тек сайт емес, бүкіл цифрлық инфрақұрылымның өзегі. Платформа Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің 28 бөлімшесін, электронды каталогті, оқырманның жеке кабинетін, кітап брондау қызметін, іс-шаралар күнтізбесін, сондай-ақ цифрланған кітаптар мен анықтамалық базаларға қолжетімділікті біріктіреді. 2025 жылдың шілдесіне қарай қорымызда 23 мыңнан астам цифрлық кітап жиналды. Онда классикадан бастап ғылыми әдебиетке дейін бар. Қордың 40%-дан астамы цифрланған және бұл үдеріс әрі қарай жалғасады. Ең маңыздысы – бұл заманауи өнімді өзіміздің кітапханашылар, ІТ мамандары мен дизайнерлер бірлесе атқарып отыр.
– Демек бүгінгі кітапханашы – белгілі бір деңгейде ІТ маманы да болғаны жөн бе?
– Дұрыс айтасың. Қазіргі кітапханашы – білім медиаторы. Ол цифрлық жүйелерді еркін меңгеріп, адамдарға жол көрсетіп, бағыт-бағдар беретін маман болуға тиіс. Біз кадрларды үнемі оқытып, дамытамыз. Бірі цифрлық сауаттылық курстарын оқыса, енді бірі Оңтүстік Корея, Финляндия, Түркия секілді елдерде тағылымдамадан өтеді.
– Мемлекеттің ешқашан айналып өтпейтін бір мәселесі – мүгедек жандардың оқып, білім алуына жағдай жасау емес пе?
– Әлбетте, инклюзия тақырыбына ерекше мән береміз. Жеті бөлімшені көру қабілеті төмен және мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған арнайы техникамен жабдықтадық. Брайль дисплейлері, дауыс ассистенттері, электронды үлкейткіштер, арнайы бағдарламалар орнатылған. Ең бастысы, техника емес, көзқарас. Біз мүмкіндігі шектеулі адамдарды жұмысқа қабылдаймыз. Олар тәлімгер ретінде оқырмандарға көмек көрсетеді. Сондай-ақ «Yandex Qazaqstan» серіктестігімен бірлесе мүгедектігі бар азаматтарға кітапты тегін жеткізу қызметін жүйелі сервис ретінде іске қостық.
– Жастар кітапханаларға бармайды деген түсінікті қалай жоққа шығаруға болар еді?
– Жастар – ерекше аудитория. Оларға өз идеяларын жүзеге асыруға жол ашатын алаңдар берілген. Кітапханаларда қызығушылық клубтары, гейм-дизайн, цифрлық графика, сценарий жазу секциялары жұмыс істейді. Шығармашылық байқаулардың рөлі де зор. Мысалы, Ұлттық кітап күні аясында дәстүрлі «Алматының жас жазушысы – 2025» байқауының жеңімпаздары марапатталды. 15–17 жас аралығындағы 170-тен астам оқушы фэнтези жанрында әңгіме жазып, Сапарғали Бегалин шығармаларынан шабыт алған. Жастар кітап оқып қана қоймай, өздері де жаза алатынын көрсетті. Сонымен қатар гуманитарлық факультет студенттері үшін тағылымдамадан өту бағдарламасы жұмыс істейді. Олар кітапханаларда тәжірибеден өтіп, қоғаммен жұмыс істеу дағдыларын, іс-шара жүргізуді үйренеді. Бүгінде 23 жоғары оқу орнының түлектері бізде жұмыс істейді.
– Алматы кітапханаларының халықаралық қауымдастықтағы беделі қандай?
– Біз Халықаралық кітапханалық қауымдастықтар мен мекемелер федерациясының (IFLA) мүшесіміз, Оңтүстік Корея, Түркия, Қытай, Әзербайжан, Финляндия, Германия кітапханаларымен келісімдерге қол қойдық. Қытай және түрік мәдени орталықтарын аштық. Өзім Open World бағдарламасы аясында АҚШ-та Конгресс кітапханасында тағылымдамадан өттім. Бұл тек кәсіби тәжірибе алмасу емес, Қазақстанның жаһандық кітапханалық қозғалыстың бір бөлігі екенін дәлелдейді.
– Жалпы, кітапханашылар әлеуметтік жағынан қорғалған ба?
– Біз кадрларға инвестиция салып отырғандықтан, олардың мұң-мұқтажын айналып өте алмаймыз. Қазір бізде 470-тен астам қызметкер бар. 2023–2025 жылдары 76 маманды Сеул, Лозанна, Стокгольм, Таллин қалаларына оқуға, тағылымдамадан өтуге жібердік. 12 жас кітапханашы басшылық лауазымға көтерілді. Оған қоса 33 қызметкеріміз «Алматы жастары» бағдарламасы бойынша баспаналы болды. Мансап жолында өсулеріне жағдай жасаймыз.
– Көне кітаптарды сақтау мен қалпына келтіру ісі қандай жолға қойылған?
– Реставрациялау ісі – күрделі де өзекті әрі жеке тақырып. №6 кітапхана-бөлімшесінде қолмен кітапты қалпына келтіру шеберханасы жұмыс істейді. Бұл – шеберлік пен төзімді талап ететін, шынайы зергерлік жұмыс. Талай жәдігер кітаптар қалпына келтірілді. Диккенс, Харди, Толстой, Абай, Жамбыл, Пушкин, Марк Твеннің сирек кітаптары бар. Қазіргі таңда Қазақстанда да, Орталық Азияның бірқатар елдерінде де қағазға басылған құнды және сирек кітаптарды қалпына келтіретін заманауи зертханалар аз. Сондықтан біздің кітапханалар ТМД-дағы сирек және раритет кітаптар мен құжаттарды қалпына келтірудің жетекші орталығына айналу мүмкіндігіне ие.
– Қазір кітапханалардың басты мәселесі қандай?
– Қалай десек те, кадр мәселесі өзектілігін жоймайды. Бұл бір. Екіншісі – технология: жабдықты үнемі жаңартып, жасанды интеллект пен метавселендермен қатар қадам басу қажет. Үшінші – цифрлық кеңістіктегі пираттық пен авторлық құқықты қорғау. Төртіншісі – жұрт әлі де «кітапхана – тыныштық пен сөрелер орны» деп ойлайды. Ал біз: «Жоқ, кітапхана – өзіндік өмірі бар орта» дейміз. Бірақ нәтиже бар: кітапхананы ұмытқандар қайта оралып жатыр.
Қиындыққа қарамастан, 2027 жылға дейін біз қорды толық цифрландыруды аяқтаймыз, барлық мектептер мен ЖОО-ларды қосамыз, жаңа кітапханалар ашамыз, мобилді қосымша мен дауыс көмекшісін енгіземіз, «Almaty-Library» бірыңғай цифрлық порталын құрамыз, Инклюзия орталығы мен Ғылыми-зерттеу блогін саламыз деп отырмыз.
– Көзделген мақсаттарыңыз жүзеге ассын! Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Айнаш ЕСАЛИ
