Еліміз егемендік алғалы республикада 3 рет халық санағы жүрді. Ал егемендік декларациясы қабылданардан бір жыл бұрын, 1989 жылы кезекті санақ жүріп, онда халық саны 16,1 миллион деп тіркелген екен. Міне, осы 1989 жылдан бері соңғы санақ жүрген 2021 жылға дейін отандастарымыздың қатары 4 миллионға жуық адамға өсті.
Жалпы, әлемдік тәжірибеге сүйеніп, біздің елде де халық санағы әр он жыл сайын өткізіліп тұрады. Бұл аса маңызды зерттеу арқылы мемлекеттің алдағы жылдарға арналған даму стратегиясы айқындалып, нақты сандарды көрсетіп беретін құжат жасақталады.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы халық санағы 1999 жылы ұйымдастырылды. Ұлттық статистика бюросының әр кезеңдегі санағына көз жүгіртсек, 1989 бен 1999 жылғы халық санының қозғалысына қатысты қызықты деректер кезіктіруге болады. Мәселен, 1989 жылы елде 16 199 154 адам бар екені анықталса, 1999 жылы 14 953 126 адам тіркеліп, он жылдың ішінде 1,2 миллонға азайыппыз. Әрине, мұның себебіне терең бойлайтын болсақ, бұл жайтқа әсер еткен шешуші факторлар аз емес. Тоқырау жылдарындағы жұмыссыздықтың тұрмысты тұралатып, оның бала туу көрсеткішіне кері әсер еткені, өзге этнос өкілдерінің тарихи отанына көшуі – айтпаса да түсінікті факт.
1999 жылғы санақта он жыл ішінде республиканың барлығына дерлік өңірлерде халық санының азайғаны байқалды. Тек Астана мен Алматы қалаларында, Атырау, Қызылорда, Түркістан (бұрынғы Оңтүстік Қазақстан) облыстарында ғана өскен. Айталық, аталған онжылдықта Астана тұрғындары 38 109 тұрғынға көбейсе, алматылықтар 107 961 адамға артқан. Ал жоғарыда аталған облыстар арасында Оңтүстік Қазақстан облысының халқы 108,5 пайызбен өңірлер көшін бастағанымен, сол кездегі орталығы Шымкентте халық 1989 жылғыдан біршама кеми түскен (98,7%).
Облыстардың ішінде Астанаға жақын Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарында халық санының азаюы алдыңғы үштіктен көрінген. Соған қарағанда Астананың байырғы тұрғындары өзге өңірлердегідей-ақ азайғанымен, елордалықтар негізінен Алматы қаласынан және осы аталған үш өңірдің қоныс ауыстырған тұрғындары есебінен көбейгені тағы бір көрсеткіште келтірілген.
Бұл жерде Астанадағы қазақтардың саны ғарыштық жылдамдықпен өсе түскенін қоса кеткен жөн. 1989 жылы небәрі 17,7 пайыз төңірегінде болса, 1999 жылы елордадағы қазақтар 41,8 пайызға жеткен. Алдыңғы санақпен салыстырсақ, 268,3 пайызды құрап отыр.
Ауыл мен қала халқының ара-салмағын таразыласақ, жалпы 1989 жылдан 1999 жылға дейін ауылдағы ағайынның қатары сирей түсіпті. Шамалап айтсақ, жарты миллионға жуық. Жұрт тоқырау жылдарының қыспағынан қарашадағы қара үйін қиып, қалаға үдере көшкен екен ғой деген ой бірден келеді. Себебі алтын бесігін тастап, күнкөрістің қамымен бақытын қаладан іздеп кеткен отбасылар әр ауылда болды. Алайда осы кезеңде қалалықтардың да саны 755 мыңға кеміп кетіпті.
Сонда айналасы он жылдың ішінде бұл халық қайда кетті деген заңды сұрақ мазалайды. Жауабын іздеп, тағы бір статистикаға үңіліп көрсек, елдегі ажырасқандар мен отбасынан кетіп қалғандар саны: ерлер 39 424-ке (1989 жыл – 179 986, 1999 жыл – 219 410 адам), әйелдер 106 406 (1989 жылы – 354 407, 1999 жыл 460 813) адамға арта түскен екен. Яғни бұл жағдайдың да халықтың туу көрсеткішіне кері әсер ететіні белгілі.
Жалпы, КСРО тарағаннан кейін біраз халық Қазақстаннан сыртқа қоныс аударды, олардың ішінде славян этностары, әсіресе немістер көп болды. Неке және отбасы мәселелері қиындай түсті. Сол себепті де 1999 жылғы санақта халықтың саны 10 жыл бұрынғы көрсеткіштен 1,2 миллионға аз болып шықты.
1999 жылғы санақ бойынша қазақтың саны 7,9 млн адамды құрады. Бұл – жалпы халықтың 53,4 пайызы. Сөйтіп, қазақ өз жерінде қайтадан көпшілікке айналды. XX ғасырдың басында басталған геноцидтік және отарлау саясатының салдарынан аштыққа ұшырап, атылып, қудаланған қазақ 50-жылдары өз жерімізде 29%-ды құрап, азшылыққа айналған дәуірден кейін, араға жарты ғасыр салып қайта көпшілікке айнала алдық.
2009 жылы кезекті халық санағы өтті. Нәтижесінде, елімізде 16 004 800 адам тұратыны анықталды. Яғни 1989 жылғы деңгейге араға 20 жыл салып барып әрең жеттік. Қазақтар саны 63,10 пайызға көтерілді, яғни он жылда тағы 10%-ға артқаны көрінді. Оның ішінде сырттан атажұртқа қоныс аударған қандастардың да үлесі бар.
2019 жылы өтуге тиіс халық санағы маңызды себептерге байланысты 2021 жылға дейін шегеріліп келді. Бұл санақта біз еңсе тіктер көрсеткішті көре алдық. Республика халқының саны 19 186 015 адамға жетті. Халық санының өсуі осы 30 жылдағы елеулі жетістіктердің бірі болса керек. 1991 жылмен салыстырғанда қатарымыз 14,8 пайызға өсіп, жылдық өсім 1,3%-ды құрады. Ал тәуелсіздік жылдарындағы табиғи өсім 5 миллионнан аса адамды құрады.
Демограф ғалым Аяулым Сағынбаева кейінгі екі-үш жылда босанулар санының күрт өсуі байқалғанын айтады. Бұны демограф алтын құрсақты аналарымыздың үш баладан көп босану қарқынымен байланыстырып отыр.
– Бүгінде туудың жалпы коэффициенті бір әйелге шаққанда 3,13 тууды құрайды. Бұл – тәуелсіздік алғаннан бергі ең жоғары көрсеткіш. Бұл жерде маңызды рөлге үлкен жастағы әйелдердің көбірек босана бастауы ие болып отыр. Неке жасы да ұлғайып келеді. Ал Ресей, Еуропа елдерімен салыстырғанда Қазақстанда ана мен балаға қолдау онша көп болмаса да, оң өзгеріс бар, – дейді А.Сағынбаева.
Сондай-ақ демограф ғалым елімізде тәуелсіздік жылдарында нәресте өлімі 72 пайызға дейін төмендегенін айтты.
– Қазіргі таңда мың балаға шаққанда бір жасқа дейінгі балалардың 7,8 өлімі тіркеледі. Сондай-ақ ана өлімі 46 пайызға төмендеп, 100 мың балаға шаққанда 36,5 өлімді құрады, – дейді демограф.
Ал Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы Бекзат Ермекбаева елімізде ана болудың орташа жасы кейінгі 20 жыл ішінде өскенін анықтапты.
– Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, 2020 жылы бұл көрсеткіш – 29,2 жас, 2019 жылы – 28,9 жас, 2018 жылы 28,7 жасты құрады. Осылайша, бірінші бала туған кездегі ананың орташа жасының жыл сайынғы өсімі байқалады. Бұл үрдіс әлеуметтік-экономикалық және демографиялық факторлармен байланысты. Елімізде 2000–2021 жылдар аралығында 35 жастан кейін босанған әйелдер санының күрт өсуі 2019 жылдан 2021 жылға дейінгі аралықта байқалды, – дейді Б.Ермекбаева.
Халық санағы – тек халықтың өсуі мен кемуін, миграциялық жағдайды талдау ғана емес. Жоғарыда айтқанымыздай, мұның әлеуметтік-экономикалық маңызы аса зор. Ең бастысы, еліміз егемендік алғалы бері ұлтымыздың саны артып, 80 пайыздың ауылына қадам бастық. Бұл дерек мемлекеттілік, ұлттық мәселелерді тиімді шешуге септігін тигізетіні сөзсіз.
Жасұлан БАҚЫТБЕК
