Қазір Абай мен Шәкәрімнің діни көзқарасы хақында сауал аз емес. Осы орайда белгілі дінтанушы, философия ғылымдарының кандидаты Кеңшілік Тиышханұлымен бабаларымыздың діннің кейбір доктриналарына көзқарасы, дінаралық диалог, оның біріктірушілік қасиеті және дербес тұлғаның діни құндылықтарды қабылдау кезіндегі ұстанымы тақырыбында әңгіме өрбіттік.
– Діни мәтіндердің танымдық тамырына үңілу үшін арнаулы герменевтикалық талдаудың жасалатыны белгілі. Осы зерттеудің әдіс-тәсілі мен маңыздылығын атап көрсетіңізші.
– Құранның ішінде үкім негізіндегі және ақыл-оймен сараптап танылатын метафоралық аяттар бар. Олар әр кезеңде әртүрлі түсіндіріледі, дәуір дидарына сай жаңа мазмұнға ие болады. Діннің негізгі мақсаты да – ой жүгірту арқылы адамды құдайға жақындату. «Адаспай тура іздеген хакімдер болмағанда дүние ойран болар еді», дейді Абай. Ал, хакім деген кім? Ол – әр нәрсенің астарын, яғни хикметін іздеуші. Мәселен, айтылған сөздің хикметі не? Жаратылған әлемнің хикметі не? Қылып жатқан қызметтің хикметі не? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін «тәпсір» мен «тәуил» әдістері пайдаланылады.
Аталып отырған екі ұғым герменевтиканың, яғни түсіну теориясының екі жолы. Бірақ екеуі де «түсіндіру, тарқату» мағынасын үстегенімен, «тәуил» мәтіннен метафоралық мәнді іздеуге тырысады. Құранның ішкі сырына үңілуге шақырады. Бұған адам жүрек көзі ашылған соң, Абай айтатын «нұрлы ақылмен» қол жеткізеді. Ондай жанның аузы дуалы, сөзі уәлі болады. Сәйкесінше қоғам да илаһи ілім иесіне иланып, жолына түседі. Абайдың: «Құран рас, Алланың сөзі-дүр ол, тәуилін білерлік ғылымың шақ» деген сөзінен оның тәпсірден гөрі тәуил әдісін көбірек құптағанын байқай аламыз. Себебі оның астарында хикметке үңілу жатыр, ол сезімге сүйенеді. Ал тәпсір рационалды ойлау жүйесіне иек артады. Айталық Құранның бір аятын тәпсірлейтін жүзден астам кітап болуы мүмкін. Бұл нәрсе ақиқатқа жетем деген адамдар үшін – ұзақ жол. Солардың барлығын оқу кезінде адам негізгі бағытынан жаңылып қалуы ықтимал. Артынша осы ізденісі оны адасушылыққа апарып, артынан күпірлікке әкеліп соғады. Абайдың айтатын «мұтақалламин, мантиқин бекер босқа езе-дүр» деген сөзі жоғарыдағы ойымызға сәуле түсіреді.
– Буквализм бүлігі осыдан келіп шығады ғой?
– Мынаны ескеру керек, тәпсір әдісін мүлде теріске шығаруға болмайды. Оның да қажетті тұстары бар. Мәселе тәпсірдің қандай болуында. Шәкәрім қажы: «Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тұра қашты есті азамат» дейді. Жалпы жеке тұлғаның діни фанатизмге түсіп қалуы эмоционалды әсерге көбірек бой алдыруынан болады. Ондай кезде адам «таза ақылға» жүгінуі керек. Хакімдердің ізімен әр нәрсенің түпкі мәнін білуге ұмтылғанда біржақты пікірге ұрынбайды. Жастар ол деңгейге қалай жетеміз деп сұраса, ілгерідегі ізгілердің яғни, қазақ даласында өткен әулиелер мен ахун-ишандардың, ағартушылар мен ойшылдардың өміріне үңілу керек деп кеңес беремін.
– Мұсылман қауымына «айып» ретінде тағылатын тағдыршылдық түсінігі мен ерік-бостандық ұғымдарының діни этикадағы көрінісі қандай?
– Адам баласы тағдырдан шыға алмайды. Бірақ жауапкершіліктен де ешқашан құтыла алмайды. Әйтпегенде құдайдың бұйрығы о дүние, сый, жаза сияқты ұғымдардың ешқандай мәні болмасы хақ. Бұл түсінік исламда «фаталистік» көзқарастың жоқ екендігін дәлелдеуге жеткілікті тәрізді. Адам баласы әрқашан да жасалған жаман әрекеттерді өзінің мойнына алудан қашқақтайды. Бұл оның болмысында бар нәрсе.
– Мысал келтіріңізші?
– Айталық, оқушы мұғалімнен жақсы баға алса оны өзінің күшімен алғандығын, ал жаман баға алып қалса, оны мұғалім қойғандығын айтады. Адам баласы да құдай алдында осы мұғалім мен оқушы бала тәрізді. Алайда жаман бағаны берген мұғалім емес, алған оқушының өзі ғой. Тағдыр алдын-ала жазылады. Алайда оның жазылуы діни наным бойынша, құдайдың ілімінің абсолютті болуынан, яғни құдай ол адам баласының не істейтіндігін алдын-ала білетіндіктен жазып қояды. Әйтпесе адам сол жазылған үкіммен жүреді деген сөз емес. Олай болса әрбір адам құдай алдындағы жауапкершіліктен құтыла алмайды.
– Мәдениеттер арасындағы діннің біріктірушілік құндылығына тоқталсаңыз?
– Иә, діннің ішінде бөлінушілікке себеп болатын бірнеше концептуалды тезис бар. Иудейлер өзін құдайдың сүйіктілері санайды, мұсылмандар өзін тура жолдамыз дейді, христиандар құтқарылушылармыз деп есептейді.
Бірақ:
«Жардың шашы сансыз көп,
Ол санауға келмей тұр.
Анық нұры осы деп,
Әркім бір тал ұстап жүр»,
деп Шәкәрім айтқандайын бәрі құдайды іздеп жүр. Бірақ барлығының негізгі мақсаты – болмыс бірлігіне ұмтылу. Тағы да Шәкәрімге жүгінеміз. Ол айтады:
«Дін адамды бір бауыр қылмақ еді,
Оны бөліп, дұшпандық қару жасар.
Інжіл, Құран – бəрі айтып тұрса-дағы,
Мағынасынан адасып қара басар».
Менің тұжырымдауымша, адам санасы кемелденген кезде, ол «мен», «сен» деген емес, «біз» деген концепцияға жұмыс жасайды. Ондай жағдайда «жер шары – біздікі», «бұл әлем – бізге аманат» деген түсінік қалыптасады. Сол кезде баяғы жікшілдіктің құр эмоция екендігі түсінікті болады. Қазір дінаралық диалог жұмысы жүйелі түрде жүргізіліп жатыр. Бүгінгі таңда бұл келісімдердің адамзаттың рухани өміріне оң әсерін тигізіп жатқанын тәжірибе көрсетіп
жатыр.
Кейде ойлаймын, қанша жылдан бері үзілмей келе жатқан қантөгіс пен материалдық игілікке таласудан да адамзат шаршайтын күн келеді деп. Сол кезде «Өлетұғын тай үшін, көшетұғын сай үшін желке теріміз құрысқан» (Асан қайғы) бөлінушілік пен қырғи қабақтығымыз кәмпитке таласқан баланың әрекетіндей нәрсе ғана екенін түсінетін боламыз, бәлкім. Бастысы сенім сетінемеу керек. Өйткені ақыл-ой арналарының барлығы татулыққа апарады. Ал бұл – абсолютті шындық.
– Айтқаныңыз келсін!
Әңгімелескен –
Абзал МАҚАШ
