Күннің алғашқы сәулелері шығыс көкжиегінің жоғарғы бөлігіне түсіп, табиғат оянатын уақытқа «сахур уақыты» және осы уақытта желінген тағам «сахур тағамы» деп аталады. Бұл уақыт қазақ тілінде, Рамазан айында ауыз бекіту үшін ішілген таңғы асты «сәресі» деп айтады. Құранда айтылған «фажр» сөзі – көкжиектің төмеңгі қабаты көлденең қараңғы болып, көкжиекке күннің жақындауымен ағара бастаған уақытқа айтылады. Фажр уақыты түн қараңғылығы үзіліп, таңның ағара бастаған кезімен үйлеседі.
Имсак түннің біткенін, яғни ораза тұтқанда ішіп жеуді тоқтату уақытын білдіреді. Бақара сүресіндегі «Ақ жіппен қара жіп ажырағанға дейін жеп ішіңдер» деген 187-аятта бұйырған. Аяттың мағынасы «Күндіздің жарығымен түннің қараңғылығы, жіп секілді бір бірінен ажырағанға дейін жеп ішіңдер» дегенді білдіреді.
Имсак кіруімен адам ағзасында физиологилық ояну процесі басталады. Міне, осы уақыттың кіруімен құстар (қораз) шақырады, жануарлар қозғалады және адам денесінде физиологиялық ояну үрдісі басталады. Биологиялық және гормоналды әрекеттерді жандандырудан басталған адам ағзасы, намаз оқу уақытының кіруімен кемелділікке ереді. Міне осылайша адам ағзасы оянып, жаңа күнге дайындалады. Осылайша біздің ағзамызда физиологиялық гормондық фактор анықталады. Олар: ұйқы физиологиясы, кортизон гормоны, адреналин гормоны, дене қызуы және инсулин гормоны секілді гормандар.
Ұйқы физиологиясы
Адам өмірінің үштен бір бөлігін ұйқымен өткізеді. Бұл жылына шамамен 3000 сағатқа сәйкес келеді. Ұйқы физиологиясын «мелатонин» гормоны басқарады. Бұл гормон синтезделіп мидың қабыршықтарынан шығуынан пайда болған безге «пайнальды» деп аталады. Бұл үнемі синтезделетін және бөлінетін гормон емес. Мелатонин гормоны күннің ұзақтап, яғни қараңғылық түсіп түн болғанда шығарылады. Әсіресе түн ортасынан кейін, ол қандағы ең жоғарғы деңгейге түнгі сағат 2 мен 4-тің арасында болады.
Таң атып, жарық көкжиекте пайда болуымен ұлғайған секреция төмендей бастайды. Осылайша сергектікке ауысып, дененің оянуын жеңілдетеді. Сондай-ақ, синкрон – ақуыздардың алмасуына және дененің тұрақтылығын қамтамасыз етуге өте маңызды үлес қосатын гормон, өйткені ол өсу гормонымен бір мезгілде жұмыс істейді. Бұл иммундық жүйенің тиімді жұмысында маңызды рөл атқарады. Егер сіз түнгі қараңғыда (яғни уақыттан бұрын) қанның ең жоғары деңгейіне жететін сәресі уақытта тамақтану үшін оянсаңыз, мелотонин дұрыс секрецияланбайды, өсу гормоны мен иммундық жүйеге теріс әсер етер болса, уақыт өткен сайын дененің тұрақтылығының төмендеуі әбден мүмкін. Жоғарыда түсіндіруге тырысқан физиологиялық оқиғаларды биоритмия деп атайтын биологиялық сағат басқарады. Алла Тағала біздің денемізге салған бұл «биологиялық сағатты» мидың ішіндегі ортаңғы төменгі аймақта орналасқан және 20 мың жүйке жасушаларынан тұратын орталық басқарады.
Кортизон гормоны
Бүйрек үсті безінен бөлінетін кортизон гормоны инсулин сияқты, күндізгі уақытта шығарыла бастайды және организмді күні бойына қажет болған энергия және белоктармен қамтамасыз етеді. Осылайша, дене өзінің биологиялық және метаболикалық ұйқысынан оянады.
Адреналин гормоны
Бұл бүйрек үсті безінен бөлінетін симпатикалық жүйке жүйесінің өте маңызды гормоны. Адреналин таңертеңгі сағат 4-5 аралығында көтеріле бастайды, калория мөлшері артып, липолиз (майдың бөлінуі) және гликолиз бен қамтамасыз етіледі. Адреналин шығарылған уақытта, ұйықтамау маңызды. Міне, осы маңызды гормон бөлінетін сағат ішінде тамақтану және ішу болса, қабылданған тағамның калориялығы және біз гликолиз деп атайтын көмірсулардың таралуы адам ағзасына өте пайдалы. Егер керісінше, адреналин гормоны бөлінбей, яғни сәресі уақытынан алдын тамақтанып оразаға бастар болса, желінген тағам қорытылмайды және гликолиз пайда болмайды. Осылайша, Рамазан айында салмақ артуы мен адам бойындағы майдың көбеюі байқалады.
Дене қызуы
Түннің қараңғы кезінде дене температурасы ең төменгі деңгейге дейін түседі және уақыт өте келе көтеріле бастайды, ең төменгі 36,5-ке тен, ең жоғарғы 37 градус болады. Егер сәресі уақытынан алдын тамақтанса және сол күнгі оразаға бастаса, жеген тағамының метаболикалық процестері теріс әсер етеді және ағза бұл тағамнан жеткілікті мөлшерде пайдалана алмайды. Өйткені мерзімінен алдын тамақтанғаны үшін, дененің температурасының төмен деңгейінде болып, базальды зат алмасуынан ағзалар өз деңгейінде қызмет ете алмайды. Сондықтан, уақыт өте келе салмақ қосылып, семіре бастайды.
Инсулин гормоны
Бұл қандағы қант (сарысулық глюкоза) деңгейін реттейтін және оны белгілі бір деңгейде ұстап тұратын гормон. Бұл ұйқы безінің бета жасушаларынан жасалады және мидан басқа барлық жасушаларға глюкозаны қолдануға мүмкіндік береді. Сахур уақытының кіруімен, инсулин бөліне бастайды. Осы секрецияға сәйкес, біз ертерек таңғы ас іше аламыз. Тамақтан кейін асқорыту проблемалары болмауы және көмірсулар алмасуында дұрыс жұмыс істеуі үшін, тамақ қабылдау және инсулин секрециясы сол уақыт ішінде орындалуы керек. Егер біз мұны ертерек жасасақ, инсулин гормонын мерзімінен бұрын босатып, денені күніне толық дайындалуына кедергі жасауымыз мүмкін. Содан кейін көмірсулар алмасуы дұрыс жұмыс істемейді. Барлық жасушалар глюкозаның пайда болу жылдамдығын сезінеді. Бұған қатысты соңғы жылдардағы ғылыми зерттеулерде, асқазанның шырышты қабығынан бөлінетін және «инсулин гормонының» секрециясымен аштық параллелдігінің қалыптасуында өте маңызды рөл атқаратын «грелин» гормоны екендігін медицина ғалымдары анықтаған. Осы себептен, «грелин» гормоны жетіспейтін адам ораза ұстағанда әлсірейді және ауыз ашар уақытына дейін қиындықтарға тап болады. Мұның бәрі Алла Тағала түсірген Құранның жаратқан әлемімен, жаратқан кітабымен толық үйлесімді екендігінің айғағы.
Ықшамдап аударған
Исатай Бердалиев
Ислам Құқық ғылымдарының докторы
