БАЛАЛАР ЖЫЛЫНДА ОҚУЛЫҚҚА КӨҢІЛ БӨЛЕЙІК
– Жолтай аға, 2022 жыл – Балалар жылы болып жарияланды. Сіздің сөз өнеріне қадамыңыз балаларға арналған әңгіме-повестерден басталды. Кезінде «Балдырған» журналының бәйгесін де алдыңыз. Кейіннен ғылымға, үлкен проза мен драматургияға ойыстыңыз. Бірақ кейінгі жылдары балалар әдебиетіне оралған сияқтысыз. Оған «Қайырымды қақпан» және «Бұлтқа мінген бақа» атты пьесаларыңыз дәлел. Бүгін қазақ балалар әдебиетін дамыту керектігі туралы көп айтылады. Бұл бағытта ойларыңыз қандай? Ілгерілеу бар ма, жоқ па?
– Әңгімені балалар жылының мән-маңызынан басталық. Биылғы жылдың балаларға арналғаны барынша дұрыс, өте-мөте құптарлық іс! Бала – болашақ! Бала – ұлттың келешегі! Кезінде заңғар жазушымыз Мұхтар Әуезов «Ел болам десең – бесігіңді түзе» деп тектен-тек айтпаған. Баладан үміт күтпегенде – енді кімнен үміт күтеміз? Бірақ, бұл шаруа жәй ұранға ұласып кетпесе екен дейсің. Біз, жасыратыны жоқ, соңғы жылдарда ұраншылдыққа бой үйретіп алдық, «уралап» кететін кезіміз басым. Алдымен қадап айтарым – осыдан барынша сақ болсақ екен.
Ал атқарылар шаруалар жайына келер болсақ, алғашқы мәселе – балалар жылында мектеп оқушыларына арналған оқулықтарға қайталап зейін қойып, мағына-мазмұнына жіті көңіл аударып, сапалы басылып шығуын жіті қадағалау керектігі күн тәртібінен түспегенін қалар едік. Қазіргі оқулықтарда ақаулықтар өте көп, ол жайынан мерзімді баспасөз бен әлеуметтік желілерде аз жазылған жоқ. Бұл – елеусіз қалдыруға мүлде болмайтын шаруа, өйткені оқулық балалар үшін алғашқы адами тәрбие мектебі. Ендеше, алдымен соны жөндеп алу жұмысы бәріміз үшін үлкен жауапкершілік жүктейді. Сонымен бірге, әрине, оқушылардың сана-сезіміне оң ықпал етіп, мәдениетті, ибалы, тәрбиелі азамат болып өсуіне тікелей себепші – көркем әдебиет. Біз қатарлы ұрпақты осы көркем әдебиет тәрбиеледі деп нық сеніммен айта алам. Қазақта қазіргі күні балаларға арнап жазатын қаламгерлер өте аз. Бұл – өкінтерлік жағдай. Ендігі жерде тиісті министрлік жас қаламгерлерді материалдық-моральдік тұрғыдан көбірек ынталандырып, балаларға арнап көркем дүниелер жазуына мұрындық болуы керек.
Өз жайыма келер болсам – сұрағың орынды. Әу баста балалар жазушысы болып бастағанбыз. Университеттің бесінші курсында оқып жүргенде, 1979 жылы биттің қабығындай «Біздің команда» деген әңгімелер мен ертегілер кітапшамыз баспа арқылы жарық көрген. Содан кейін, араға он жыл салып «Күн тәртібі» деген балалар кітабын шығардық. Бұдан соң қиын салаға тәуекел етіп, тарихи тақырыпқа бет бұрдық. Алаш ардақтыларының елеусіз қалып, айтылмай келе жатқан рухани мұраларын зерттедік, ұлт тұлғаларының өнегелі өмірі мен атқарған қызметі жайынан деректі әрі танымдық шығармалар жаздық. Мұндай еңбектер егемендіктің елең-алаңында шынайы тарихты білуге ерекше құштарлық байқатқан халқымыз үшін, жас ұрпақ үшін өте қажетті кітаптар еді. Қысқасы, отыз-қырық жыл бойы балалар тақырыбынан қол үзіппіз. Енді сол олқылықтың орнын қайта толтыруды ойластырудамын, бір-екі повестің жобасы бар.
Айтпақшы, сен сұрап отырған екі пьесаның да авторы мен емес, қазақ және ағылшын тілдерінде еркін жазатын жас қаламгер Айсұлу Жолтайқызы, өзімнің кенже қызым. Менің сондай атпен аталатын екі ертегім бар, солардың ізімен жазылған дүниелер. Алғашында қызым екі автормен жариялайық деп еді, мен келіспедім, драма сенің еңбегің ғой дедім. Ол қазір жас оқырмандарға біршама танымал, балаларға арналған «Құрбы қыздар құпиясы» деген кітабы 2018 жылы шықты. Тағы бір әңгіме- хикаяттар жинағы өз кезегін күтіп жатыр.
– Сіздің көп қалам тербегеніңіз – Алаш тақырыбы. Бұл жайында зерттеу еңбектерді де, драмалық шығармаларды да жаздыңыз. Осы тақырып қазір сәнге айналғандай, «алаштанушымыз» дейтін адамдар көбейді. Өзіңіздің бұл тақырыптың зерттелуіне және әдебиетте көрінуіне көңіліңіз тола ма?
– Біздің қазақта осы күні кім көп – алаштанушы көп. Әр жерден алып-жұлқып, азды-көпті дерек жинап алып, бір кітапша жазып бола салысымен жаһанға жар салады, «алаштанушымын» деп кеуде қағады. Алаш тұлғаларын зерттеу, сомдау және өз тұғырына отырғызу өте маңызды әрі жауапты жұмыс. Оған жауапсыз, атүсті қарау – тарихқа қиянат жасаумен бірдей. Өйткені, тарихи шындық сәл бұрмаланса, оның тарихтану саласына тигізетін зардабы тағы бар. Кейінгі жас ұрпақты шатастырады. Ондай фактілер байқалып қалып та жатыр.
Өз басым – Алаш тақырыбы аясында кем дегенде 25-30 жыл бойы ізденумен келем. Алаш тақырыбы – былайша айтқанда, қазақтану тақырыбы ғой. Қазақ ұлтының тарихы мен Алаш қайраткерлерінің тағдырын бір ұғым деп қарау керек. Бұл саладағы ғылыми-тарихи еңбектер мейлінше әділетті, нақты әрі шынайы жазылғанын талап етуге хақылымыз және міндеттіміз. Олай етпесек, өз ұлтымыздың өткенін өзіміз тәлкекке салғанымыз!
ӘЛ-ФАРАБИ – АҚЫЛ-ПАРАСАТЫМЫЗДЫҢ БАС «ҚҰЖАТЫ»
– Былтыр елордада «Teatr ALL» халықаралық театр фестивалі өтті. Сол кезде театртанушы Амангелді Мұқан «Drama.kz» сайтында қазақ және орыс тілдерінде қырықтан аса пьеса тұрғанын, олардың барлығы сыналған, өндіріске дайын екенін айтып, театр басшылары, режиссерлар осы жұмыстарға бет бұрса деген базынасын жеткізді. Өзіңіз драматургияға келгелі жазған шығармаларыңыз театрларда қаншалықты қойылды? Өзіңіздің театр басшылары мен режиссерлерге айтар базыналарыңыз бар ма?
– Белгілі театр сыншысы Амангелді бауырымды жақсы білем, ашық пікірлері ұнайды, үнемі ойласып отырамыз. Кей мәселелерде ақылдасып та қоямыз. Жаңағы өзің айтып өткен театр фестивалінде драматургияның «сойылын» соғып сөйлеген жалғыз адам – осы Амангелді! Оның мұндай жан шырылын, әлбетте, мен өте жақсы түсінемін. Өкінішке орай, театр маңайындағы режиссер ағайындар осындай ұсыныстарға барлық уақытта құлақ аса бермейтін тәрізді. Әйтпесе, сол қырықтан астам пьесаның ең болмағанда үштен бірін сахнаға «жетелеп әкелуге» асықпас па! Сөйте тұрып «бізде жақсы драма жоқ, жазылмай жатыр» деп айтуға әуестік бар.
Өз жайыма ауыссам – осы кезге дейін отыздан астам драмалық (тарихи, заманауи, комедиялық) шығарма жазыппын, оның тең жарымы сахнаға жол тартты. Астанада және оншақты облыстық драма театрында қойылып келеді. Бұл, әрине, бір автор үшін аз көрсеткіш емес. Тіпті, Түркия, Ресей, Қырғыз, Бай-өлке аймағы, тағы осы сияқты алыс-жақын шетелдерден де пьесаларыма «құда түсіп», алып кетіп жатқандар бар.
Алайда, мені біраздан бері ойландыратын бір кермек жағдай бар. Қазақ театрларында тарихи тұлғалар бейнесі аз сомдалып жатқан жоқ. Сұлтан Бейбарыс, Томирис, Әмір Темір, Бопай ханым, Абылай хан, Кенесары хан, тағы басқа қойылымдар бар. Ал, әлем жұртшылығы арасында «Екінші ұстаз» деген ардақты атты бізсіз-ақ иеленген ғұлама ғалым, философ, ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің көркем образы өз деңгейінде көріне алмай келеді. Осы олқылықтың орнын толтырмақ болып, соңғы он-он бес жыл көлемінде ұлы тұлға туралы екі тарихи драма, жастық шағы мен есейген кезеңін жаздым. Әлбетте, еңбегім мүлде ескерілмей қалған жоқ, Талдықорған, Қарағанды және Қызылорда жастар драма теарларында сахналанды да.
Арманым – ұлы ұстаз бейнесі астанадағы Қ.Қуанышбаев театрынан «тіл қатып», елорданың барынша талғампаз көрерменімен жүздессе деп ем, театр ұжымы екі жылдан бері құрғақ уәдемен сырғақтатып келеді. Әл-Фараби – ақыл-парасатымыздың бас «құжаты»! Сосын да бабаның театрлық «келбеті» астанада бой тіктесе, ол қандай ғанибет!
Тағы бір тарихи драмам – абыз Ахмет Иасауиге арналып жазылды. Ахмет – халқымыздың имани-рухани бейнесінің бас көрсеткіші бола алады! Мұны да алдымен астана көрермендері тамашаласа деген үміт қылаңдайды. Өз ойымша, осы екі тұлға ұлтымыздың рухани діңгегі, халықтың болмысымыздың «қаймағы»!
ҚОҒАМ ӨТІРІК ПЕН ЖАЛҒАН СӨЗДЕН ШАРШАДЫ
– Қаламақы мәселесі туралы не айтасыз? Кейінгі жылдары заң тұрғысынан бұл бағытта жұмыстар жүргізілді. Қазір бұл мәселе реттелді ме? Драмалық шығармалар театрда қойылғанда төленетін қаламақыға көңіліңіз тола ма?
– Соңғы жылдары жаңадан жазылған әдеби кітаптарға ептеп қаламақы төлене бастаған сыңайлы. Бірақ оның да жолы тым ауыр, әртүрлі сүзгіден өтіп барып, түпкілікті шешім шығады. Қаламы енді-енді ғана қалыптаса бастаған жастар туындылары ондай қатаң сынаққа төтеп беріп келе жатыр ма – білмеймін. Ал, спектакль театрға қойылған жағдайда жарытып қаламақы алып жүрген драматург бар ма екен? Драмалық шығармаларым біраз драма театрларында сахналанды ғой, сосын да сенімді айта алам: оның қаламақысы мардымсыз; театр басшылығы қинала отырып, ауыз жарымас бірдеңені әзер төлейді, соны қанағат етесің. Айтып отырса, бір спектаклді қою үшін бөлінген тиісті қаражат әзер-әзер жетеді екен. Арғы жағын кім қазбалапты?
– Кез келген қаламгерді өзі өмір сүрген заманынан бөліп тастау мүмкін емес. Сіз де прозада да, драматургияда да тарихи тақырыптарды ғана қозғамай, бүгінгі өмірді жазасыз. Күні кеше ғана «Қазақ әдебиеті» газетінде қаңтар оқиғасынан туындаған «Жамалдың жалғызы» атты әңгімеңіз жарық көрді. Қаңтар оқиғасына берер бағаңыз қандай?
– Кешегі Қаңтар оқиғасы, әрине, бәріміздің жанымызды сыздатты. Бейбіт шеруге шыққан жастарымыздың талап-тілегі орынды болса да, араға арандату араласты. Бейбіт күнде оқ атылды. Бұл – жан түршігерлік жағдай. Жап-жас балалар оққа ұшты. Олардың арасында бір отбасының үкілеп отырған үміті – жалғызы да болуы мүмкін ғой. Міне, сондай кермек ойдан туған туынды. Көптен әңгіме жазбай кетіп ем, «Жамалдың жалғызы» аяқ астынан жазылды. Енді қаңтар басында орын алған келеңсіз оқиғаларды арнайы тапсырмамен заң орындары тексеріп-зерттеп жатыр, алдына түсіп не айта аламыз, артын күтелік. Егер тағы да көпе-көрінеу қиянат орын алып жатса, оған бәрібір жауап беруге тура келеді. Қоғам өтірік пен жалған сөзден шаршады.
ӘДЕБИ ОРТА – ҚАЛАМГЕРДІҢ ҚАЛАМГЕРДІ ҚАМШЫЛАУЫ
– «Жаңа Қазақстанға» бет бұрдық дейміз. Сіздің пікіріңізше, өткен 30 жылда нені ескермедік, алға басуымыз үшін не істеліну керек?
– Өткен 30 жыл ішіндегі ең үлкен қателік – «алдымен экономика» деген әсіреұран! Біз жастарымыздың бойына алдымен сіңіруге тиіс қарапайым ғана адами тәрбиеге көңіл аудармадық. Кімнің тұрмысы жақсы болса, сол бақытты ғұмыр кешеді, Отанын шексіз сүйеді деп сендірдік. Бірақ бұл қателесу еді. Міне, осыдан барып рухани құлдырау басталды, ұлттық тәрбиеге сына түсті, дәстүр бұзылды. Кітап оқымайтын ұрпақ келді. Болашаққа сенбеушілік пен менменшілдік мінез белең алды. Мұны әрі қарай несіне тәптіштеп айта берейін, оны өздерің де көріп отырсыңдар ғой.
– Сіздің «Олигарх пен Олимп» атты романыңыз бірнеше тілге аударылды. Осы шығармаңызды орыс тіліне аударған Ресей және башқұрт жазушысы Флюр Галимовтың пікірінше, бұл туындыңыз Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың таяуда «Хабар» арнасына берген сұхбатындағы ойларымен астасып жатыр. Қазіргі байларға романыңыздың бас кейіпкері Аспаннан үлгі алуы керек пе? Жалпы сіздіңше, бүгінгі қалталы азаматтар қандай болуы керек?
– Бұл роман осыдан бес жыл бұрын жазылған. Көкейдегі арман – қалталы бизнес өкілдері өз бас қамын ғана ойлай бермей, халқына жаны ашып, қаржысымен бөліссе ғой деген ниет еді. Қазіргі уақыттың қатаң талабы сол – отыз жыл бойы еш кедергісіз, емін-еркін байыған қалталылар қаржыларын шетелге тасығанды доғарып, өз еліне, өз Отанына оралуы керек. Бір адамның өміріне қанша байлық керек өзі? Оны көрге бірге ала кете ме? Егер өзі өскен елі шер-шеменге түсіп, таршылық көріп, қатты қиналып өмір сүріп жатса, оған жаны ашымаған адам, неше жерден аспандаған олигарх болса да, адамшылық жолдан тайқыған тасмаңдай. Оларға бұл дүниеде болмаса да, о дүниеде зауал келері айдан-анық. Біздің шағын романдағы бас кейіпкер – олигарх Аспан соны түсініп, елге оралған бизнес өкілі!
Кітап кейіпкерінен бизнесмендер үлгі ала ма, жоқ па – ол жағын білмеймін, алайда енді бір нәрсенің басы ашық: ұлттан шыққан бизнес өкілдеріне бұдан былай «байлық көп, көңілім тоқ» деп бұрынғыша шалқып жүруге еш болмайды, оны халқы кешірмейді.
– Жолтай аға, астанада осы күні әдеби орта қалыптасты ма? Бас қаладағы қаламгерлер қауымы қаншалықты жиі бас қосасыздар? Жалпы қазір бұрынғыдай жазушылар жиналып, әдеби жаңалықтарды, жаңа шығармаларды талқылау бар ма? Елордада ақын Дәулеткерей Кәпұлы тізгінін ұстап отырған Жазушылар одағының филиалы біршама іс атқарып жатыр. Дегенмен, Жазушылар одағы астанаға көшу керек пе? Қалай ойлайсыз?
– Астанаға осы кезде жүз бе, тіпті онан да көп пе көптеген ақын-жазушылар қоныс аударып келіп, тұрып жатыр. Біразы қызметте, біразы шығармашылықпен бірыңғай айналысуда. Әдеби орта не үшін керек? Қаламгер шығармасын көптің талқысына салып отырып жазбайды, ол оңаша ойдың жемісі. Ал, ортаның атқаратын қызметі мынада: кез келген қаламгердің жазған дүниесін талқылау немесе бағыт-бағдар беру; әркім өз білгені мен оқығанын ортаға салу; әлем әдебиетінде нендей озық туындылар туды, несімен мықты – сол жайынан ойласу; қысқа қайырғанда – қаламгердің қаламгерді қамшылауы… Алматыда ондай орын шаһардың қақ ортасында орналасқан, еңселі, үш қабатты Жазушылар Одағының ғимараты еді. Біз оған жиі-жиі баратынбыз, сол жерден мүйізі қарағайдай, атағы жер жарған ақын-жазушы ағаларымызды көріп, мөлтек әңгімесін тыңдап, көңіліміз тояттайтын.
Әрине, Астанада қазір сол шығармашылық одақтың бөлімшесі ашылған. Кішкене ғимараты да бар. Оған алғыр ініміз Дәулеткерей басшылық етуде. Бірақ… Сол жерге ығы-жығы жиналып жатқан қаламгер жоқ. Дәулеткерейдің жеке басының, менің ойымша, қаламдастарды жиі-жиі жинап, бас қосуына мүмкіндігі де, жағдайы да жоқ шығар, сірә! Меніңше, одақты Алматыдан көшіру емес, бас қаладағы Жазушылар ұйымының беделі артып, қаламгерлерді топтастыруы үшін оған көрнекті жерден үлкен ғимарат беріліп, материалдық жағдайын да жақсартқан дұрыс.
– Былтыр «Роман & Драма» атты әдеби-көркем журнал шығара бастадыңыз. Бұл басылымның жағдайы қазір қалай болып жатыр? Шығып жатыр ма? Жалпы осы заманда журнал шығару қиын емес пе? Мәселен, бірнеше жыл бұрын көрнекті ақын Мейірхан Ақдәулетұлы «Адырна» журналын ашқан еді. Ақтөбеден шыққан осы басылым қаржылық қолдау болмай, жабылып қалды…
– Өзің айтып отырған әдеби журналды шығаруды өткен жылдың қаңтар айынан бастағанбыз. Мәскеуде талай уақыттан бері шығып келе жатқан «Роман-газетаға» ұқсас екені рас. Алайда, оның аталған журналдан өзгешелігі мынада: басылымда бір проза, бір драмалық шығарма жарияланады; тек қазақ қаламгерлері емес, жалпы түркітектес елдер суреткерлерінің шығармаларын жария етеміз; көркем дүниелер, егер шет елден келсе, орыс тілінде жарияланады; оның үстіне биылғы жылдан бастап «журнал ішіндегі журнал» ашып, онда әдеби-мәдени мәселелерді талқылап отыратын мінбер белгіледік. Әуелдегі ой-жоспарымыз өте тамаша еді, жан-жақтан қолдау болар деп үміттенгенбіз, тиісті министрлік те көз қырын салар деп едік. Сөйтсем… Қаржы көзін табу оңай шаруа болмады. Десе де, өткен жылғы он екі нөмірі түгелімен жарық көрді. Оған демеушілік көрсеткендер – «ERG КӨМЕК» корпоративтік қоры мен «ҚАЛДАН-ЖӘЛДЕН» қоғамдық қоры.
Биылғы алғашқы нөміріне Қазақстанның Еңбек Ері Әкім Тарази ағамыз бен жазушы-драматург Роза Мұқанованың шығармаларын орналастырдық, алғашқы данасы дайын. Айтпақшы, биылдан басталған «журнал ішіндегі журналға» балалар жылын ескере отырып, балалар жазушысы Толымбек Әбдірайымның әңгімесі мен ақын Нұрлан Қалқаның балақайларға арналған бір топ өлеңдері топтастырылды. Ой-ниетіміз дұрыс. Мақсатымыз айқын. Тек… Жыл бойы қалай үзіліссіз шығаруға болады, соның жолын біле алмай отырмын. Әзірге жауабым жоқ. Мейірхан Ақдәулет ағамның кебін киіп кетпесем жарады…
ТҰЛҒАТАНУДЫҢ ҚЫРЛАРЫ КӨП
– Бір қырыңыз – ғалымдығыңыз. Екі жылдай бұрын «Әуезов және Майлин» атты әдеби дилогияңыз кітап болып шықты. Онда қос классиктің шығармаларына тоқталып, талдайсыз. Суреткерлердің, әсіресе Әуезовтің өмірінің қалтарыс-бұлтарыстарына үңілесіз. Биыл заңғар жазушының туғанына 125 жыл. Сұрағым келгені, Әуезовті толықтай зерттеп болдық па?
– Бұл әдеби дилогия жақын уақытта жазылған еңбек емес, оны қайта басылым деп атаған орынды болар. Демеушілікпен шыққан, тиражы аз басылым ғой. Осы кітаптағы Әуезов туралы ғылыми-зерттеу еңбегім осыдан он жеті жыл бұрын «Жеті жарғы» баспасында жарық көріп, «Әуезовтің жұмбақ әлемі» деп аталды. Жасыратыны жоқ, ол докторлық диссертация жұмысы болатын, ғылыми жетекшім үлкен ғалым Рымғали Нұрғали еді. Анықтап айтқанда, сол кісінің қолдауы мен қамшылауы, әйтпесе мен әу баста ғалым бола қалам деп ойламаппын. Біз ол еңбекте Әуезов туындыларының бұған дейін әдеби талқыға түспеген көркемдік қыры – шығармаларындағы трагизм мен комизмнің көрінісін, олардың бір-бірімен ұштасуын ғылыми тұрғыда негіздеп жазып шықтық.
Осы күні көп таныстарым «неге ғылым докторы болмағансың» деп сұрағыштай береді. Жауап біреу-ақ. Сол бір шақта «мемлекеттік қызметтегі шенеуніктер оңай жолмен ғылыми атақ алып жатыр» деген шулы әңгімелер көбірек айтылып жатты. Оның жаны да бар еді. Мен де мемлекеттік қызметте жүрдім ғой, сол әңгімені іштей қостадым да. Сөйтіп, ғылымды қолжаулық ете бастағандарға қарсылық ретінде көп жыл бойы өз маңдай теріммен жазып шықсам да, «оңай олжа» іздеген шенеуніктерге қосақталмай, дереу қорғау жағын доғара қойдым. Оған, әрине, жетекшім аздап ренжіді де.
Ал кейінгі басылымға Майлинді қосуым – о бастағы ойлаған ойым болатын. Ашығын айту керек, қазақтың кейінгі толқын-толқын талантты прозашылары осы екі сөз зергерінің «шекпенінен» шыққаны ақиқаттың ақиқаты. Бұл екеуі – қазақ көркем сөз өнерінде дара жолы бар үлкен мектеп. Эпикалық шығармаға бет бұрғандардың қарсы алдынан – Әуезов күтіп алып, қысқа әңгіме жазуға беттегендердің қақ маңдайында Майлин тұратыны рас емес пе! Биыл туғанына 125 жыл толатын Әуезовтің шығармашылық құпиясын зерттеушілер біршама терең зерделеді. Әйтсе де түгел ашып бере алды десек, ол шындыққа сәйкес келе қоймас, оның рухани мұраларын талдау әлі де жалғаса бермекші.
– Жалпы тұлғатану бағыты бізде қай деңгейде деп ойлайсыз?
– Тұлғатанудың қырлары өте көп. Бізде әдетте белгілі бір тұлғаның өмірбаяны мен бастан кешкенін тарата жазып шықса, соны үлкен еңбек санау үрдісі бар. Тұлғатану деп ой қозғаған соң, әрине, оның қоғамдағы ойып алған орны, бітірген қомақты ісі, ұлтына сіңірген айтулы еңбегі, ұрпаққа қалдырған өнегесі, жазба мұралары, тіпті әрбірден соң оны тұлға етіп көрсететін ерекше қасиеттері ашып көрсетілуі керек қой. Ондай еңбегі жоқ екен, оны тұлға деп не керек? Бұл қай кезде де есте боларлық бағыт. Жазылып жатқан еңбектер аз емес, ал бірақ жазылу деңгейі жайына ауыссақ, айтылар сыни жағдаяттар жетерлік.
КӨПСӨЗДІЛІК ДРАМАНЫ КӨГЕРТПЕЙДІ
– Қазір қазақ әдебиетінде прозадан поэзия озып кетті деп айтылып жүр. Өзіңіздің бұған көзқарасыңыз қандай? Сосын «жас жазушылардың шығармалары көркемдік талаптарға жауап бермейді, жастардың тілі жұтаң» деген пікірлерді де оқимыз. Қазіргі қазақ прозасының беталысы туралы не айтасыз?
– Поэзия – қай заманда да жауынгер жанр болған, бола да береді. Оның үстіне біздің қазақ «қара сөзден өлеңге ұста»! Бірақ, осыған қарап, қазіргі қазақ прозасы шаң қауып қалды деген теріс түсінік тумағаны дұрыс. Алайда, үлкен көлемді проза, кіші көлемді проза деген түсінік тағы бар. Кейінгі жас жазушылардың арасында әңгіме жанрын шебер меңгергендері баршылық. Ойлы, оқылымды повестер де жазылып жатыр. Мен «Ауыл» партиясының бастамашылдығымен жылма-жыл ұйымдастырылатын әдеби конкурстың жюри мүшесімін. Қазіргі жас прозашылар мен драматургтердің жаңа туындыларын да өте көп оқимын. Сонда байқағаным – жастар ізденімпаз, жаңалыққа барынша құштар.
Ал роман жанры ақсаңқырап тұр десек, ол шындыққа жақындай түседі. Роман – өте ауыр жанр. Қиын жазылатын жанр. Көп уақыт алады, көп тер төгіледі. Қажыр-қайрат пен жігер керек. Біздің жастарымыздың қазіргі жағдайы аса мәз емес, көбі күнкөріс қамымен жүр, сол себепті де оларға қатты талап қоя сөйлеп, «роман неге жазылмай жатыр» деуіміз жөн болар ма?
Енді шығармалардың тілі туралы да айта кетейін. Рас, бүгінгі прозада бұрынғыдай «майын тамыза» төгілдіретін терең монологтар, табиғат көріністерін «тамсана тамашалайтын» иірімдер азайған шығар. Десе де, тіл «лабиринтіне» түсіп кетпей, қысқа әрі нұсқа жазу арқылы-ақ қоғамның аса зәру мәселелерін көтеріп тұрған дүниелер қолдауға лайық. Өз заманында «тілі жұтаң» саналған Достоевский шығармалары айтар ойы мен идеялық тереңдігі арқылы әлем оқырмандарын жаулады. Өте қарапайым тілмен баяндап отырып-ақ өзіміздің Бейімбет Майлин кезең «кеселдерін» шағын әңгімелерінде асқан байқампаздықпен суреттеп бере алды. Бүгінгі замандас қаламгер Тынымбай Нұрмағамбетовтің де тілі «төгіліп» тұрған жоқ, әйтсе де жекелеген детальдер мен тосын образдар арқылы ұтып кетіп жатады.
– Кейбір театр режиссерлері мен сыншыларының айтуына қарағанда, қазіргі қазақ драматургиясының жағдайы да мәз емес. Өзіңіз қатарлы санаулы ғана драматургтеріміз бар. Жастардың арасында, тіпті, жоқтың қасы. Бұл пікірлерге алып-қосарыңыз бар ма?
– Драматургия – өте кірпияз, барынша қиын жанр ғой. Оны біз ғана емес, бізге дейінгі талай-талай осы саланың мамандары айтып та, жазып та кеткен. Көлемі роман сияқты өте үлкен болмаса да, 30-40 беттің ішінде сен барлық айтарыңды айтып, жеткізеріңді жеткізіп, ойлағаныңды орындап шығуың керек. Тағы да жәй баяндау емес, ол тартысқа, шиеленіске құрылуы шарт. Қимыл-әрекетке иек артып тұрса жақсы. Көп сөзділік драманы көгертпейді, өлтіреді. Тіпті кейбір режиссер ағайындар «пьесада кейіпкер сөйлемей-ақ қойса қайтеді» дері тағы бар. Міне, осы заңдылықтар сақталмаған соң, пьеса әсерсіз, әлсіз, нәрсіз болып шығады. Режиссерлер «баяндау» пьесалармен жұмыс істеуден ат-тонын алып қашады. Бар кілтипан осында жатса керек. Жастар сосын да мұндай машақаты көп жанрға жолағысы келмейді.
– Қазақ әдебиетін, қазақ қаламгерлерін әлемге сапалы аудармалар арқылы таныта аламыз. Әрине, аударылатын шығармалар да барлық жағынан сай болуы керек. Яғни, әлем оқырмандарын қызықтыратындай болғаны жөн. Өзіңіздің шығармаларыңыз бірнеше тілге тәржімаланған жазушы ретінде аударма ісі жайлы не айтасыз?
– Қай елдің болмасын белгілі де танымал суреткерлерінің шығармалары әлем оқырмандарына тек тәржіма арқылы танылып отырған. Әрине, аударма барлық уақытта түпнұсқаны дәлме-дәл бере алмасы анық. Бірақ, оның басқа жолы жоқ. Мәселе – жақсы, сауатты, жатық аударуда. Өкінішке орай, бізде соңғы 30 жыл ішінде осы көркем аударма ісі жолға қойылмады. Оның басты себебі – ана тілімізден өзге тілге еркін аудара білетін аудармашы мамандардың жоқтығы. Енді сол жайынан мықтап ойланатын уақыт келді! Бәрін де сауатты аудармашы маман шешеді. Бұл-бір!
Екіншіден, бізде әлем оқырмандарына ұялмай ұсынуға болатын туындылар бар ма? Әрине, бар! Тек, қолға түскенді аудара бермей, тәуір дүниелер екеніне толық көз жеткізу үшін електен өткізіп алу керек. Бұған да «бармақ басты, көз қыстыны» араластырмаған мақұл.
