ХVIII ғасырдан бастап Орталық Азияны отарлауды мақсат еткен Ресей патшалығы жаулап алудың әртүрлі әдістерін қолданды. Көбінесе ашық соғысқа бармай, жергілікті билік өкілдерін бір-біріне қарсы қою арқылы әлсіретіп, өздеріне кіріптар ету саясатын ұстанды. Отарлау саясатын жүргізуге исламдағы ғазауат ұраны қатты кедергі келтіретінін айқын аңғарғандықтан, ІІ Екатеринаның жарлығымен 1788 жылы 22 қыркүйекте Уфа қаласында Орынбор мүфтилігі құрылды. Ондағы мақсат – Ресей патшалығы мұсылмандарды өз қамқорына алу арқылы отарлауды одан арықарай ілгерлеткісі келді.
Қазақтардың бір бөлігі (Кіші жүз бен Орта жүздің кейбір рулары) 1731 жылдан бастап Ресей патшалығына протекторат ретінде тәуелді болғандықтан, олар діни-рухани істер бойынша Орынбор мүфтилігіне қаратылды. Ресей патшалығы өз қамқорындағы Орыс православ шіркеуі мен Орынбор мүфтилігі арасында түсініспеушілік орын алмас үшін діни миссионерлік қызмет жүргізуге терреториялық шектеулер енгізді. Осы себептен де, алғашқыда Қазақ даласында православтық уағыз-насихат жүргізілген жоқ.
Ресей құрамындағы қазақ халқының бір бөлігі діни-рухани істерде Орынбор мүфтилігіне қаратылған соң, олардың аймақтардағы өкілдері ахундар жергілікті халықтың қоғамдық қарым-қатынасын реттеуге араласа бастады. Ежелден қазақтардың қоғамдық қарым-қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуге билер шешім шығаратын. Үлкен саяси дау-шарларды төре тұқымынан шыққан хандар мен сұлтандар шешетін. Орынбор мүфтилігінің аймақтардағы ахундары қазақтардың қоғамдық істеріне араласа бастаған соң, оған төрелер мен билер наразылық танытты. Ресей биілігі бұл мәселені жіті бақылауға алып, 1868 жылғы әкімшілік реформасында қазақтарды (Бөкей ордасынан тыс қазақтар) діни-рухани істер бойынша Орынбор мүфтилігінен шығаруға шешім қабылдады. Сөйтіп, қазақтардың қоғамдық мәселелерін реттеуді халық билерінің (народный суд) құзырына берді. Қазақ даласының әр аймағында билер бас қосып, қоғамдық қатынасты реттеу үшін ежелгі әдет құқықтарын негізге ала отырып ережелер қабылдады.
Жалпы, қазақтардың Орынбор мүфтилігінен шығып қалуының кері салдары да болды. Орынбор мүфтилігінен шығарылған соң Орыс православ шіркеуі Қазақ даласына шоқындыру саясатын жүрігізуге өз миссонерлерін аттандырды. Қазақтар сонау Қарақан дәуірінде басталып, Алтын орда дәуірінде аяқталған исламдану процессінің негізінде мұсылман үмбетіне айналып үлгерген-ді. Осы себептен де, орыс миссонерлеріне қазақтарды шоқындыру оңай болмады. Миссионерлер жұт жылдары тұл жетім қалған қазақ балаларын өз қамқорына алып, олардың кейбірін оңай шоқындырды. Ағартушылық бағытта мектептер ашып, онда оқыған кейбір қазақ балаларын да шоқындыра алды. Алайда, рулық қатынасы берік орныққан қазақтарды жаппай шоқындыру мүмкін болмады. Қазақтан шыққан дін оқымыстырлары және әртүрлі қоғам қайраткерлері (ағартушылар, ақын-жыраулар, би-шешендер) жаппай шоқындыруға жол берген жоқ. Орыс миссионерлері осындай үлкен кедергіге тап болған соң, қазақтарды ислам дінінен жерітудің түрлі айла-тәсілдерін қолданып бақты. Соның бірі, қазақтар арасында шаманизм сенімін исламға баламалы дәстүрлі дін етіп көрсету ісін қолға алып көрді.
Ресей патшалығы XVIII-XIX ғғ. Сібірдегі шаманизмді ұстанатын халықтарды оңай шоқындырды. Ал, ламаизмді ұстанатын бурят, моңғол, тывалар арасында жүргізілген шоқындыру саясаты өз нәтижесін берген жоқ. Аталған ұлттарды ламаизмнан бас тартқызу үшін оларға шаманизмді төл діни сенім ретінде көрсетуге тырысты. Осы бағытта Ресейдің алдын ала дайындаған маманы, тегі бурят шатыс Д.Банзаров 1846 жылы генерал-губернатор Н.Н.Муравьевтың тапсырмасымен Қазан қаласында «Черная вера или шаманства у монголов» атты еңбегін жазып шықты.
Негізіне Д.Банзаров өзі ламаизм сенімінде болғандықтан, шаманизмді буддизм тұрғысынан зерделеуге тырысқан. Ол шаманизм деп Тәңір сеніміндегі аспан, жер, от, онгон (рух), магия элементтерін ғылыми тұрғыдан талдап, діни ұғымдарға өзіндік тұрғыда анықтама жасап, шаманизмді буддизм белгілері араласқан дүбара сенім ретінде көрсетеді. Д.Банзаровтың бар болғаны 40 бетке жуық бұл еңбегі соңыра шығыстанушылардың шаманизм сенімін зерттеуіне жол ашып берді. Бұл кейінірек Таулы Алтай өлкесінде пайда болған бурханизм қозғалысына да түрткі болды. Тіпті, Д.Банзаровтың шаманизм туралы пайымдаулары қазақ ағартушысы Ш.Уалихановтың да осы бағытта ізденіс жасауына ықпал еткені белгілі.
ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақ қоғамында белгілі бір деңгейде исламдық уағыз-насихат күшейген еді. Орынбор мүфтилігіне қарасты діни мектептердің өкілдерімен (татар молдалары) қатар Бұқара медреселерінде және алыс-жақын шетелдерде діни білім алған азаматтар Қазақ даласында ислам дінін насихаттап, мұсылманшылық күннен күнге арта түскен болатын.
Жастайынан Ресейдің әскери оқу орынында білім алған Ш.Уалиханов Қазақ даласында жүріп жатқан осы діни үдерісті фанатизм деп есептеп, оған ада-күде қарсы тұрды. Ол «Қазақтардағы (киргиз) шамандықтың қалдығы» атты зерттеуінде Д.Банзаровтың ой-пікірлерін қайталап, қазақтар арасында ескі сенімнің белгілерін тауып, оны ғылыми тұрғыдан кеңірек насихаттауға тырысты.
Ш.Уалиханов: «Ертеден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-сананың қайнар көзі, қазір біз шамандық – ескі наным ден атап жүрген, кезінде бүкіл халық табынған нағыз дін еді. Сонымен, шамандық сенім о баста жалпы – ортақ көк аспан идеясына, ал жекелен күн, ай, өзен-су, т. б. жаратылыс таңғажайыптарына негзделді, демек, табиғатқа бас иді», – деп шамандық сенімнің бір кездері қазақ халқы үшін абсолютті мәнге ие болғанын айтады. Бұл сенімнің артықшылықтары жөнінде: «Шамандық діндегі адам құдіретті күн нұрына қарап таңданды, осыншама жарықтың құпиясына түйсігі жетпей табынды, қара аспанға нұр сепкен айды көріп те табынды. Ертедегі адам табиғаттың барлық құбылысына мінажат етті, өзінің ұғымы жетпейтін, уақыт сияқты мәңгі, түсініксіз күштердің бәріне бас иді, көк аспанды – көк тәңірі деп атады. ІІІамандық сенімнің дүниеге келуі – жалпылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып саналады», – деп натуристік мәнге негізделген діни сенімді бәрінен жоғары қоюға тырысты.
Ш.Уалиханов өзі өмір сүрген дәуірдегі саяси-тарихи мәліметтерді, георгафия мен этнографиялық құндылықтарды, қазақ-қырғыздың жыр-дастандарын т.б. жетік білетін зерттеуші болғанмен, теология саласының маманы емес еді. Омбыдағы кадет корпусының түлегі болғандықтан, офицер-барлаушы ретінде Жетісуді, Алатай қырғыздарын, Шығыс Түркістанға сапарлап, ондағы халықтардың тұрмыс-салтын жан-жақты зерттеп, әлемдік географияның ілгерлеуіне өз үлесін қосты. Өз зерттеулерінде табылған мәліметтерді көбінде ориенталистік және отарлау саясаты тұрғысынан талдайды. Әлбетте, ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеген еңбектерін жоққа шығара алмаймыз. Дегенмен, діни мәселелерді талқылаған шығармаларына қарайтын болсақ, Ш.Уалихановтың дін ақиқатын біржақты бағалағанын аңғару қиын емес.
Шынтуайтында, Ш.Уалиханов қазақтарда қашаннан қалыптасқан мұсылманшылықты басы бүтін жоққа шығармайды. Қазақтардың ислам дініндегі халық екенін мойындайды. Бірақ, қазақтардағы мұсылманшылдық неден тұрады? – деген мәселеде, тәңіршілдік пен исламды синкреттеуге тырысады. Бұл жөнінде ол: «Қазақтар туралы барлық зерттеулердің айтуынша да, барлық географиялық нұсқауларда да; қазақтар мұсылмандар, бірақ шамандық ырым, сенімді де ұстанды. Олар мұсылман дініне табынумен қоса шамандық нанымдарға да иланады. Бұл пікірлер шындыққа келеді», – деп ой қорытады.
Ислам дінін қабылдаған кез келген ұлттың байырғы салт-дәстүрлері шариғат нормаларымен үйлесім тауып жатса, дін ғұламалары ескі діни құндылықтарды жоққа шығармай, оған ислами реңк беріп, мұсылман мәденитіне сіңіре білген. Қазақ халқының да байырғы ізгі әдет-ғұрыптары шариғат нормаларымен қабысып, белгілі-бір деңгейде синкерттеліп, локальді мұсылмандық мәдениеттің орнығуына ықпал еткен. Әйтсе де, Ш.Уалиханов айтқандай қазақ халқы «мұсылман дініне табынумен қоса шамандық нанымдарға да қатар иланған» емес. Бізде Тәңір сенімі мен исламның синкреті орын алғанымен, негізінен ислам діні басымдыққа ие болған. Исламның сүзгісінен өткен ескі салт-дәстүрлерді ғана халық қолданыста қалдырып отырған. Бірақ, бұл процесс ылдым-жылдым тез арада емес, ұзақ уақыттарды құрап барып, халық тәжірибесінде жүзеге асырылған.
Жалпы, Ш.Уалиханов өз еңбектерінде мүлде ислам дінін жоққа шығармайды. Халықтың байырғы салт-дәстүрлеріне ревизия жасай бастаған асқын көзқарастағы (татар фанатиктері) дін уағызшыларына қарсы тұрады. Ол осы тұрғыда халық салт-санасындағы тәңіршілдіктің (шаманизм) жұрнақтарын қорғауға ұмтылады. Осы ізденісінде өзі де жоғарыда көрсетілген мысалдар бойынша қателіктерге бой алдырған. Алайда, кейін Ш.Уалихановтың әсіреқызыл дінді насихаттаушыларға қарсы тұру үшін жазған осындай ой-пікірлерін орыс миссионерлері өз мақсаттарына ұтымды пайдаланғысы келді. Ш.Уалихановтың шамандық туралы ой-тұжырымдары осы жағынан келгенде аса қауіпті еді.
Қазақтар Патша үкіметінің 1868 жылғы әкімшілік реформасында діни-рухани істер бойынша Орынбор мүфтилігінен шығарылғаннан кейін Орыс провалав миссионерлері мұнда шоқындыру саясатын ашықтан-ашық жүргізе бастады. Алайда, орыс миссионерлері көптеген кедергілерге тап болды. Әз-Тәуке дәуірінде қабылданған «Жеті жарғы» заңы бойынша исламнан өзге діни сенімді қабылдаған адам ру мүшелігінен айырылатын. Ол дәуірде ру мүшелігінен айырылы азаматтықтан айырылумен пара-пар болатын. Қазақтарда әлі сол ескі рулық жүйе сақталынғандықтан, оларды жаппай шоқындыру мүмкін болмады. Амалы құрыған Н.И. Ильминский секілді миссионерлер «Қазақтар мұсылман емес, шаман. Сол себептен оларды православ дініне кіргізу оңай болады», – деп орталық үкіметке рапорт жазған болатын.
Кейбір деректерде қазақтарды шаман деп көрсету тенденциясы Патша үкіметінің 1868 жылы қабылдаған «Уақытша ережесінен» бұрын басталғандығы көрсетіледі. Әуелден қазақтарды шаман деп қаралау арқылы оларды Орынбор мүфтилігінен шығару саясаты болғандығы айтылады. Оны қазақ зиялысы Бақытжан Қаратаевтың (1860-1934 жж.) сөзінен көруге болады. Оның ойынша Н. Ильминскийдің қазақтар мұсылман емес, дінсіз «шаман» халық деуі қазақтардың Орынбор мүфтилігінің қарауынан шығарылуына әсер еткен. Дегенмен, бұл саясаттың жүргізілуінің мерзімі әртүрлі болса да, қазақтарды шаман деп көрсетудің астарында негізінен Патша үкіметінің христиандық миссиясының жатқандығын түсінуге болады.
Шынтуайтында, Патша үкіметінің құрамындағы қазақтарға және өзге де бұратана халықтарға шамандықты телу мемлекеттік билік тарапынан жүргізілген саясатқа ұқсамайды. Бұл Н.Н.Муравьев, Д.Банзаров, Н.И. Ильминский, Ш.Уалиханов секілді жекелеген тұлғалардың ұстанымы секілді. Неге дегенде, Патша үкіметінің мұрағаттық құжаттарында шамандықты қолдау жөнінде нақты пәрменді құжаттар табылған емес. Шамандық туралы тек ғылыми экспедициялық құжаттарда сипаттамалық мәліметтер ғана келтірілген. Біздіңше, оны мемлекеттік тұрғыда қолдап, мақсатты түрде саясатқа айналдыруды жоғарыда аты аталған жекелеген тұлғалар бастама ретінде ғана көтерген.
Әйтсе де, Патша үкіметі тұсында шамандықты тірілту идеялары отарлаушы өкілдер тарапынан ғана емес, жергілікті бұратана халықтың өкілдері тарапынан да бастама ретінде көтерілген кездер орын алды. Тіпті, Сібірдің кейбір өңірлерінде шамандық атрибуттары бар идеялар діни қозғалысқа айналды. Соның бірі, ХХ ғасыр басында Таулы Алтай өлкесінде орын алған «бурханизм» қозғалысы еді.
Көне түркі тіліндегі «бырқан» (Құдай) сөзінен келіп шығатын «сүт сенім», «ақ сенім», «Алтай сенімі» деген әртүрлі атауларға ие бурханизм сенімі негізінен Таулы Алтай халқының этникалық діні еді. Бурханизмнің негізін салушылар бұл сенімді шамандықта кезігетін «қара» және «қанды нанымға» қарсы «ақ сенім», «сүт сенім» деп атаған. Бурханизм – бұл діни сенім ғана емес, ойраттардың ұлттық жаңғыруын көздеген идея болатын. Алтай халықтары бір кездері гүлденген Жоңғар мемлекетінің құрамында өмір сүрген-ді. Олар сол дәуірді аңсап, бурханизмді тек діни сенім емес, ұлттық қозғалыс ретінде құрды. Бірақ, бурханизм қозғалысының өкілдері өз мұрат-мақсаттарына көтеріліс жасап, қанды қырғын жасаумен емес, бейбіт жолмен қол жеткізуді көздеді.
Жалпы, зерттеушілер арасында бурханизм сенімінің қалыптасуы туралы бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Алғашқы көзқарас бойынша бурханизм көне түркі сенімі – Тәңір нанымының Алтайлық нұсқасы ретінде қарастырылады. Келесі көзқарас бойынша бурханизм шамандық сенім мен буддистік ламаизмның элементтерінің қосындысынан туған синкретті наным ретінде тұжырымдалады. Алтайлықтар аңсаған Жоңғар мемлекетінің 1660 жылдардан бастап ресми түрде ламаизм сеніміне өтіп, ойрат халқының діни-рухани істерде Тибет ламаларымен тығыз қатынас орнатқанын ескерсек, бурханизм жөніндегі зерттеушілердің соңғы тұжырымының шындыққа жақын екенін аңғаруға болады.
Бурханизмнің ұлттық қозғалысқа тән сипаттарына келетін болсақ, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басында ішкі Ресейден орыс қара шекпенділері Таулы Алтай өлкесіне қоныстандырылып, жергілікті ойраттар бір атақоныстарынан ығыстырыла бастады. Орыс православ миссионерлері мұнда шоқындыру саясатын белсенді жүргізді. Жергілікті халықтың байырғы шамандық сенімі жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрды. Одан қалса, Ресей патшалығы орыстандыру саясатын Таулы Алтай өлкесінде ашықтан ашық жүзеге асырды. Осы тұста, Таулы Алтай мен Батыс Моңғолия және Қытайдың Алтай өлкесінде Жоңғар мемлекетінің соңғы билеушісі Әмірсананың қайтып оралатыны жөнінде идеологиялық ақпарат желдей есті. Әмірсананың қайта оралу идеологиясы Таулы Алтайдағы Қосағаш, Батыс Моңғолияның Баян Өлгей, Қытайға қараған Алтай өңірінің қазақтарын да әуре-сарсаңға (Жалама оқиғасы) түсірген болатын. Осы мәурітте Таулы Алтай ойраттары құтқарушы Әмірсананың қайтып оралатынынан үміттеніп, Ресей патшалығының отаршылдық саясатына қарсы бурханизм ұлттық қозғалысын құрды.
Бурханизмді сенім ретінде айшықтаған Таулы Алтай өлкесі Теренг жазығы Уст-Канск аймағын мекендеген діндар шаман Чет Шолпанов пен оның жұбайы және өгей қызы Чугла Сорокова болатын. Олар Таулы Алтай халқына 1904 жылы ресми түрде Ақ Бұрхан (Юч Құрбыстан) құтқарушы Ойрат ханын (Әмірсана) жіберітінін хабарлап, елді дүрліктіреді. Кейбір деректерде Чет Шолпановтың артында Таулы Алтай халқының саяси көсемдері тұрғандығы айтылады. Олар бай Мәнди мен Арғымай Құлджин, ламаизм өкілі, халық Ақ-Емші деп атап кеткен Тырый Яшитов еді. Ұлттық сипатқа ие бурханизм идеологиясы Ресей патшалығының отарлау саясатына қарама-қайшы болғандықтан, Чет Шолпанов пен Чугла Сорокова және өзге де қозғалыс өкілдері дереу жауапқа тартылады. Алайда, бурханизм қозғалысы өкілдерінің бейбіт ұстанымда болуы, олардың 1906 жылы сотта ақталып шығуына ықпал етті.
Бурханизм идеологиясы Таулы Алтайда кең масштабқа ие бола алмағанымен, Патша үкіметі құлап, оның орнына Кеңес үкіметі құрылған кезде, Таулы Алтай өлкесінің тәуелсіз республика болып құрылуына өз септігін тигізді. Әрине, оған бурханизм сенімінен көрі оның ұлттық сипатқа ие идеологиясы әсер еткен болатын.
Бурханизм сенімі ежелгі Алтай халықтарының тәңіршілдік діни мифиолгиясына негізделді. Бұл сенімнің өкілдері жер астындағы зұлым күштермен (жер асты тұрғындары) байланысудан тыйылды. Қара сенімге ие жер астындағы зұлым күштер адамдарға тек зиянын тигізеді деп ойлады. Есесіне, бурханизм өкілдері жер бетіндегі қамқоршы ақ күштермен қатынасуға мән берді. Осы себептен де, бурханизм уағызшылары өздерін «ак jан» иесі, яғни Юч-Құрбыстан мен Ақ Бұрханнан (Құдай) хабар алушы «жарлықшы» (ярыкшы, дьарлыкчы) деп атады.
Бурханизм сенімінің өзіне тән діни-ұлттық сипатқа ие канондық негіздері қалыптасты. Олардың діни және саяси-әлеуметтік мәндегі ережелері мен ырым-тыйымдары төмендегідей:
- Мен мәңгілік боламын, – деп хабарлады жұмбақ салт атты;
– Мен ойраттардың басшысы екенімді хабарлаймын, өйткені уақыт таяп қалды;
– «Сен, Чет, күнәкар адамсың, ал қызың пәк. Ол арқылы барлық алтайлықтарға өсиетімді жариялаймын. Менің өсиеттерім мынадай:
- Темекі шегуге болмайды, егер кімде-кім бұл әдетінен бас тарта алмаса, қайың қабығының екі бөлігін темекімен араластырсын;
- Барлық мысықтарды өлтіріңіз және оларды енді ешқашан киіз үйге кіргізбеңіз;
- Өсіп келе жатқан жас орманды отамаңыз;
- Жаңа төлге жем бермеңіз;
- Азықтану үшін жас малды соймаңыз;
- Жан-жануардың қанын ішуге болмайды;
- Бір-біріңмен жолыққанда бағзыдағыдай «Жақсы» (якшы) деп айтып, басқа ештеңе сұрамаңдар;
- Күнде таңертең және кешкісін сүтті төрт жағыңызға шашып, себіңіз;
- Киіз үйдің іші мен есік алдына, киіз үйдің қарсы алдына хош иісті төрт қайың ағашын отырғызыңыз;
- Аршаны хош иісті түтіктерге жағып қойыңыз;
- Бір-біріңмен кездескенде темекі ұсынбаңдар, оның орнына хош иісті арша шырпысын беріп: «Жақсы» (якшы) деп айтыңдар;
- Қамдардың (шамандардың) лашығын өртеңдер, өйткені олар Тәңірден емес, Ерліктен (Ібіліс);
- Шоқынған алтайлықтармен бір ыдыс-аяқтан ауқаттанбаңыз;
- Орыстармен достаспаңыз және оларды «орус» демей, «чичке пут» (жіңішке бұтты) деп атаңыз;
- Терістікте биік заңғар ақ тау бар. Ұзақ уақыт бойы оған басыңды иіп тұр. Бірақ, ол ақ тау билеушіміз болмайтын уақыт таяды;
- Кезінде барша жұрт ойраттарға бағынды. Енді оның жалғыз қалғанын білеміз;
- Біз орыстарды жау деп санаймыз. Көп ұзамай олардың басына заманақыр орнайды. Олар бөлшектеніп, жердің астында қалады. Біз күн мен айды өз бауырымыз деп есептейміз;
- Жер бетіндегі бес негізгі тайпа мен бес негізгі діннің белгісі ретінде қайың ағаштарына бес түрлі түсті ленталарды іліңіз;
- Сіздің туыңыз ақ және сары түстен тұрады. Бас киімдеріңіз де осы түстен тұрсын,
- Кімде ресейлік ақша болса, оны мүмкіндігінше тезірек орыстардан мылтық, қорғасын және тауар сатып алуға жұмсаңыз. Қалған ақшаның бәрін маған әкеп беріңіздер;
- Менен бір тиын да жасырушы болмаңдар. Кімде-кім жасыратын болса, орыстармен бірге жойылатын болады.
Шамандық діни түсініктермен қатар саяси-әлеуметтік нормалар қамтылған Чет Шолпановтың өсиеттерінен Ресей үкіметі алғашқыда қауіптенсе де, кейін олардың бейбіт ұстанымда екеніне көз жеткізіп, бурханизм идеологиясына тыйым салған жоқ. Оларды тек бақылауда ұстап отырды. Ресей үкіметінің ұлттық қозғалысқа үндейтін белгілерін көре тұра бурханизмге тоқтау салмауының себебі, 1905 жылдан бастап Ресейде демократиялық күштер белсенділікт танытып, Патшаның бұрынғы абсолютті билігі шектеле бастаған болатын. Жер-жерде езгіге ұшыраған бұратана халықтар өздерінің ұлттық мүдделерін қорғауға ұмтылып, патшалықтың шаңырағын шайқала түскен-ді.
Бурханизм идеологиясы Кеңес үкіметі тұсында Таулы Алтай халқының автономиялық (Ойрат республикасы) дербестікке қол жеткізуіне ықпал етті. Дегенмен, Ресей Федерациясы құрамында өмір сүрген Таулы Алтай халқы коммунистік идеологияның мемлекеттік деңгейден белсенді насихатталуына байланысты өздерінің ұлттық бурханизм сенімін дамыта алмады. Тек 1991 жылы Кеңес үкіметі құлап, Ресейде демократияға жол ашылған тұста, Таулы Алтай халқы бурханизм сенімін қайта жаңғыртуға мүмкіндік алды. Қазіргі уақытта Таулы Алтай халқының басым бөлігі бурханизм идеологиясынан бүр жарып шыққан «Агару санг» сенімін ұстанады.
Түйін: Неотәңіршілдік – ислам дінін өгейсітіп көрсетіп, одан бұрынғы діни нанымға оралуды сылтау етіп, түптің түбінде өз отаршылдығын орнатуды көксеген империалистік елдердің ұсақ ұлттарды узурпациялау барысында қолданған әдісі. Өкінішке қарай, бұл әдіс-айла ұлттық біртұтастыққа сына қағу мақсатында қазір де қолданылуда. Әсіресе, ислам дініне деген халықтың сұранысын кеміту үшін неотәңіршілдік тенденциясы қолдан ұйымдастырылуда. Әттеген-ай дейтініміз, талай өз қарагөздеріміз құрық бойламас қитұрқы саясаттың құрбандығына айналуда. Алла мұндай қарақұйын пәлекеттің бетін ары қылып, әманда Алашыма жар болғай!
