Қазіргі заманғы қазақстандық қоғам де-факто тарихи қалыптасқан көпконфессиялықпен, көпэтностылықпен сипатталады. Бұл халықтың нақты діни бірегейлілігін анықтайды, ол егеменді даму жылдарында нақты дүниетанымдық әралуандылыққа байланысты діни конверсияның күшеюіне әкелді. Соңғысы дәстүрлі этноконфессиялық бірегейлікке оның маркерлерін жылжыту арқылы айтарлықтай әсер етеді. Мұндай жағдайда дін саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде діндарлықтың жай-күйі мен үрдістерін олардың алуан түрлі ерекшеліктерінде ескеру өте маңызды.
Діни сананың жай – күйі және оның даму тенденциялары жеке басын іздеу, оның діни компонентін қоса алғанда айқын көрінеді, оған руханиятқа деген ұмтылыстың өзі ғана емес, сонымен бірге контекстік уәждемелер де әсер етеді (өмірлік стратегиялардың мағынасын таңдау, әлеуметтік-мәдени сәйкестікті іздеу, құндылықтарды қайта бағалау, бұрынғы мәртебелерді жоғалту-оның ішінде экономикалық, сыртқы әсерге бағытталған сипатта).
Осыған орай Нұр-Сұлтан қаласының дін мәселелерін зерттеу орталығы қаладағы жастардың діни көзқарастарымен, дінге қатысты көңіл – күйін зерделеп бағамдау барысында кешенді зерттеу жұмысын жүргізген болатын.
Оның ішінде Нұр-Сұлтан қаласы жастарының діни санасы мен конфессиялық бағдарларын зерделеуге арналған зеттреуге:
– гендерлік кесінде: 52,1% әйелдер, 47,9% ерлер.
– жас мөлшері: 16-17 жас (2,8%), 18-20 жас (18,0 %), 21-25 жас (36,4 %), 26-29 жас (42,8%).
– этникалық тиістілік кесініде: қазақтар – 78,6%, орыстар – 16,0 %, әзірбайжандар – 0,2 %, белорустар – 0,2%, ингуштар – 0,4%, дүнгендер 0,2%, молдавандар – 0,4%, немістер – 1,6 %, татарлар – 1,2 %, украиндар-0,6%, өзбектер-0,6% секілді респонденттер қатысқанын атап өткен жөн.
Қазіргі заманғы әлеуметтік жағдай қазіргі күнгі Қазақстандағы діншілдіктің күнделікті (жаппай) сана мен мінез – құлықтың ерекшелігі ретінде (және азаматтардың белгілі бір топтарында – өмір салты) әр түрлі проекцияларда: айқын және жасырын форматтарда да, жеке тұлғаға, қоғамға оң әсер етуде де, теріс форматтарда да көрінеді. Қазақстан қоғамының зайырлылығы жағдайында діни саланың жай-күйі мен серпінін әзірге біржақты бағалау жоқ. Сонымен бірге діннің институционалдық ықпалы айтарлықтай өзгергенін атап өткен жөн. Сондықтан жастар арасында өзгеріп жатқан діншілдіктің трендтерін зерделеу, мемлекеттік саясатты әзірлеу мен іске асырудағы үрдістерді уақытылы және тіпті озық түрде ескеру маңызды.
Белгілі бір дінге жататындығын және діншілдік деңгейін бағалау сауалнамадағы бірқатар сұрақтарға жауаптарды зерттеу негізінде жүргізілді. Мәселен, «сіз өзіңізді днге сенушісіз деп санайсыз ба?» «Сіз өзіңізді қандай діни конфессияға жатқызасыз?» «Сіз төменде көрсетілген қандай әдет-ғұрыптарды, салттарды, мерекелерді ұстанасыз, (мерекелейсіз)?». Сондай-ақ, дінге келу жолдарының ұсынылған нұсқаларының бірі бойынша өздерінің діншілдігін анықтаған кезде дінге сенуші респонденттердің жауаптары ескерілді.
Зерттеу төмендегі санаттағы жастар арасында жүргізілді: жұмысшы, студент, жұмыссыз жастар және өзін-өзі жұмыспен қамтығандар (1-диаграмманы қараңыз).
1-Диаграмма. Респонденттер санаты, %
Респонденттердің жауаптарын талдау Нұр-Сұлтан қаласының жастары арасында діншілдіктің жоғары деңгейін көрсетеді. Сонымен, «Сіз өзіңізді дінге сенуші деп санайсыз ба» шамамен– 62,0% респонденттер өздерін «Мен өзімді туғаннан бастап дінге сенушімін деп санаймын, өйткені бұл менің отбасымда қабылданған» деп белгіледі. Бұл жерде дінге сенушілерге сілтеме жасай отырып, мынаны айта кету керек, респонденттер діни әдебиеттерді оқымайды, қоғам өміріне қатыспайды, олармен байланыс орнатпайды, ғибадатхана ғимараттарына сирек барады, тек үлкен діни мерекелерде, кейбір діни рәсімдерді орындайды.
Этникалық шығу тегі тұрғысынан өздерін діндар адамдар деп санай ма деген сұраққа жауаптардағы талдау көрсеткендей, 100% әзірбайжандар, татарлар, украиндар, сондай – ақ қазақтар үшін – 62,7%, орыстар үшін – 54,3 %, өзбектер үшін – 66,7 %, 75,5% немістер, 50,0% ингуштар мен молдавандар өздерін «туған жері бойынша дінге сенушілер» деп санайды, өйткені бұл отбасында қабылданады, діни әдебиеттерді оқымайды, қауым өміріне қатыспайды, олармен байланысты қолдамайды, ғибадатхана ғимараттарына тек үлкен діни мерекелерде сирек барады, бірақ кейбір діни рәсімдерді орындайды». Бұл көрсеткіштер діннің осы этникалық топтар өкілдерінің менталитеті мен өміріне негізделгенін және олардың этникалық тобының рухани-мәдени мұрасымен байланысы екенін көрсетеді.
Сауалнамаға қатысқандардың 7,3% – ы сенім мәселелеріне күмәнмен қарады, 4,2% – ы өздерін атеист деп атады, 2% – ы дінге қарсы екендіктерін айтты, 2% – ы діндер туралы аз білетіндерін айтты және бұл оларды мүлдем қызықтырмайды, респонденттердің 4% – ы дінге сенетіндерін, бірақ өздерін қандай да бір сенімге жатқызбайтындығын атап өтті.
Айта кету керек, елордалық жұмыс істейтін жастардың 6,0% – ы және жұмыссыз жастардың 1,9% – ы өздерін «Мен дінге қатты сенемін, діни ілімнің негіздерін білемін, оларға сенемін, барлық діни рәсімдерді сақтаймын, діни қоғамдастықтың өміріне белсенді қатысамын» деп сәйкестендіреді.
Өз кезегінде, жұмыс істейтін жастардың 7,4% – ы және жұмыссыз жастардың 9,3% – ы өздерін «Мен дінге сенбеймін, діндер туралы аз білемін, бұл маған мүлдем қызық емес» деп санайды.
Дін, діншілдік, діни сәйкестілік барған сайын көп қазақстандықтардың өмір салтын таңдауына елеулі түрде әсер етуде, мұны ақпараттық-түсіндіру жұмысы жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу кезінде ескеру қажет.
Елорданың жас тұрғындарының діншілдігі осы санаттың даму мақсаттарына елеулі түрде әсер ететін, жастар тыныс-тіршілігінің құндылық-мағыналық мән мәтінін өзгертетін, жаңа бірегейлікті қалыптастыратын, мемлекет, топ және жеке тұлға деңгейіндегі қоғамдық қауіпсіздікті алдын ала айқындайтын ең серпінді әлеуметтік факторлардың бірі.
Сауалнамаға сәйкес, жастардың өміріндегі дін әр отбасының тарихи және этникалық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары тұрғысынан маңызды орын алады. «Сіз өзіңізді діншіл деп санайсыз ба?» сұрақ басым жауап бар: «Иә, мен өзімді діншіл деп санаймын, өйткені менің отбасымда қабылданған» – 62,0 %. Бұл ұстаным барлық жас топтардың арасында ең танымал жауап. Респонденттердің тек 0,2% – ы діннің олардың өміріне ешқандай әсер етпейтінін атап өтті. Респонденттердің көпшілігі ата-бабаларының дінін ұстану керек деген пікірмен келіседі және бұл біздің қоғамда дәстүрлі көзқарастардың әлі де басым екендігін көрсетеді.
Өз кезегінде, жұмыс істейтін жастардың 60,4% – ы және жұмыссыз жастардың 59,3% – ы өздерін «туғанымнан дінге сенушімін, өйткені бұл менің отбасымда жиі кездеседі, діни әдебиеттерді оқымаймын, діни қауымның өміріне қатыспаймын, олармен байланыс орнатпаймын, ғибадатхана ғимараттарына сирек барамын, тек үлкен діни мерекелерде, бірақ кейбір діни рәсімдерді орындаймын» деп көрсетеді.
Зерттеу көрсеткендей, респонденттердің көпшілігі Covid-19 пандемиясы олардың діншілдігіне 77,3% әсер еткен жоқ деп санайды. Сонымен қатар, 3,1% карантин кезінде дінге сенушілік азайғанын атап өткен жөн. Жауап беруге қиналғандардың ең көп пайызы 18-20 жаста (9,9%) тіркелген.
Діни ғибадатханаларға (мешіттерге, шіркеулерге, ғибадат үйлеріне) бару мақсаттарына қатысты нәтижелерді талдау көрсеткендей, 36,4% – ы діни жораларды орындау мақсатында ғибадат ғимараттарына – 33,5% – ы «рухани қажеттілік» үшін, 7,1% – ы танымдық мақсатта барады.
Сонымен қатар, елордалық жастардың 0,4% – ы құран оқу, сондай-ақ
«неке қию» мақсатында діни ғимараттарға барады.
Осылайша, зерттеу нәтижелері бойынша жастардың дінге деген көзқарасы анағұрлым адал және діншілдік деңгейі біртіндеп артып келеді деп айтуға болады.
Нұр-сұлтан қаласының тұрғындары арасындағы діни ақпарат көздері
Бүгінгі таңда интернет желісін электронды және баспа БАҚ-дарымен қатар, өзінің идеологиялық басымдықтарында анықталмаған, құндылық бағдары мен семантикалық ұстанымдары әлі де тұрақсыз адамдардың санасына әсер етуі мүмкін бұқаралық ақпараттың негізгі арналарының біріне жатқызу қажет. Жеке тұлғаның ақпараттық кеңістігіндегі интернеттің рөлін кеңейту тенденциялары жеке тұлғаның құндылық-семантикалық көзқарастарын қалыптастыруға және терроризмге қарсы бағыттағы ақпаратты бағалау ерекшеліктеріне үлкен әсер етеді.
Ақпарат алудың басты қайнаркөзі: «Ата-аналар, жақын туыстар» арқылы – 26,2%; содан кейін «Интернет-ресурстар (веб-сайттар, форумдар, әлеуметтік желілер» – 14,6% және «достар және / немесе әріптестер» – 13,5% ға нәтижесін көрсетті.
Елорда жастары арасында аз қолданылатың жолы: (теледидар, радио, баспасөз)(8,2%) діни қызметкерлермен сұқпаттасу (5,2%), діни әдебиеттер оқу (5,2%). Діни ақпарат ізденушілердің 0,9% -ы ақпараттық түсіндіру жұмыстары салдарынаң мәліметтер алатының атап өткен жөн.
Сонымен бірге, зерттеу нәтижелері, діни ақпарат алушы тұлғалар 0,8% -ы үнемі діни мазмұнды жасап және жариялайды, 13,5% -ы мұны сирек жасасса, 82,0% -ы мұндай фориаттағы ақпаратты желіге салмайды.
Дін мәселесіндегі мемлекеттік саясат
Діни мәселесіне жауап беруші тұлға діни саладағы мемлекеттік саясаттың тиімділігіне берген бағаларын талдау оң бағалаудың басым екендігін көрсетеді. Сонымен қала тұрғындарының 42,8% жастары дін саласындағы мемлекеттік саясатты «айтарлықтай оң», 31,5% «оң» деп бағалайды. Көбіне, бұл жұмыс жастары -35,5%, 16-17 жас аралығындағы жастар (64,4%), толық емес орта арнаулы білім алушылар.
Жалпы Қазақстан республикасының жастарына дін мәселесіне қатысты сауаттылығын арттыру негізге мақсатқа қойылады. Сонымен қатар дін аралық келісім мен басқа дін өкілдеріне талеранттылық көзқарасты қалыптастыру қоғам арасындағы ынтымақ пен бірлестікті сақтаудағы болып табылады. Жарқын болашақтын кепілі сауатты жастарымызбен саналы ұрпақ. Қоғам арасындағы діни алауыздықты тудырмау үшін болашақ жастарымызды объективті санасын қалыптастыру басты міндет. Сонымен қатар жастарымыз пайдаланатың ақпарат көздерін оны ішіндегі интернет желісі мен меснджерлерді қадағалауда ұстау, жастарымыздын санасын улайтын диструктивті діни ағымдарға төтеп берудін басты қадамы екенің ұмытпаған жөн. Қазақ құндылығы болған салт-дәстүр мен әдептілікті жастардын бойына сіңіру, әрбіріміздің міндетіміз.
