Мәзһаб – жүретін жол, бағыт дегенді білдіреді. Мәзһаб сөзі бастапқыда Ислам ғұламалары арасында бір ғалымның белгілі бір мәселе тұрғысында ұстанымы деген мәнде қолданылып келді. Мәселен, Ибраһим ән-Нахаидің мәзһабы, Шағбидің мәзһабы, Хасан Басридің мәзһабы, Суфян Сәуридің мәзһабы деген сияқты. Бұл жерде «мәзһаб» сөзі ұстаным, пікір, бағыт деген мәнді береді. Кейін келе «мәзһаб» сөзі үлкен құқықтық мектептердің жалпы атауына айналды. Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабы дегенде жеке адамдардың пікірі емес, көптеген ғалымдардан құралған үлкен құқықтық мектептің бағыты меңзеледі.
Әрине, мәзһаб пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) дәуірінде болмады. Сахабалар оның (с.ғ.с.) көзі тірісінде басқадан пәтуа сұрамайтын еді. Өйткені, пайғамбар (с.ғ.с.) тұрғанда жәй адамдардың ижтиһадына (белгілі бір негізге сай өз бетінше пәтуа беруіне) жол жоқ еді. Ол кезде ижтиһад жасауға тек пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ғана құқылы-тұғын. Бір жағынан Құран түсіп жатты емес пе? Сахабалар діни тақырыптағы сұрақтарына жауап іздегілері келсе, пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) сұрайтын, ал пайғамбарымыз мәселенің жауабын білсе айтатын, білмеген жағдайда Алла тағаладан уахи түсіп жатты, қысқасы қалай болғанда да, сахабалар сұрақтарына жауап алу мүмкіндіктеріне ие болатын.
Ал пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бақилық болғанда сахалардың барлығы емес, тек белгілі бір бөлігі ғана пәтуа бере алатын еді. Тіпті бұл жауапты міндет ең көп хадис риуаят еткен сахаба бола тұра, Әбу Һурайраға да бұйырмады. Себебі ол фақиһ (Ислам заңгері) ретінде танылмаған-ды. Әрине, Әбу Һурайраның да пәтуа берген кездері болған. Бірақ, оның пәтуасы фиқһшы сахабалардың пікірлерімен үйлеспеген жағдайда алынбайтын-ды. (Қараңыз: Уәһба әз-Зухайли, «әл-Уәжиз фи усулил-фиқһ», 41-42 бб., Дарул-фикрил-муасыр баспасы, Бейрут, 1995 ж.)
Тек санаулы ғана ғалым сахабалар халықтың мәселелерін жауаптандырып отырды. Бұл фақиһ сахабалардың арасында Омар ибн әл-Хаттап, Али ибн Әби Толип, Айша (р.а.), Абдуллаһ ибн Масғұт, Зәйд ибн Сәбит, Абдуллаһ ибн Омар, Абдуллаһ ибн Аббас, Абдуллаһ ибн Амр ибн әл-Ас (р. анһум) сынды тұлғалар бар еді.
Келесі буын табиундардың (сахабаларды көргендер) кезінде де тек білім иелері ғана пәтуа берумен айналысты. Олардың ішінде білімді сахабалардың ілім алқаларына қатысып, ілім үйренгендер болды. Саид ибн әл-Мусайяб, Алқама ибн Қайс, Ибраһим ибн Язид ән-Нахаи, Саид ибн Жубәйр, Тауыс ибн Кәйсан, Уәһб ибн Мунаббиһ және т.б. фиқһ (шариғат заңы) майталманы ретінде танылған табиундарға жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың фиқһшы ғалымы, доктор Абдулкарим Зәйдан мәзһабтардың қалыптасуын былай түсіндіреді: «…Ұлы Мужтаһиттер пайда болды… Олардың қай-қайсысы болса да, фиқһ ілімінің орнығуына, өркендеуіне қомақты үлес қосты.
Олар құқықтық мектептер кұрды. Ол мектептердің қабырғасында ұлы фиқһшылар жетіліп, мектептердің жақтастары көбейді… Бұл құқықтық мектептер Ислами немесе фиқһи мәзһабтар деп аталып, бұл атауға мәзһабтың негізін салушыларының да есімі қосылып, қатар атала бастады. («Ханафи мәзһабы», «Малики мәзһабы» т.б. дегенді меңзеп отыр – Қ.Ж.). Бұл мәзһабтарға қарап, мұны Исламды бөлу, дінге жаңалық еңгізу деп түсінбеген жөн. Бұл бар болғаны олардың шариғатты түсінудегі амалдары, шариғаттың бұлтартпас дәлелдерін (ән-насс) тәпсірлеудегі әдіс-тәсілдері және әлгі дәлелдерден үкім шығарудағы жолдары болып табылады.
Бұл саны едәуір көп болып есептелетін мәзһабтардың ішінде әлі күнге дейін жалғасын тауып келе жатқандары бар. Сондай-ақ, тарих сахнасынан мүлдем жойылғандары да бар. Олардың ой-пікірлерін салыстырмалы құқық кітаптары мен бүгінде өмір сүріп келе жатқан мәзһабтар кітаптарынан ғана көруге болады.» (Абдулкарим Зәйдан, «әл-Мәдхал ли диросатиш-шарийатил-Исләмийя», 130-бет, Муәссәсәтур-Рисәла баспасы, Бейрут, 2003 жыл.)
Доктор Абдулкарим Зәйдан кітабында өмірін тоқтатқан мәзһабтардың аттарын береді: «Құрушылары дүниеден өтісімен немесе өлімдерінен азды-көпті уақыт өткесін жойылған мәзһабтардың бар екенін жоғарыда айтып өттік. Сол мәзһаптарға Имам әл-Әузаидің, Суфян әс-Сәуридің, әл-Ләйс ибн Сағттің, Дәуіт әз-Заһиридің және Ибн Жәрир әт-Табаридің мәзһабтары жатады.» (Абдулкарим Зәйдан, а.а.е., 148-149 бб.).
Замана белесінен сүрінбей өткен мәзһабтарға Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабтары жатады.
Ал, енді мәзһабтың шариғаттағы терминдік мағынасына келелік: Мәзһаб – арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен бірізділікпен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығы.
Анықтамаға мұқият назар аударсаңыздар, мәзһабта үкім шығаруда иек артылатын «арнайы тәсілдер мен ережелер» болады екен. Бұл тәсілдер мен ережелерді мәзһабтың мужтаһид ғалымдары орнатады олардың жиынтығын усулул-фиқһ, яғни фиқһ негіздері деп атайды.
Мәзһабта үкім шығарылатын қайнар көз – Құран мен сүннет. Қазіргі таңда кейбір бауырларымыз «Құран, сүннетпен жүресіңдер ме, әлде мәзһабпен жүресіңдер ме?» деген қате сұрақ қоюды әдетке айналдырып алған. Бұл сұрақтың астарында «Мәзһаб Құран мен сүннеттен бөлек дүние» деген білімсіздіктен туындаған қиыс ой жатыр.
Мәзһабта үкім шығаруда бірізділік бар. Бірізділік – мың өзгеріп, мың құбылмаудың кепілі. Яғни, хазреті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.), сахабалардың кезінде қалай үкім берілсе, жаңадан туындаған мәселелерге дәл солай үкім беруге тырысып бағу деген сөз. Бұл бірізділікті бізге мужтаһид ғалымтардың қойған тәсілдері мен ережелері қамтамасыз етеді. Бұл тәсілдер мен ережелерді мына бір мысал әңгімемен түсіндіруге тырысып көрелік:
Мәселен, бір шебер құрылысшы әке балаларына баспана тұрғызуды көздейді. Көз өлшемімен өлшеп, ешқандай қалыпсыз, күректің өзімен ойып кірпіш құяды. Қолмен жасаған кірпіштермен ол үй соға бастайды. Кірпіштер бір қолдан шыққан соң, бейне бір әйелдердің қолмен үзген зуала нандарындай барлығы бір келкі. Сәйкесінше үйдің де дуалы түп-түзу. Алайда үйдің жартысына жеткенде ол діттеген мақсатына жете алмай дүние салады.
Ендігі жерде оның балалары әкелері бастаған үйді жалғастырмақ болады. Әкелері құсап, кірпішті қолмен құймақ болған ұлдары оңды нәтижеге қол жеткізе алмады. Себебі олар жасаған кірпіш әкелерінің кірпішіне мүлде ұқсамай, үйдің дуалы қисық өріле бастады. Бұл кірпіштермен дуалды өруге болмайтынын кеш болса да, түсінді. Осы кезде ақылдасып, әкелері жасаған кірпіштің бір данасын алып, оның сыртынан қалып жасатады. Міне енді ғана сол жасалған қалыпты қолданып құйған кірпіштері әкелерінің кірпіштерінен аумай, үйдің дуалы бір қолдан шыққандай, бірізділікпен өрілді.
Міне осы мысалдағыдай, Құран мен хадистерден алдыңғы буындарға ұқсап, үкім шығара білу үшін де белгілі бір қалыптар қажет. Қарапайым үй құрылысының өзінде қалып қажет болып тұрса, шариғат сияқты аса күрделі мәселеде қалыптың болуы әлдеқайда маңыздырақ. Ол қалыптар ғұламалардың үкім шығаруда қолданған өміршең тәсілдері мен ережелері болып табылады. Бұл мақала кемерінен аспасын деп ол тәсілдер мен ережелер жайында жаза алмай отырмыз.
Бірізділік Құран мен хадисті дұрыс түсіну, әрі одан дұрыс үкім шығару үшін қажет екенін түсінген болсақ, әңгімемізді хазреті Омардың (р.а.) оқиғасымен жалғастыралық:
«Хазреті Омар (р.а.) бір күні жалғыз отырып терең ойға шомады. Дереу Абдуллаһ ибн Аббасқа (р.а.) хабаршы жеберіп, шақыртып алып, оған былай деп сұрақ қояды:
«Бұл үммет қалай ғана түрлі ағымдарға бөлініп кетеді? Олардың Құраны, пайғамбары және қыбыласы бір емес пе?» дейді. Сонда Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.) былай деп жауап береді:
«Ей, мүминдердің әміршісі, Құран біздің заманымызда түскендіктен біз қай аяттың қашан, не үшін және не жайында түскенін жақсы білеміз. Бізден кейін келетін буындар болса, олар Құран оқиды, алайда қай аяттың қашан, не жайында түскенін білмегендіктен олардың ойлары сан саққа жүгіреді».
Бірақ хазреті Омар (р.а.) Абдуллаһтың айтқан сөздеріне ашуланып, оған ұрысты. Абдуллаһ орнынан тұрып, шығып кетеді. Алайда, Омар Абдуллаһтың айтқан сөздерін тағы ой елегінен өткізіп, дұрыс екенін түсініп оны құзырына қайта шақыртады дағы алғысын айтады». Хадисті Табарани, Ибраһим әт-Тәймиден риуаят етеді. (Һайсәми, «Мәжмауз-зауаид», І том, 162-бет; Мухаммад Юсуф Кандаһләуи, «Хаятус-сахаба», ІІІ том, 497-бет.)
Бұл оқиғадан сахабалардың кезінде бірізділіктің болғанын байқаймыз. Себебі олар шариғаттың негізі – Құран мен хадисті жете түсінді. Бұл жағдай сахабаның тәрбиесін көрген табиундарға да тән. Әрине сахабалар мен табиундардың кезеңдерінде ғұламалар арасында келіспеушіліктер туындап отырды. Алайда бұл қайшылықтар діннің негізіне қатысты мәселелерде емес, негізден тармақталып шыққан ұсақ дүниелерде ғана болып отырды.
Имам Ағзам Әбу Ханифа (80-150 һ.)
Имам Әбу Ханифаның шын аты – Нұғман ибн Сәбит (рахматуллаһи алейһ). Һижраның 80 (миләди 699) жылы Куфада (қазіргі Ирактағы қала) дүниеге келіп, өмірінің басым бөлігін сонда өткізген ол 1501 (миләди 767) жылы Бағдатта дүние салған. Әбу Ханифа кішкентайынан сол кездегі діндар жанұялардың балаларымен қатар Құран кәрімді жаттап алды. Кейін оны ұмытып қалмау үшін көп қайталады, нәтижесінде өте көп Құран оқыған адамдардың біріне айналды. Тіпті Рамазан айында бірнеше қатым түсірген. Түрлі жолдармен келген риуаяттарға қарағанда Әбу Ханифа қырағатты жеті қырағат ілімі имамдарының бірі Имам Асымның өзінен үйренген екен.2
Алғашында ол хаззаз, яғни бөз мата сатушы болып істеді.3 Жас кезінде, һижраның ІІ ғасырының басында Хаммад ибн Әби Сүлейменнен фиқһ (шариғат заңы) ілімін үйренді. Табиундардың (сахабаларды көрген буын) ішінде Ата ибн Әби Рабахтан және Абдуллаһ ибн Омардың азат құлы Нафиден хадис тыңдады.4 Сондай-ақ ол фиқһ пен хадис ілімін Шағбиден де үйренген-ді.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ойдың иесі еді. Міне, осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналып, имам Ағзам, яғни ұлық имам деген атқа ие болды. Имам Ағзам ислам фиқһының үлкен мұжтаһит ғалымына айналды.5
Б2збіреулер Әбу Ханифа хадисте әлсіз, ол 12-ақ хадис білген деп бөседі. Хафиз Зәһаби Әбу Ханифаға қатысты жазған кішігірім жазбасында оның ұстаздарына тоқталып, «Әбу Ханифа (р.а.) Меккеде Ата ибн Әби Рабахтан хадис үйренген және ол жайлы «Атадан білімді адам көрмедім» – деп айтқан» (Әз-Зәһаби, Мәнәқибул-Имами Әби Ханифатә уә сахибәйһи, 11-бет) – дейді.
Бұған қоса Атаның (р.а.) Әбу Ханифаны (р.а.) өзге шәкірттерінен жоғары тұтқанын айта кеткен жөн. Әбу Ханифа (р.а.) Атаның (р.а.) дәріс алқасына барғанда ұстазы оған орын алып қойып, жанына отырғызатын еді. Хатиб әл-Бағдадидің ұстазы мухаддис әрі фақиһ (фиқһшы), қазы Әбу Абдилләһ Хусейін ибн Али әс-Сәймари «Ахбару Әби Ханифәтә уә әсхабиһи» деп аталатын еңбегінде былай деп жеткізеді: «Харис ибн Абдиррахман былай дейді: «Атаның (р.а.) құзырында бір-біріміздің артымызда отырып дәріс алатын едік. Әбу Ханифа (р.а.) келгенде Ата (р.а.) оған отыратын орын бөліп, дәл жанына отырғызатын-ды» (Әбу Абдилләһ Хусәйн ибн Али әс-Сәймәри, Ахбару Әби Ханифәтә уә әсхабиһи, 83).
Хафиз Зәһаби тағы бір еңбегінде «Әбу Ханифа (р.а.) хадис іліміне қатты мән берген және хадис үшін сапарларға шыққан» (Әз-Зәһәби, Сияру әъләмин-нубәлә, ҮІ, 392) – дейді.
Әз-Зәһәби кітабының басқа бір жерінде «Имам Әбу Ханифа (р.а.) хадис ілімін жақсы білген әрі һижри жыл санауы бойынша 100-ші жылдан бастап хадиске баса назар аударған» (Әз-Зәһаби, а.а.е., ҮІ, 392) – дегенді айтады. Әбу Ханифаның Һижри 80 жылы туылғанын ескерсек, демек ол 20 жасынан хадиспен айналыса бастаған болып тұр. Бір ілімді толыққанды меңгеру үшін 20 жастың кеш емес екені баршаға белгілі.
Осы айтылған ғылыми дәйектерден кейін қалай ғана Әбу Ханифа хадис ілімінде әлсіз, 12-ақ хадис білетін еді деп айтуға болады?
Бұл айтылғандарға ханафи мәзһабын ұстанған хадисші ғалымдардың да бар болғандығын қоса кеткен жөн. Мәзһабымыздың табақат (ғалымдардың өмірбаяны) кітаптарында олардың аты-жөндері мен хадис майданында қалдырған еңбектері қөрсетілген. Марқұм Заһит әл-Кәусари ханафи мәзһабы хадис хафиздерінің бірі Жәмалуддин Зәйлағидің «Насбуррая» атты еңбегіне жазған алғы сөзінде ханафи мәзһабындағы хадисші ғалымдардың тізімін берген. Ол атап көрсеткен 110 хадисшіге Мұхаммет Юсуф Бәннуни тағы 40 адамды қосқан.
Өзіне қаратыла айтылған сыңдарға қарсы Имам Әбу Ханифаның хадис іліміндегі беделі ханифи ғалымдары ғана емес, басқа да мәзһаптардың ғұламалары жағынан да қабылданған ақиқат. Имамның аты-жөнінің хадис хафиздеріне арналған еңбектерде аталып өтуі мұның айқын дәлелі болып табылады. Бұл тақырыптарда еңбек жазғандардың көшбасшысы ретінде шафиғи ғалым хафиз Зәһабиді атауға болады. (әз-Зәһаби, «Тәзкиратул хуффаз», І, 168 бет).6
Әбу Ханифа ақида ілімінен кейін фиқһты меңгерді
Әбу Ханифаның (р.а.) фиқһ пәні ұстазы Хаммад ибн Әби Сүлеймен оны дәріс алқасының төріне, өзінің қатарына отырғызатын еді. Хафиз Әбу Бәкір Хатиб әл-Бағдади «Тариху Бәғдад» атты еңбегінде былай дейді: «Зуфар ибн Һузәйл (Әбу Ханифаның шәкірті) былай дейді: «Әбу Ханифа (р.алейһ) бізге былай деді: Кәлам (Алла тағаланың заты, сипаттары, іс-әрекеттері және бірлігі хақындағы ақида ілімі) ілімін оқи бастадым. Ақырында бұл ілім саласында саусақпен санарлық кісілердің қатарына шықтым.
Бір күні Хаммад ибн Әби Сүлейменнің дәріс алқасына жақын маңайда отырған едім. Кенет бір әйел шыға келді. Менен «Бір еркек бір күң әйелмен тұрмыс құрған еді. Ал енді онымен сүннетке сай түрде ажырасқысы келеді. Оған қанша рет талақ айтуы тиіс?» – деген сұрақ сұрағанда не деп жауап берерімді білмедім. Одан бұл сұрақты Хаммадқа қойып, алған жауабын маған айтуын сұрандым. Хаммад ол әйелге «Әлгі еркек әйелі етеккірден тазарғанда, онымен қатынасқа түспей, бір талақ айтып ажырасады. Содан соң тағы бір етеккір көргенге дейін күйеуінің үйінде күтеді. Екінші етеккір көріп, одан арылып ғұсыл құйынғанда ғана, ол әйелге басқа еркекке тию халалға айналады» – деп жауап беріпті.
Сауалының жауабын тапқан әйел маған келіп айтты. Осы оқиғадан кейін, өз-өзіме «Бұдан былай кәлам іліміне мұқтаждығым жоқ» – дедім де, аяқ киімімді кие сала Хаммадтың дәріс алқасына ендім. Содан, ол үйреткен мәселелерге құлақ асып, аузынан не шықса соны іліп, миыма тоқи бердім. Келесі күні мәселелерді тағы бір қайтара айтқан мезетте жадыма өшпестей етіп бекіттім. Өкінішке орай, оның басқа шәкірттері мұндай жетістікке қол жеткізе алмады. Хаммад «Бұл дәріс алқасының төріне, менің қатарыма Әбу Ханифадан өзге ешкім отырмасын» – дегенді айтты. (Әл-Хатиб әл-Бағдади, Тариху Бәғдад, ХІІІ, 332, 333).7
Ханафи мәзһабы ғұламалар кеңесіне негізделген
Абдулкарим Зәйдан Әбу Ханифаның үкім шығаруда ұстанған өзіндік әдістемесінің болғандығын және оның мәзһабының кеңесу, ақылдасу (шуураа) негізінде құрылғанын міне былай дәлелдейді:
Әбу Ханифа шәкірттерінің алдына фиқһ мәселелері мен өзіне шешімін табуы үшін қойылған проблемаларды ортаға салатын. Әркім мәселеге қатысты ойын айтып, туындаған ойлар төңірегенде қызу талас-тартыс болатын. Бір тоқтамға келгенде шәкірттердің бірі бүткіл айтылған ойды қағаз бетіне түсіріп жинақтайды. Егер ұзтаз шәкірттермен өзара бір келісімге келе алмаса, әр ой қарсы пікірмен бірге жазылатын. Демек ханафи мәзһабы о бастан мәзһаб ретінде қалыптасуына дейін ғұламалардың кеңесіне, өзара пікір алмасу және талқылауға негізделген.
Ханафи мәзһабы мұнысымен имам Маликтің ұстанымынан ерекшеленеді. Имам Малик өз кезегінде мәселелер мен оның үкімдерін шәкірттеріне жаздыратын және олармен имам Әбу Ханифа құсап мәселе төңірегінде пікірталас жүргізбейтін. Имам Маликтің шәкірттері оның сөзіне қарсы пікір айтпайтын. Міне, осылайша Имам Әбу Ханифаның көзінің тірісінде оның бағыт, бағдар беруімен шәкірттерінің тұлғалығы қалыптасып, ол тіпті шәкірттерін жастайынан зерттеуге тәрбиелеп, олардың бойларынан ижтиһат қабілеттерін оята білді.8
Мұхаммет Заһит әл-Кәусари өзінің «Хуснут-тақады фи сийратил-имами Әби Юсуф әл-Қады» атты еңбегінде былай дейді: «Әл-Муаффақ әл-Мәкки Әбу Ханифаның шәкірттерін атағаннан кейін былай дейді: «Әбу Ханифа өзінің мәзһабын шәкірттерімен кеңесу нәтижесінде жолға қойды. Ол ешқашан шәкірттерімен кеңеспей, өз бетінше дінде ижтиһат жасамады… Ол мәселелерді жеке-жеке ортаға салып, олардың ойларын тыңдап, өзінің пікірін айтатын.
Содан, мәселе төңірегінде бір пікірге келгенше бір ай немесе одан көп уақыт олармен пікір таластыратын. Бір тоқтамға келсе, Әбу Юсуф оның барлығын негіздерге жазып бекітеді. Міне осы (ғұламалардың кеңесіне негізделген мәзһаб) жеке өзі әрекет етіп, пікірлерін қалыптастырған адамның мәзһабынан әлдеқайда артық, дұрысырақ, ақиқатқа анағұрлым жақын, жүрекке қонымдырақ». (Мұхаммет Заһит әл-Кәусари, «Хуснут-тақады фи сийратил-имами Әби Юсуф әл-Қады», 13-15 бб., Дарул-ануар баспасы, 1948 жыл.)
Ханафи мәзһабында қолданылатын әдіс-тәсілдер бар
Абдулкәрим Зайдан былай дейді: «Әбу Ханифа өзінің үкім шығару әдіс-тәсілдері мен зерттеу және ижтиһат жасаудағы қағидаларын жинақтамаған. Бұл қағидалар мен әдіс тәсілдерді Әбу Ханифадан және одан тікелей білім алған шәкірттерінен кейін өмір сүрген ханафи ғалымдары имамдардан (Әбу Ханифа және шәкірттері) риуаят арқылы келген тармақ мәселелерді зерттеу нәтижесінде шығарып, жинақтады.
Алайда бұл Әбу Ханифаның қолданған ешқандай әдіс-тәсілдері, қағидасы болмады деген сөз емес. Себебі бір нәрсенің жинақталмауы оның мүлдем жоқтығын білдірмейді. Фиқһ ілімі үкім шығару үшін міндетті түрде әдіс-тәсілдер мен қағидалардың болуын қажет етеді. Әдіс-тәсілдері мен қағидаларсыз фиқһ болмайды. Ал Әбу Ханифаның фиқһшы (шариғат заңгері) екені белгелі. Ол фиқһшы болғанда да Имам Шафии «Адамдар фиқһта Әбу Ханифаға мұқтаж» (Имам Зәһаби, «Тәзкиратул хуффаз», І том, 159-бет.) деген сөзіне шын мәнінде лайықты фиқһшы. Мұнымен бірге Әбу Ханифадан үкім шығарудағы оның әдіс-тәсілдері мен қолданған дәлелдерін айқын көрсетіп беретін сөздері де риуаят етілген. Әбу Ханифа бір сөзінде былай дейді: «Егер мен ішінен үкім таба алсам, Алланың кітабымен амал етемін.
Таба алмасам, Алла елшісінің (с.ғ.с.) сүннетімен амал етемін. Ал егер Алланың кітабынан да, елшісінің сүннетінен де таба алмасам, оның сахабаларының ішінде қалаған адамымның сөзін аламын. Олардың сөзін тастап, басқаның сөзін алмаймын. Ал енді мәселе Ибраһим, Шағби, Ибн Сирин, Ато және Саид ибн Мүсәйябтарға тақалса (бұлар табиун буынының мужтаһиттері), олар ижтиһат (шариғи-ғылыми тұжырымдама) еткендей, мен де ижтиһат етемін». (Хатиб әл-Бағдади, «Тариху Бағдад», ХІІІ том, 368-бет; Ибн Абдил Бәр, «әл-Интиқа», 143-бет)
Бұл хабар бізге мынаны аңғартады: Әбу Ханифа әуелі Құран кәрімге жүгінеді. Оның ішінен үкім таба алмаса, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадисіне қарайды. Одан таба алмаса, сахабалардың сөзін алады. Сахабалардың сөзі болмаса, өз бетінше ижтиһат жасайды. Демек Кітап (Құран), Сүннет (хадис), сахаба сөзі және ижтиһат Әбу Ханифа ұстанған үкімдердің негізі болып табылады Ижтиһатқа қияс және истихсан кіреді. Әбу Ханифа бұл екеуінде де ешкімге дес бермейтін.
Сондай-ақ, деректерде оның өз ижтиһатында ижма (фиқһшы ғалымдардың бір ауыздан келісімі) мен ғұрыпқа да сүйенгені кездеседі.10
Ханафи мәзһабы Әбу Ханифаның ғана көзқарасын қамтымайды
Ханафи мектебі жалғыз адамның Құранға немесе сахих хадиске қарап үкім шығаруынан құралмайды. Себебі, біріншіден ханафи мәзһабы Құранға да, хадиске де сүйенеді. Екіншіден, бұл мәзһаб жалғыз Әбу Ханифаның емес, одан бөлек Әбу Юсуф, Мұхаммет ибн әл-Хасан әш-Шәйбани және Зуфар ибн әл-Һузәйіл және т.б. ханафи ғалымдарының ижтиһаттарынан (шариғи-ғылыми тұжырымдама) құралады. Ханафи кітаптарында Әбу Ханифаның пікірі қабылданбай, екі шәкіртінің пікірі бойынша пәтуа берілген жағдайлар көптеп кездеседі. Бұл жайт ханафи мәзһабының тек Әбу Ханифаның пікірлерінен тұрмайтындығының айқын көрінісі болып табылады. Ал мәзһабтың Ханафи деп аталуы, Әбу Ханифаның бұл мектептің ұлық ұзтазы болғандығымен байланысты. Демек, бұл атау шартты болып саналады. Сондықтан да, ханафи мәзһабын ұстану жеке басқа табыну емес!
Қорытынды
Ханафи мәзһабы Алланың қалауымен, шариғи дәлелдерге (Құран, сүннет) сүйенуі, шариғи дәлелдерден үкім шығарарда бірізділіктен айнымас үшін арнайы әдіс-тәсілдер мен қағидаларды қолдануы, сондай-ақ, оның мансапқұмар емес, ынсапқұмар ғұламалардың ақылдасулары, кеңестерінің негізінде құрылғандығы арқылы замана белесінен сүрінбей өтіп, күні бүгінге дейін жетті.
Һарун ар-Рашид заманында имам Әбу Ханифаның шәкірті имам Әбу Юсуф Бағдат қаласында қазы болды. Кейінірек бас қазы (Қадил-қудат) лауазымына дейін көтерілді.11 Міне, осылайша ханафи мәзһабы Ислам халифатының ресми мәзһабына айналды. Ханафи мәзһабы тарихта қашан да бір мемлекеттің ресми мәзһабы болып келді. Қазақ жерінде билік құрған Қарахан мемлекетінің ресми діні Ислам болса, шариғат заңы ханафи бағытында болды. Өз жерімізді айтпағанда, Ислам әлемінің басым бөлігін басқарып, күллі әлемге айбынын асырған кешегі Османлы халифатының және оған қарасты өңірлердің біразы ханафи мәзһабын ұстанғаны ақиқат. Қыпшақтан шыққан Заһир Бейбарыс билік құрған Мысыр елі, бертін келе Османлыға қараған кезден бастап, 1925 жылға дейін ханафи заңына бағынып келді.
Бүгінге дейін бұл мәртебесінен айнымай, қазір күллі мұсылман қауымының үштен бірін (1/3) құрайтын ханафи мәзһабы Түркия және Балқан түбегіндегі түріктер, Македония, Босния-Герцоговина, Грекия, Болгария және Румыниямен қатар, Орта Азияның, соның ішінде Қазақстан халқының да ұстанып отырған жолы болып табылады. Ханафи мектебі осыншалықты өмірлік тәжірибесі мол мәзһаб екеніне ешкім дау айта алмайды. Ауруынан айығуды қалаған науқас адам, білімі жоғары болса да, жас маманды емес, еңбек өтілі (стаж) көп, тәжірибелі емшіге барары сөзсіз. Олай болса, жеке адамның денсаулығынан да қымбат боп есептелетін дін сияқты анағұрлым нәзік мәселеге келгенде, жастардың, қала берді үлкен кісілердің, көрінгеннің соңынан хадисі сахих екен деп, еріп кетуіне таңырқамасқа амалың жоқ.
Қанат Жұмағұлов,
«Астана» медресесінің ұстазы.
