Әбу Ханифаға телінген ақидаға (кәләм) қатысты негізгі кітаптар мыналар: «әл-Фиқһул-әкбар», «әл-Фиқһул-әбсат», «әл-Алим уәл-мутааллим», «әл-Уасия» және Осман әл-Баттиге арнап жазылған «Рисәлә». Бұрынғы кездері де, кейінгі кезеңдерде де Имам Ағзамның ақидаға қатысты ешқандай кітап жазбағанын айтқандар кездескен.
Бұл пікірді ең алғаш таратқандар мұғтазилиттер еді. Кердери осындай пікірді таратушылардың мұғтазилиттер екендігін, әл-Фиқһул-әкбар мен әл-Алим уәл-мутааллим секілді әхлі-суннаның негіздерінің көбін құраған шығармалар оған тиесілі емес дей отырып, Әбу Ханифаны өздерінің қатарынан етіп көрсеткісі келгендіктерін айтады[1]. Әлгіндей пікірлерді бертін келе батыстық ориенталистер де тілге тиек еткен.
Асылында кәләм ілімінің негізін қалап, сунни ақиданың қалыптасуына үлкен ықпал еткен Әбу Ханифаның бұл салада ешқандай еңбек жазбағанын айту ақылға сыймайтын жайт. Керісінше, тарихи деректер кәләмға қатысты еңбектер жазғанын бірауыздан мойындайды. Өйткені, Әбу Ханифаның өз кезеңіндегі ақидаға қатысты пікірталастарға тікелей араласуы бұл салада қалам тербеуге еріксіз итермелеген[2].
1. әл-Фиқһул-әкбар. Көпшілік ғалымдардың көзқарасы бойынша, бұл Әбу Ханифаның өзіне тән еңбек ретінде саналғанымен, кейбір тақырыптардың оған кейіннен қосылғандығын айтқандар да бар. Мәселен, Ахмет Әмин бұл шығарманың Әбу Ханифаға тән екенін мойындаумен қатар, кейбір тақырыптар оған кейіннен қосылған деген пікір білдірген. Шибли Нұғмани нақты қай мәселелердің қосылғанын айта келе, бұған жәухар, араз секілді терминдердің қолданылуын мысал ретінде берген.
Әбу Захра аят (мұғжиза), керемет және истидраж ұғымдарының арасындағы айырмашылықтар ерте кезеңдердегі еңбектерде кездеспейтіндігін, сондықтан, бұл тақырыптар кейінгі кезеңдерде Матуриди мен Әшғаридің көзқарастарына орайластырылып қайта жазылғандығын алға тартады.
Сонымен қатар, оның ойынша әл-«Фиқһул-әкбарда» Пайғамбарымыздан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кейінгі адамдардың ең ардақтылары Әбу Бәкір, Омар, Осман және Али деген рет-ретімен аталуы өзге манақиб кітаптарындағы хазірет Алиді Османнан артық санағандығына қатысты мәліметтерге сәйкес келмейді[3].
Енді осы тақырыпқа қатысты мәселелерді айқындау мақсатында ең ескі қайнар көздерге сүйене отырып, арнайы зерттеу жүргізіп, докторлық диссертациясын қорғаған Метин Игиттің еңбегін негізге ала отырып, жауап беруге тырысайық. Ол Имам Ағзамның осы еңбегіне қатысты айтылған сындарды шығарманың келіп жеткен тізбегі, мазмұны жәңе әдістемесі тұрғысынан саралай келіп, былайша ой түйеді.
Жоғарыда айтылған мәселелер бұл шығарманың Әбу Ханифаға тән екендігіне ешқандай кері әсерін тигізбейді. Өйткен, жәухар (субстанция) мен жисм (тән) ұғымдары Әбу Ханифадан бұрынғы кезеңдерде кездескен. Тәңірдің «жәухар» екендігіне қатысты мәселе христиандықта, «жисмге» қатыстылығы пікірі иудейлік ағымдар, рафизилер, мүшаббиха, кәррәмия секілді топтарда кездескен. Кейбір қайнар көздерде «араз» бен «жисм» мәселесін сол ерте кезеңдерде Амр ибн Ұбәйд күн тәртібіне қойып, пікірталастар жүргізілген.
Сонымен қатар, Әбу Ханифаның кәләм ілімімен айналысып Куфа мен Басрада мұғтазилиттермен пікірталастар жүргізгендігі әмбеге аян. Ал мұғтазилиттер мұсылмандар арасында аударма әрекеттері басталмай тұрып-ақ, пәлсапалық терминдерді кең қолданғандықтан, олармен пікірталас барысында Әбу Ханифаның да осы тақырыптарды қозғаған болуы ықтималдығын айта келіп, осыған қатысты кейбір айғақтарды келтірген.
Содан кейін аят (мұғжиза), керемет және истидраж сөздеріне талдау жасай келіп, аят (мұғжиза) ұғымдарының Құрандағы мағыналарына сәйкес қолданылғандықтан, мұның таңқаларлық бір жағдай емес екенін, бертін келе Пайғамбарымызға тән табиғат заңдылықтарына байғынбайтын жағдайларды білдіру мақсатында мұғжиза сөзі аяттың орнына кәләм терминологиясына кіргенін айтады. Керемет сөзіне келсек, мұғтазилиттер бұл түсінікті мойындамаған. Олардың арасында осындай түсініктегі адамдар кездескендіктен, Әбу Ханифа «әл-Фиқһул-әкбарда» осы мәселелерді қозғаған болуы мүмкін.
Рамазан Алтынташ та Әбу Захраның алға тартқан бұл пікірінің қанағаттанарлық емес екенін айтады. Оның ойынша бұл көзқарастар кейін сопылықтың шығуы нәтижесінде қосылмаған. Әбу Ханифа кезеңінде сопылық арнайы ілім ретінде қалыптаса қоймағанымен, Басрада рухани кемелдікке ерекше мән беріп, тақуалықты ту еткен Хасан Басри (қ.һ. 728 ж.), Куфада өмір сүрген Әбу Хашим әс-Суфи (қ.һ. 767ж.), сол ғасырда өмір сүрген Уәйс әл-Қарни (қ.һ. 657 ж.) мен Жағфар әс-Садықтың (қ.һ. 765 ж.) сопылықтың белгілі тақырыптарын қозғап, оның негізін қалағандықтарын тілге тиек етеді. Сонымен қатар, һижри жыл санауы бойынша 2-ғасырда осы тақырыптарға қатысты пікірталастар орын алған. Осындай пікірталасты жүргізгендердің бірі – Жәхм ибн Сафуан. Ал Әбу Ханифа онымен замандас әрі онымен кәләмға қатысты пікірталастар жүргізгені тарихтан мәлім[4].
Хазірет Алиді Османнан артық санауға келсек, Әбу Захраның айтқанындай емес, керісінше тарихи кітаптарда бұл тақырыпқа қатысты бірауыздан келісім болмағаны секілді, барлық кітаптарда бұл мәселе көтерілмеген. Осы тақырыпқа қатысты пікір айтқан ғалымдардың да көзқарастары кесімді, нақты емес. Яғни, Алиді (р.а.) артық санағаны жайлы нақты дәлел жоқ.
Сондықтан, әл-Фиқһул-әкбарда Османды (р.а.) Алиден (р.а.) ең алдымен атауы басқа кітаптардағы мәліметтерге қайшы емес[5]. Өйткені, Кердеридің пікірінше Әбу Ханифаның Османды алдымен атағаны жайында риуаят басқа хабарларға қарағанда сахих (сенімді әрі дұрыс) болып табылады. Мазмұндық тұрғыдан алғанда, бұл мәселелердің ешқайсысы әл-Фиқһул-әкбардың сенімділігіне зиянын тигізе алмайды[6].
2. әл-Фиқһул-әбсат. Бұл шығарма Әбу Ханифаның шәкірті Әбу Мұтғи әл-Хәкам әл-Бәлхи арқылы келіп жеткен. Алғашқы кезең ғалымдарынан бастап Беязизадеге дейін көпшілік бұл шығарманы Мұтғи риуаят еткен әл-Фиқһул-әкбар деп білген. Алайда, Хаммад ибн Әбу Ханифа арқылы риуаят етілген әл-Фиқһул-әкбар кітабынан ажырату үшін Мұтғидің риуаяты әл-Фиқһул-әбсат деп аталған.
Көптеген дереккөз кітаптарда бұл кітап Әбу Ханифаға тиесілі деп көрсетіліп, одан үзінділер келтірілген. Бұл шығарма Әбу Мұтғидің Әбу Ханифаға қойылған сауалдарына қайтарылған жауаптардан құралған. Мазмұны жағынан Имам Ағзамның басқа шығармаларымен үйлескенімен, ауызша жету арқылы жазылған әл-Фиқһул-әкбар секілді шығрмалардан ерекшеленеді. әл-Фиқһул-әкбар қарапайым тілмен, ал бұл шығарма әдеби, көркем тілде жазылған.
әл-Фиқһул-әбсаттың сенімділігіне қатысты таңылған сындар оны жеткізген Әбу Мұтғидің жеке басына қатысты. Өйткені, асхабул-хадис оны райшылық, мүржия және жәхмиялықпен кіналаған. Бірақ, Абдуллаһ ибн Мүбарак сынды белді ғалымдар оны сенімді деп тауып, өз лебіздерін білдірген. Мекки де өзінің манақибында оны ғибадат, тақуалық, фиқһ және асыл қасиеттер тұрғысынан әйгілі имам екендігін айтқан. Мұндағы көзқарастардың Әбу Ханифаға тән екендігі байқалады. Сонымен қатар, мазмұны Әбу Ханифаның өзге де шығармаларындағы әрі Имам Ағзам мен шәкірттерінің көзқарастарын негізге алып жалғастырған Тахауи мен Матуридидің шығармаларындағы мазмұнмен толық үйлеседі[7].
3. әл-Алим уәл-мутааллим. Бұл шығарма Әбу Ханифаның шәкірті Хафс ибн Сәләм әс-Самарқандидің сауалдарына қайтарылған жауаптардан тұрады. Аталмыш шығарманың Әбу Ханифаға тән екендігіне күмәнмен қараудың бір себебі – жеткізушілердің арасындағы тізбектегі ең соңғы адам Әбу Мұқатилге қатысты. Кейбір ғалымдар оны сенімсіз десе, ханафи ғалымдары оны толықтай сенімді деп тапқан. Ал екінші күмән кітаптың мазмұнына қатысты айтылған. Кәләм ілімін мақтауы, ақидаға қатысты мәселелерде қиясты қолдануы және иржа түсінігін ұстануы кейбір адамдардың ойынша Әбу Ханифаның жалпы ұстанымына сәйкес келмейді.
Жалпылама алғанда, Имам Ағзамның кәләмға қатысты көзқарастарын екі топқа бөлуге болады. Ол кейбір сөздерінде кәләмды жақтап пікір білдірсе, кейбір сөздерінде даттаған. Түптеп келгенде, оның бұл көзқарасында ешқандай қайшылық жоқ. Өйткені, мақталған кәләм ақиқатқа жету үшін жасалған ғылыми ұмтылысты білдірсе, датталған кәләм саласы білімі жеткіліксіз кісілердің пікірталастырып, бір-бірін сөзден ұтуға ғана негізделген кәләм. Бұл айырмашылықты Әбу Ханифаның баласы Хаммадқа жасаған ескертуінен анық байқауға болады.
Кәләм жайлы мұндай екіұшты пікір рәй туралы һәм жағымды һәм жағымсыз ойлардың айтылуы мәселесіне ұқсайды. Бұл жердегі мақталған ілім мен датталғанның арасында мазмұны жағынан айырмашылық бар.
Ақида мәселесінде қиястың қолданылуына келсек, бұл жердегі қияс фиқһтағы қияс әдісінен бөлек. Нақты айтқанда, қияс түсінуге қиын мәселелерді ұғынықты ету мақсатында теңеулер мен салыстырулар арқылы берілген. Өз кезегінде сенімге қатысты тақырыптардағы ұқсату мен салыстыруға қатысты мысалдарды Құран аяттары мен хадистерден де кездестіруге болады.
Кітаптың мазмұнына қатысты таңылған сынның тағы бірі иржә мәселесіне байланысты өрбиді. Негізінен, Әбу Ханифа ұстанған иржә түсінігі бидғатшы топтардың ұстанымынан мүлдем бөлек екендігі мәлім[8]. Имам Ағзам иман келтіргеннен кейін күнә жасаудың ешқандай зияны жоқ деген түсініктегі иржә түсінігін түрлі жолдармен жоққа шығарған. Оның ұстанған иржә түсінігі – Құран мен сүннеттен алынған сунни көзқараспен толық үйлесетін түсінік[9].
4. әр-Рисәлә. Бұл Әбу Ханифаның басралық ғалым Осман әл-Баттиге (қ. Һ. 143 ж.) өзін (Әбу Ханифаны) мүржия деп кіналаушылардың бар екенін, оған қарата «адасушылықтағы мүмин» сөзі қолданылғандығын, мұның өзіне ауыр тигенін айтқан пікірлеріне жазған жауабынан тұратын шығарма болып табылады[10].
Бұл шығарманың Әбу Ханифаға тиесілі екендігін ғылымдардың барлығы бірауыздан мойындайды. Тіпті, оның еңбектері жайлы көбіне негативті пікір ұстанған ориенталистердің өзі әр-Рисәләның Әбу Ханифаға тән екендігін құптаған[11]. Әбу Ханифаның өз қолымен жазған жалғыз шығармасы осы. Қалған шығармаларын ол шәкірттеріне ауызша айту арқылы жаздырған[12].
5. әл-Уасия. Имам Ағзамның баласы Хаммадқа, шәкірті Әбу Юсуфқа және Юсуф ибн Халид әс-Сәмти мен достарына арнап жазған өсиеттері бар. Бұл шығармалар көбіне әдептілік қағидаларын қамтыған. Нұх ибн Мәриямға жасалған өсиетте әділ қазының үкім шығаруда қандай негіздерге жүгіну керектігі мен үкім шығару әдебі жайы сөз болған.
Әбу Ханифаның барлық достары мен шәкірттеріне қарата айтылған өсиеті қысқаша бір ақида кітабы іспетті. Әбу Ханифаның әл-Уасиясы дегенде осы шығарма еске түседі. Бұл шығармада иман-амал, истуаның дәлелі, Құранның жаратылып-жаратылмағандығы, құлдардың іс-амалдары, қабір әлемі, кітаптарға иман, ақыретте Аллаһ тағаланы көру, шапағат мәселелері орын алған.
әл-Уасия әр түрлі дереккөз кітаптарда Әбу Ханифаға телінген, кейде одан үзінділер келтірілген. әл-Уасияға Әкмәлуддин әл-Баберти (786/1384), Молла Хұсейн әр-Руми (1084/1672), Имам Хушуни (1056/1646), Ибраһим ибн Хасан Нуреддин Ефенди әл-Үскүдәри (1260/1844) және Әли әл-Қари шәрх жазған[13].
Қорытындылай айтсақ, ұрпақтан-ұрпаққа тарап, көптеген ғалымдар тарапынан зерттеліп, түсініктеме жазылып, Әбу Ханифаға телінген ақидаға қатысты шығармалар – осылар. Осман әл-Баттиге жазылған рисәләның тысындағы шығармалардың бәрі шәкірттеріне ауызша айтып отыру арқылы жазылған.
Бұл шығармалар жеткізушілерге қатысты кейбір сынға ұшырағанымен, жалпы алғанда, ерте кезеңдердегі дереккөздерде аталып, мазмұндық тұрғыдан Әбу Ханифаға тән көзқарастармен толықтай үйлесіп, ханафи ғалымдары тарапынан негізге алынып, зерттелегені бұлтартпас ақиқат.
[1] Кердери, Манақиб, 122-б.
[2] Кеңірек мәлімет алу үшін қараңыз: Р. Алтынташ, Ебу Хани-фенин келам методы ве «Фиқһул-екбер» адлы есерине иөнелтилен базы итиразлар, Ислами араштырмалар журналы, Ебу Ханифе өзел сайысы, 15-т., №1-2, Анкара, 2002, 194-195-б. М. Игит, Илк дөнем ханефи кайнакларына гөре Ебу Ханифенин усул анлайышында сүннет, «Из» баспасы, Стамбул, 2009, 75-76-б.; Ю. Шевки Явуз, 2-т., 188-189-б.
[3] Әбу Захра, Әбу Ханифа, 149-150-б.
[4] Р. Алтынташ, Ебу Ханифенин келам методы ве «Фиқһул-екбер» адлы есерине иөнелтилен базы итиразлар, 197-198-б.
[5] Мәудуди Әбу Ханифа мен Әбу Юсуф жайлы жазған бір мақаласында «Фиқһул-әкбардың» кейбір бөлімдеріне қатысты күмәндар бар екенін айтумен қатар төрт халифаның жағдайы, сахабалардың орны мен иман анықтамасы бөлімдерінің сенімділігінде ешқандай күмән жоқ екенін, өйткені, тура сол көзқарастарды «әл-Уасия» мен «Фиқһул-әбсат» секілді шығармалары мен Әбу Юсуф пен Мұхаммед секілді шәкірттерінің көзқарастарын жинаған Тахауидің «Ақида» атты кібабынан кездестіруге болатынын айтқан. Қараңыз: И. Челеби, Ебу Ханифенин келамжылығы, итикада даир рисалелери ве бунларын отантик олуп олмадыклары меселеси, Имамы Ағзам Ебу Ханифе ве дүшүнже системи, 16-19 Еким, 2003, семпозиум материалдары, Куран араштырмалары уакфы, Бурса, 2005, 2-т., 191-б.
[6] Метин Игит, Илк дөнем ханефи кайнакларына гөре Ебу Ханифенин усул анлайышында сүннет, 76-83-б.
[7] Бұл да сонда, 84-87-б.
[8] Бұған қатысты жоғарыда тоқталған болатынбыз. Қараңыз: 348 б.
[9] М. Игит, 88-91-б.
[10] Әбу Ханифа, Рисәлә илә Усман әл-Батти, (тахқиқ М. Зәхид әл-Кәусәри), Әнуар баспаүйі, Каир, 1368
[11] Шахт, «Abu Hanifa al-Numan» Encyclopedia of Islam, I/123-б. Қараңыз. М. Игит, 91-92-б.
[12] И. Челеби, 2-т., 194-б.
[13] М. Игит, 92-94-б.
Алау Әділбаев,
Теология ғылымдарының докторы
