Оның қазақ тіліне деген құрметі, қазақ халқына деген сүйіспеншілігі бөлек. Бала кезінде жер ауып келген ол өскен жеріне пайдасын тигізіп, мемлекеттік тілдің мерейін үстем етуді берік ұстанымы етті. Бүгінде сол ұстанымынан таймай, қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан қоғам қайраткері Асылы Осман қазіргі жастарға ұлттық тәрбие беру өзекті мәселе болып отырғанын айтады.
– «Қазақтың нанын жеген тілін де үйренсін» деп өткір пікір айтып, ойын ашық білдіретін қоғам қайраткері қазір қайда жүр?
– Қазір зейнеттемін, жасым келді. Дегенмен қоғамдық жұмыстардан шет қалмай, қолымнан келгенше қатысып, ел ішінде жүрмін. Күні кеше ғана Қазақстанның ғалым әйелдерінің жиыны болды. Сол жерде болып, ой бөлісіп қайттым.
– Ұлттың бойындағы адами асыл қасиетті сақтай білу керек екенін үнемі айтасыз. Бұл мәселеге ең алдымен кім жауапты деп ойлайсыз?
– Қазір біз ең бірінші көңіл бөлуге тиіс дүние – тәрбие жұмысы. Менің айтып отырғаным – ұлттық тәрбие. Бұған ананың рөлі зор екенін ешкім жоққа шығармайды.
Қазақ – әу бастан қызына ерекше көңіл бөліп қараған халық. Қызын есікке отырғызбай, төрге шығарған. Қай кезде де сол әдет-салтымызды сақтасақ екен деймін. Қалай болғанда да өткенді ұмытпауымыз керек.
Қазақ «Өткенге топырақ шашсаң, келешек саған тас лақтырады» дейді. Қазақ тумысынан таза, арамдықтан ада, қиянаттан шет, ешкімді жатсынбайтын, баршаның баласын бауырына басқан дархан пейілді халық екенін үнемі айтып жүремін. Сократ дүниедегі ең сұлуы сөз екенін айтады. Ең қымбат нәрсе – адамгершілік пен имандылық. Ал ең сұрқиясы – қызғаншақтық. Қазақ тілінің байлығын, шұрайлылығын бұрынғылар да айтып кеткен. Тіл – ұлттың жаны, рухының үні. Тас мұқалып құм болады, темір тозады, адам өмірден озады. Ары қарай тарихты жеткізетін көмейдегі сөз бен таңдайдағы тіл ғана. Адам тілін білмесе, ұлттық болмысына бойлай алмайды. Жан дүниесін ұқпайды. Мен бәрінен бұрын ұлтқа тән қасиетті бағалаймын. Қазақ шын мәнінде қазақ болып қалғанын дұрыс көремін. Осы тұрғыдан келгенде бүгінгі күннің жаңалығынан да қалмауға тырысамыз.
Кейде ұлттық адами қасиеттен ажырап барамыз ба деп алаңдаймын. Оның несін жасырамыз? Қазақтың баяғыдай үлкенді сыйлау, құрметтеу, ізет көрсетуі қандай еді десеңізші?! Қазір сол бар ма бізде?
Бала кезімізде жарапазан айтып шығатынбыз. Соның өзі бізді бір- бірімізге жақындататын. Қазір аралас-құраластығымыз жоқ қой. Қазақ «Өрге шықсаң өңірді көресің, елге шықсаң өмірді көресің» дейді. Бөлінгенді бөрі жейтінін айтады. Отауымыз бөлек болғанмен, жүрегіміз «Отанымыз бір» деп соғуы керек.
Қазір үйдегі әке-шеше дұрыс тәрбие беріп жатыр ма? Бірнәрсе десең, жоқшылық дейді. Бұдан да қиын заман болды ғой. Балаға жақсы тәрбие беріп, талантып танып, дұрыс жолға бағыттап отыратын кім? Әрине, үлкендеріміз.
Аналарымыз қандай еді? Ол заманда керемет білім алмаса да, адамгершілік қасиеті мол болған, балаларына ұлттық рухта тәрбие берген. Қазір білім алып жатқан заманда осы қасиет бойымыздан табылса екен деп армандаймын. Ана деген балаға ынтымаққа дәнекер, достыққа берік болатындай тәрбие беруі керек. Өзім қыздардың карьера қуғаннан гөрі қазақтың санын құмырсқаша көбейткенін дұрыс көремін.
Бұрын мектеп пен ата-ананың байланысы, ортамыз қандай еді? Бірлігіміз, сыйластығымыз мықты болатын. Қазақтың ата дәстүрі бар. Ол – үш жүзге бөлінуі. Бұл тегін, түбін білу үшін керек. Ұлтты топтастыратын салт-дәстүр бәрінде бар. Бірақ қазақтың ата дәстүрі ешкімде жоқ.
Менің ауылымда көзі ашық адам көп болды. Өнерге жақын болмасақ та, оқу-білімнен, ғылым жағынан ілгері болдық. Әзербайжан ұлтының арасында алғаш оқу оқыған қыз бала екенімді мақтанышпен айтамын. Әкем «қыз баласың, оқыма» деп айтпады. «Оқы» деп те желкелемеді. Адамды орта тәрбиелейді, қалыптастырады. Бүгінгі ортамыз қандай? Бәріміз қу телефонға жабысып отырғанымыз. Қаншама кітап шығып жатыр. Насихаты аз. Үйдегі тәрбиеге, айтқан сөзге ештеңе жетпейді. Алаш ардақтысы Әлихан Бөкейхановтың «Ұлтқа қызмет ету білімнен емес, мінезден» деген сөзі қай кезде де өзектілігін жоймайды. Мен өз басым Махамбеттің тілін қылыш ету үшін, Абайдың, Ахметтің, Әуезовтің тілін ырыс ету үшін үйрендім. Расында, орайы келгенде қылыш етіп пайдаланамын. Ал ол маған ырыс болып келді. Қай жерге барсам да, қазақ халқы өз перзентіндей көреді. Неге? Тілі үшін.
Оқта-текте әр жерден сөз шығып жатқанда да менің жанымды ауыртады. Қиындықта пана болған қазақтың қадірін білетін адам ретінде Петропавлдағы жағдайға да бейжай қарамадым.
– Балалық шағыңыз солақай саясаттың қиын-қыстау кезеңіне тап келді. Қазақ жеріне келген сәтіңіз есіңізде ме, ол кезде неше жаста едіңіз?
– 1944 жылы Грузияның Ахалкалак деген қаласынан жер аударылдық. Кіндік қаным тамған жер – Хавет ауылы. Ол кезде мен үш жастағы баламын. Сіңілім омыраудағы сәби еді. Өз бетімен тып-тыныш өмір сүріп жатқан елге қолында қаруы бар әскери адамдар бір түннің ішінде келіп, алып кеткен екен. Қорадағы қойына, мөңіреген сиырына, еңіреген елдің көз жасына қарамапты. Абыржыған жұрт қолына ілінген затын алып амалсыздан кете берген. Әкем ол уақытта әскерден келген болатын. Екі аяғы жаралы еді. Содан адамдарды теміржолға әкеліп, мал таситын вагондарға толтырған. Әрбір ұлттың өзіндік ерекшелігі бар ғой. Мысалы, атасы мен келіні ешқашан қатар отырып тамақ жемейтін ұлттар бар. Енді бір вагонда бірнеше отбасының ұзақ уақыт ас-сусыз қалай күн кешкенін айтудың өзі ауыр. Осындай жағдайда келе жатып жолда қырылған адам аз болмаған. Жол-жөнекей кейбірі көмусіз қалған екен. Тастап-тастап кете берген. Қызылордадан бері қарай ғой деймін, әрбір бекетте бір-бір вагоннан қалдырып кеткен екен. Біздің отбасыны Түлкібас ауданының бекетіне әкеліп тастаған. Осылайша, қырық төртінші жылдың қараша айының аяғында келіппіз Қазақстанға. Қынадай қырылған адамдардың ішінен тірі қалып, қазіргі күнге жеткенім үшін шүкір етуден жалықпаймын.
Ол кезде қазақтың да жағдайы қазіргідей емес. Соғыс халықты тұралатқан. Машина, көлік жоқ. Өгіз арба, шанамен жүретін уақыт. Түлкібас ауданының стансасына келгеннен кейін бес-алты, үш-төрт үйден колхоздарға бөліп берген екен. Әркім өзі келіп алып кеткен. Сонда қазақ халқы бөліп-жармай, бәрін бауырына басты. Үйі бір бөлме болса, бір бұрышына, екі бөлме болса, бір бөлмесіне орналастырды. Ол кезде халықтың жағдайы ауыр болғанмен ынтымағы, кісілігі, бірлігі мықты еді. «Мыналар қайдан келді? Ұры ма, қары ма?» деген жоқ. Қазақ халқы қаншама адамға қамқорлық жасап, бауырына басып, жартысын жарып, бүтінін бөліп беріп, ешкімді жатсынбай мыңдаған, жүздеген адамды алып келгенде де қабақ шытпады. Қазақтан көрген мейірімді, кісілікті, жақсылықты қалай ұмытамын? Мектепке барғанда да ешкім бөліп-жармады. Педучилищеде оқығанда «Арпа ішінде бір бидайсың» деп айтатын. «Жамандықты ұмытпа сақтық үшін, жақсылықты ұмытпа шаттық үшін» дейді. Мен сол жақсылыққа шаттанып айтып жүрмін. Бұл жалпақшешейлігім емес.
Қырық төртінші жылы келсек, қырық бесінші жылы шешем қайтыс болды. Артында алты бала қалдық. Кішкентаймыз ғой, көп нәрсені білмеймін. Әкем жағымсыз нәрселерді айтпайтын. Үйленбей, балаларын жеткізуді ойлады. «Далада қазақша сөйлес, үйге келгенде өз тілдеріңде сөйлеңдер» дейтін. Өйткені келімді-кетімді адам болады. «Балаларына жөнді тәрбие бермеген» деп мені кінәлайды дейтін.
Кішкентайымнан тай-құлындай тебісіп, қазақ балаларымен бірге өстім. Олардың арасында жүріп, өзімнің жетім екенімді де білмейтінмін. Тоғыз жастағы әпкем Гүлсара мен Айтбике жеңеше деп атайтын көршіміздің қамқорлығын сезіндік. Ол уақытта тамақ та тапшы еді. Өсіп тұрған шөптерді, сосын қақпан құрып, құс аулап жейтінбіз. Ол кездің бір кереметтігі, табиғат таза болатын. Шын мәнінде келгенде, адамды адам еткен – еңбек. Маркс мұны бекер айтпаған. Қазір қарным ашатыны, балаға тәрбие де бермейміз, еңбекке де баулымаймыз.
– Қоғамда тіл мәселесі әлі де өзекті болып отыр. Түрлі салада тілдің қолданылуына қатысты сын айтылып жататынын естіп те жүрген боларсыз. Қазақ тілінің он томдық сөздігін құрастырған мамандардың бірі ретінде бұған не айтар едіңіз?
– Қазақ тілінің қазіргі жағдайына келсек, әрине, бұрынғыдан ілгерілеу бар. Дегенмен отыз жылда тұғырына қондыра алмағанымыз жанымды ауыртады. Қазақ тілі тек Қазақстанда қолданылады, өйткені мемлекеттік тіл. Ал мемлекеттің тілі болғаннан кейін ол тұғырына қонуы керек. Үлкен де, кіші де, ауасын жұтып, суын ішіп отырған әрбір адам тілді білуі керек. Бәріміз бір елдің азаматтарымыз. Елімізге, жерімізге деген адалдық неден басталады? Әрине, рухының үні болғаннан кейін тілін білуіміз қажет. Тіл ортақ болмай, қоғам топтаспайды.
Шетелге оқуға барғандар ең қиын тіл деген қытай тілінің өзін бір жылда меңгереді. Не үшін? Өйткені оған қажет. Ол тілді меңгермесе, ол жерде оқи алмайды. Оқуды бітіріп, қызмет істей алмайды. Ал бізде тілге сұраныс болмаса, кімге керек? Ең алдымен, тілге деген қажеттілікті күшейтуіміз керек. Ал қазір кім сұранысты арттырып жатыр?
«Болашақпен» оқуға жібереді. Ал олардың келгені келеді, қалғаны қарны тойған жерде қалады. Олар қазақтың жан дүниесін ұқпаса, өмірін көрмесе қазаққа қайдан жаны ашиды? Мен баланы мектептен кейін «Болашақпен» оқуға жіберуге қарсымын. Талантты балалар екенін жоққа шығаруға болмас. Оларды қолдап, тәжірибесін қоғам игілігіне пайдалануымыз керек. Жастарға ұлттық рухта тәрбие беруіміз керек.
Қазақ тілінің тазалығын, әуезділігін сақтай білуіміз қажет. Қазір көбі қалай болса, солай сөйлеп кетті. Мұның ішінде журналистер де бар десем, ренжімессіз. Ң-ды айта алмайды. Әрбір дыбыста өзіндік үн бар. Қазақ тілінің шұрайлылығын бұзбай, жауапкершілікпен қарауымыз керек. Қазақтың «отбасы» деген сөзі қандай? Біз соны алып келеміз де «жанұя» дейміз. Неге бұлай шатасамыз? Неге осының қадірін білмейміз? Бірде-бір түркітілдес халықта он томдық түсіндірме сөздік жоқ. Кеңес үкіметінің кезінде шыққан бұл он томдық түсіндірме сөздікке қазақтың барлық сөзі сыйған жоқ. Он томдықтан кейін тағы бір томын шығарайық дегенде, аяғы талас-тартыспен жетім қыздың тойындай болды. Мен соның басы-қасында болып, жағдайды білгеннен кейін айтып отырмын.
Академияны «Ғылым ордасы» жасады. Содан не пайда болды? Бірде-бір елде Қазақстанның академиясындай академия жоқ еді. Кеңес үкіметі кезінде Мәскеу, Ленинградтың ғалымдары біздің ғылым академиясымен санасатын. Осы мәселені қолға алып, қайтадан мемлекеттік статус берген Мемлекет басшысына рақмет.
– Әңгімеңізге рақмет!
