Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген уақытта біздің алдымызға қойылған негізгі талаптардың бірі – білікті кадрлар мен озық үлгідегі түрлі сала мамандарын даярлау мәселесі еді. Мұның ішінде дін саласы да бар.
Қазір әлемнің кез келген жерінде білім алып жүрген қазақстандықтарды кездестіруге болады. Алайда, шет мемлекеттерде білім алған жастар Қазақ еліне қаншалықты жаңа идеялар мен тың жаңалықтар әкелуде? Олардың барлығы бірдей еліміздің мүддесі үшін қызмет етіп жүр ме?
Бүгінде шетелде білім алуға ниетті жастарды назарда ұстау аса маңызды боп тұр. 2001 жылға дейін елімізде дінтану мамандығы бойынша жүйелі оқыту моделі болмағандықтан, елімізден діни білім алуға көптеген азаматтар шетел асқаны мәлім.
Соңын бірі Cауд Арабиясында ұсталып, Қазақстанға экстрадицияланған 41 жастағы Ділмұрат Махаматов Сауд Арабиясына діни білім алуға барған алғашқы қазақстандық студенттердің бірі болған. Ол кезде Сауд Арабиясының білім беру мүмкіндігі мен студенттерге жасалатын жағдайы бізден көш ілгері еді.
Сауд Арабиясы Корольдігі бізден барған азаматтарға білімді ғана емес, жатын орны мен үйіне барып қайтуының билетіне дейін тегін берді. Тіпті, қажылыққа тегін баруларына да жағдай жасады.
Әрине, ол кезде Қазақстандағы діни білім беру ошақтары Сауд Арабиясымен бәсекелестікке түсе алмайтын. Жастарымыз Арабияның ұсынған осындай мүмкіндігін пайдаланып, сол елге діни білім алуға аттанды. Өкінішке қарай, болашақ «діндарлар» өздері білім алған елдің діни ағымының жетегіне түсіп, интернет арқылы елімізге жат уағыздарын айтып, өздерінің қатарына кіруге шақыруды белсенді жүргізді.
Ділмұрат Махаматов Сауд Арабиясы елінде оқып жүріп, алғашында-ақ дәстүрлі емес діни ағымға бет бұрған. Теологиялық университетке грантқа оқуға түскеннен кейін, белсенді болып, жаңадан келген студенттерге діни дәрістер жүргізген. Оған қоса, Мәдина қаласының қонақ үйлерінде Қазақстаннан және Орта Азиядан қажылыққа барған адамдарға да діни дәрістер өткізген. Сол арқылы басқа тұлғалардың дәстүрлі емес сәләфи ағымына бет бұруына өз септігін тигізген.
Өткен жылдың 2 мамырында Шымкент қаласының Әл-Фараби аудандық сотының шешіміне сәйкес ҚР Қылмыстық кодексінің «әлеуметтiк, ұлттық немесе дiни алауыздықты қоздыру» және «терроризмдi насихаттау» бабы бойынша кінәлі деп танылып, Ділмұрат Махаматов 8 жыл бас бостандығынан айырылды.
Қазақстан Бас прокуратурасының ресми сайтында Ділмұраттың лекциялары мен материалдарына жасалған сараптамалар жарияланған. Арнайы мамандар ол материалдар қоғамда ұлтаралық, дінаралық араздықты қоздыруға бағытталған, экстремистік деп таныған болатын.
Қазіргі таңда ҚР Білім және ғылым министрлігінің арнайы рұқсатынсыз бір де бір студент Сауд Арабиясының діни оқу орындарына түсе алмайды.
Себебі соңғы уақытта өзге елде дін саласында білім алып жүрген кейбір жастардың түрлі келеңсіз жағдайларға ұшырап жүргендігінен қоғам хабардар. Білім іздеп кеткен кей жастардың темір торға қамалып, тіпті кейбірінің жат ағымның жетегінде кетіп жатқаны жайлы да мысалдар жеткілікті. Шетелдегі жастардың түрлі саяси-діни ұйымдармен байланыс жасауына, түрлі идеологиялық үрдістерге бой алдыруына шектеулер назардан тыс қалуда.
Қазір Түркия, Мысыр, Пәкістан және т.б. мемлекеттерден жастарымыз діни білім алып келуде. Сондықтан шетелге діни білім алуға кеткен әрбір азамат потенциалды қауіптің көзіне айналып үлгерді. Қазақтың рухани дүниетанымы негізінде қалыптаспаған адамның діни санасы діни фанатизмге әкеліп соқтырады. Әсіресе араб мемлекеттерінде білім алған жастардың танымына қарасаңыз, олардың қазақтың рухани тарихынан, мәдениетінен бейхабар екендігі, мемлекет пен дін арақатынасы, зайырлылық пен дін, қазақ халқының діни тәжірибесін білмейтіндігі байқалады.
Егер ешқандай діни білімі жоқ азамат сыртқа шықса, экстремизм, радикализм сынды діннің шектен шығуына алып барады. Саудияның діни ұстанымы қаталдау, Мысырдың өзінде де радикализм проблемалары бар. Адамның діни фундаменті дұрыс қалыптаспаған болса, ол кез келген уақытта жат ағымға еріп кетеді.
Бұл мәселені шешудің жолдары жоқ емес. Шешудің тетіктерін, әдістері мен шарттарын салыстырмалы зерттеуді қолға алып, өз бетімен діни білім алуды шектеу керек. Егер бұл шектеу жүзеге аспаған жағдайда, оның алған дипломын да жарамсыз деп тауып, ол студентті өз еліміздің университеттерінде арнайы екі жылдық бағдарлама негізінде қайта оқыту керек.
Мұндай тәжірибе Түркия мемлекетінде бар, мәселен «Әл-Әзһар» діни білім беру университетін тәмәмдаған азамат міндетті түрде екі жыл Анкара университетінде оқып барып дипломын алады. Міне, осылай өзге елде діни білім алу мәселесін шешіп отыр.
Алайда, соңғы кездері Қазақстан мен Мысыр арасындағы дін саласы бойынша қарым-қатынас жақсарып, қазақстандық студенттер «Әл-Әзһар» университетінде діни білім алып, елімізге келіп қызмет етуде.
Ал, алғашқы бакалаврлық діни білімді өз елінде, яғни Қазақстанда жалпы білім беру стандарттарына сәйкес тәмамдап, ары қарай шетелде магистратура, докторантура бағдарламалармен жалғасып жатса, онда бұл құба-құп іс.
Сондай-ақ ҚР АжҚДМ Дін істері комитеті мен Білім және ғылым министрлігімен бірлесіп, діни білім алу үшін ұсынылатын шетелдік теологиялық жоғары оқу орындарының тізімін жасақтады. Бұл тізімге Мысыр, Түркия, Ресей және Өзбекстан елдерінің теологиялық 9 жоғары оқу орны енді. Олардың қатарында «Әл-Азхар» университеті, Стамбул университеті, Мәрмара университеті, Анкара университеті, «Селжүк» университеті, «Хасеки» институты, Нажмеддин Эрбакан атындағы университет (Түркия), Ресей ислам университеті (Қазан қаласы), Мәскеу ислам университеті және Ташкент ислам университеті бар.
Яғни, шетелдерде діни білім алғысы келетін азаматтар ҚМДБ жолдамасы арқылы аталған оқу орындарында білім ала алады. Егерде құзырлы орган тарапынан рұқсат берілмесе, ешқандай шетелдегі діни оқу орнына түсе алмайды.
Қазіргі уақытта өңірлердегі дін істері басқармалары Қазақстан мұсылмандары діни басқармасымен бірлесіп, шет елдердегі әртүрлі күдікті діни оқу орындарында оқып жүрген азаматтардың ата-аналары және туған-туысқандарымен тиісті ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Оларға шетелдегі қауіп-қатерлер туралы, әртүрлі діни оқу орындарында берілетін білімнің еліміздің қалыптасқан дәстүрлі діни ұғымдары мен салт-дәстүрлеріне сәйкес келмейтіндігі туралы жүйелі түрде түсіндіріп отырады.
Жалпы, еліміздің азаматтары шетелдегі беделді әрі ресми діни оқу орындарында сапалы білім алған жағдайда мемлекет тарапынан оған қарсылық білдірмесе де, қатал қадағалау жұмыстары жүргізіліп отырады. Алайда, отандастарымыздың жергілікті саяси-әлеуметтік, діни ахуалды, мәдени ортаны, тіпті, діннің өзін толық білмей, сол жақтағы заңсыз немесе күдікті оқу орындарында сабақ алумен қатар, теріс діни ағымдардың жақтаушыларының ықпалына түсіп кеткен оқиғалар жоқ емес.
Қазіргі таңда діни оқуды шетелдерде алу керек деген қажеттілік негізсіз. Себебі, елімізде медресе-колледждер, университеттер ашылып, осы бағытта жүйелі сапалы білім беріп жатыр.
«Дінтану» мамандығы бойынша Алматы қаласындағы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Шет тілдер және іскерлік университетінде, Астана қаласындағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде, Түркістан қаласындағы Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, Қарағанды қаласындағы Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде бакалавриат және магистратура бағдарламалары бойынша дінтанушы мамандарды даярлайды. Қоғамда зайырлы дінтанушы мамандармен қатар, дінді тереңінен түсіндіретін теолог пен исламтанушы мамандарға да сұраныс жоғары.
Ислам теологтарын Қазақстанда жалғыз «Нұр Мүбарак» исламуниверситеті даярлайды. Оқытушы-профессор құрамы да жеткілікті, біліктілігі де жоғары. Сондықтан еліміздегі діни оқу орындар шетелдегі діни оқу орындарынан кем емес.
Бүгінгі күні Қазақстанда дін мамандары екі бағытта – дінтанушылар мен теологтар ретінде даярланады. Дінтанушылар дінді ғылыми тұрғыдан зерттеп, әлемдік, ұлттық діндердің тарихы мен теориясын қарастырса; теологтар құдайды, діннің ішкі құрылымын зерттейді. Дінтанушы мамандарға мемлекеттік, діни және қоғамдық ұйымдарда, бұқаралық ақпарат құралдарында тәуелсіз сарапшы ретінде және сарапшылар комиссиясы құрамында, мемлекеттік басқару, сыртқы және ішкі саясат бөлімінің, өңірлік дін істері басқармалар қызметкерлері, мемлекеттік және мемлекеттік емес жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының оқытушылары ретінде сұраныс жоғары.
Сонымен қатар, биылғы жылдан бастап Тараз қаласында Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінде «Тарих-дінтану» қосарланған мамандығы ашылып, талапкерлерді қабылдауда. Бұл мамандықтын тиімділігі жалпы білім беретін мектептерде 9-сыныптарда өтілетін «Зайырлылық және дінтану негіздері» пәнінің оқыту жүйесіне, сапалығына өз үлесін қосады. Болашақта осы пәнді жүргізетін тарихшы мұғалімдердің орнын алмастырады.
Дінтану пәні – бұл тек діндер туралы ғылыми пән ғана емес, сонымен қатар, ең басты мақсаты – оқушының дін туралы түсінігін және оған деген объективті қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік беретін гуманитарлық пән. Сондықтан бұл пәнді арнайы дінтанулық білім бар мамандар беруі тиіс.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда мектептерде аталған пәнді дінтанушы мамандар емес, өзге пән мұғалімдері жүргізуде. Дін саласы өте нәзік және идеологиялық бағытта жауапкершілікті талап ететін сала болғандықтан дінтанушы маман иесіне жүктеген дұрыс. Бұл өз кезегінде жас ұрпаққа қоғамдағы дін жағдайын түсіндіріп, нейтралдық ұстаным тұрғысынан дін туралы объективті білімді қалыптастыруға, Қазақстандағы және әлемдегі тыйым салынған діни ұйымдар туралы толыққанды ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Дін туралы білім беретін пәнді мектеп бағдарламасына енгізу тәжірибесі өзге елдердің білім бағдарламаларында да бар. Мәселен, 2010 жылдан бастап Ресей Федерециясында «Діни мәдениет және зайырлы этика негіздері» оқу пәні мектеп бағдарламасына енгізілсе, мектеп бағдарламасына дінтануды енгізу бойынша алғашқы қадам жасаған Белоруссия мемлекеті болды.
Бүгінгі әлеуметтік жағдайда елімізде белгілі бір идеологиялық білім ретінде дінге деген қажеттілік бар. Сол себептен, Қазақстан қоғамының түрлі этностық, конфессиялық сипатын ескере отыра, соған қоса ұлттық діни мұраны сақтап қалатындай қазіргі зайырлы қоғамға, заман талабына сай дінтану пәнін оқыту, дінтанушы мамандар аса қажет және бұл тақырып қашан да өзекті болып қала береді.
Б. АЛПЫСБАЕВ,
Жамбыл облысы әкімдігінің
«Дін проблемаларын зерттеу орталығының»
инспекторы, дінтанушы-магистр
