1990 жылдың қоңыр күзі. Кеңес одағы әлі ресми түрде таратылмаған, бірақ идеологиялық пәрмені әлсіреп, одақтас республикалар саяси дербестікке қарай қадамдай бастаған шақ. Ал сол тұста қабылданған «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация» еліміздің тәуелсіз сыртқы саясат жүргізу ниетін алғаш рет құқықтық деңгейде жариялаған тарихи құжат еді.
Декларация қабылданған сәтте еліміз әлі тәуелсіздік алмаған, бірақ алып империя шатқаяқтап тұрған алмағайып шақ-тын. Алайда мұнда республика өз аумағында халықаралық қатынастар жөнінде дербес шешім қабылдау құқығын сақтайтыны анық атап көрсетілді. Яғни тәуелсіздік жарияланбай тұрып-ақ сыртқы саясаттың институционалдық негізі дайындалды. Атап айтсақ, егемендік жария етілген соң еліміз БҰҰ-ға мүшелікке өтуде, ядролық қарусыздану жөніндегі бастамаларының халықаралық қолдау табуында, көпвекторлы дипломатия моделін қалыптастыруда нормативтік-саяси база ретінде осы құжатқа сүйенуі – соның айқын дәлелі.
Президент жанындағы Қазақстан Стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы Марат Жұмағұлов бұл декларацияны мемлекеттің тұғырын бекіткен құжат екенін айтты. Оның айтуынша, тіпті декларацияның концептуалдық құрылымы бүгінгі конституциялық нормалардың негізін құрайды.
– Аталған құжат тек құқықтық акт емес, жаңа ұрпақ үшін де терең мағыналы нышанға айналды. Бұл – ұлттың тарихи сабақтастығы мен азаматтық жауапкершілігін еске салып тұратын рухани бағдар. Себебі декларация әр азаматқа өз мемлекетін құру ісіне тікелей қатысы барын сезіндірді. Дәл осы сезім – халықтың тарихи жадын, ұлттық бірегейлікті және мемлекетшілдік сана-сезімді қалыптастырды. Сондықтан декларацияның мәні уақытпен шектелмейді, – дейді ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері.
Сондай-ақ ол егемендіктің қолымызға тиюі ел ішіндегі тұрақтылықты сақтауға сеп болғанын да атап өтті.
– Әлемде бірқатар ел егемендікке төңкеріс пен түрлі әлеуметтік күйзеліс арқылы жетті. Ал сол бір өтпелі кезеңде Қазақстан саяси тұрғыдан байыптылық пен парасаттылық танытты. Тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу үдерісі кезең-кезеңімен жүзеге асты. Алдымен Мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылданып, артынша жалпыхалықтық Президент сайлауы өтті. Одан кейін «Тәуелсіздік туралы» Конституциялық заң, содан соң жаңа Конституция әзірленіп, қабылданды. Мұндай жүйелі әрі стратегиялық ойластырылған қадам ел ішіндегі тұрақтылықты сақтауға және шынайы билік революцияда емес, заңда екенін дәлелдей түсті, – деп ойын түйіндеді заң ғылымдарының докторы М.Жұмағұлов.
Егемендік декларациясында алғаш рет еліміздің халықаралық қатынастар саласында өз мүддесін жеке-дара қорғай алатыны саяси-құқықтық тілмен бекітілді. Құжатта республиканың Конституция мен заңдарына қайшы келетін КСРО актілерінің күші жүрмейтіндігі, табиғи ресурстар мен қаржы жүйесіне үстем иелік құқығы өз қолына өтетіні, ең маңыздысы – сыртқы экономикалық және дипломатиялық байланыстарды өз бетімен қалыптастыру ниеті көрсетілді. Осы арқылы мемлекетіміз кеңестік орталықтың сыртқы саяси бағытын еріксіз қайталаушы субъект емес, жеке пікірі, жеке мүддесі бар саяси бірлік ретінде болашақ халықаралық жүйеде өз орнын алдын ала белгілеп қойды.
Сыртқы істер министрлігі жанындағы Сыртқы саяси зерттеулер институтының сарапшысы Нұржан Өмірбек бұл декларацияны еліміздің сыртқы саясаттағы жаңа саяси философиясының бастауы ретінде қарастыру орынды екенін алға тартты. Оның ойынша, бұл құжат елімізге тек мемлекеттілікті жариялауға ғана емес, ең алдымен, өз бетінше шешім қабылдау мәдениетін қалыптастыруға жол ашты.
– Кеңес дәуірінде сыртқы саясат толықтай Мәскеудің құзырында болса, декларация қабылданғаннан кейін еліміз халықаралық үдерістерге өзінің көзқарасын білдіре алатын дербес субъект ретінде қалыптаса бастады. Егемендік алғашқы күндерінен бастап республикаға сыртқы саясатта жаңа деңгейдегі жауапкершілікті жүктеді. Әрбір шешімнің салдарын өз бетінше есептеу, геосаяси тепе-теңдікті сақтау және ішкі даму мен сыртқы орта арасындағы байланыстарды үйлестіру қажеттілігі туындады. Әрбір келісім мен бастама – өз мүддемізді өзіміз қорғауға үйренудің маңызды сатысы еді, – дейді Н.Өмірбек.
Сарапшы егемендік сондай-ақ сыртқы саясат пен ішкі даму арасындағы өзара байланысты терең түсінуге мүмкіндік бергеніне де тоқталды.
– Қазақстан халықаралық аренадағы әрбір қадамды тек сыртқы фактор ретінде емес, ел ішіндегі тұрақтылық, экономикалық даму және әлеуметтік прогресс үшін тікелей әсер ететін құрал ретінде қабылдай бастады. Осы түсінік кейін мемлекетіміздің сыртқы саясатының ерекшелігін айқындаған басты факторға айналды. Яғни сыртқы саясат ұлттық дамудың стратегиялық тетігі ретінде қарастырылды, – дейді Н.Өмірбек.
Декларация қабылданған соң-ақ ресми Алматы Мәскеуден тәуелсіз форматтағы сыртқы диалог арналарының алғашқы элементтерін қалыптастыра бастады. Бұл толыққанды елшілік желі немесе келісімдер жүйесі емес еді. Бірақ халықаралық байланысқа даярлықтың институционалдық формалары көріне бастады. Атап айтсақ, шетелдік миссиялармен тікелей консультациялар, халықаралық форумдарға дербес сарапшылық қатысу, ядролық қару мен қауіпсіздік мәселелерінің болашақ күн тәртібін алдын ала айқындау сынды бағыттарда дербестік алды. Кейін әлем назарына ұсынылған Семей полигонын жабу бастамасының моралдық-саяси негізі де дәл сол кезеңнің контекстінде пісіп жетілді. Яғни дипломатия тәуелсіздік алған соң басталған жоқ, ол тәуелсіздік жарияланбай тұрып «көлеңкелі режімде» қалыптасып үлгерді.
Бұл туралы Сыртқы саяси зерттеулер институтының сарапшысы Нұржан Өмірбектің төмендегі тұжырымы көңілге қонымды-ақ.
– Еліміз ешқашан бір орталыққа тәуелді болмауды, ешқандай блоктың сателлиті болмауды мақсат етті. Бұл – көпвекторлы саясаттың техникалық жағы ғана емес, сыртқы саясаттың түпкі идеологиялық негізі. Ядролық арсеналдан өз еркімен бас тарту, шекара мәселелерін бейбіт жолмен шешу және әлемнің барлық ірі державаларымен тең құқықты қатынастар орнату – осы қағидаттың нақты көрінісі. Егемендік туралы декларацияны қазіргі ұлттық дипломатиямыздың бастауы деп атауға толық негіз бар. Ол елге тек саяси тәуелсіздік емес, халықаралық саясатта өз ойы мен ұстанымы бар мемлекет болудың жауапкершілігін де берді. Бұл Республикамызға күрделі геосаяси жағдайда да тепе-теңдікті сақтауға, белсенді болуға және ұлттық мүддені тиімді қорғауға мүмкіндік беріп отыр. Сондықтан Егемендік туралы декларацияның ең үлкен тарихи рөлі – Қазақстанға өз тағдырын өзі айқындайтын саяси ерік пен дипломатиялық дербестік мәдениетін қалыптастыруы. Бұл – кез келген тәуелсіз мемлекеттің ең құнды капиталы және еліміз бұл құндылықты уақыт өткен сайын тек нығайтып келеді, – дейді Н.Өмірбек.
1991 жылдың соңында еліміз тәуелсіздігін ресми жариялаған кезде, мемлекет сыртқы саясат пен халықаралық қатынас саласындағы алғашқы қадамдарын нөлден бастаған жоқ. Себебі құқықтық ниет пен саяси бағдар – 1990 жылғы декларацияда алдын ала бекітіліп қойған еді. Сол дайындықтың арқасында 1992 жылы еліміз БҰҰ-ға толыққанды мүше болып кірді. Бұл қадам бір сәттік саяси акт емес, дәл декларациядан бастау алған ұзын желінің заңды жалғасы болды. Кеңес жүйесінен тыс халықаралық ұйымдарға жол ашқан «құтты қадам» деген тұжырымның мәні де осында – декларация болмаса, Қазақстанның әлемдік дипломатиялық инфрақұрылымға бейімделу үдерісі әлдеқайда ауыр және өз уақытынан кешеуілдеуі әбден ықтимал еді.
1990 жылғы Мемлекеттік егемендік туралы декларацияға тек тәуелсіздікке дайындық кезеңіндегі ішкі-саяси акт ретінде қарау оның тарихи салмағын кеміту болар еді. Бұл құжат еліміздің болашақ тәуелсіздігін әлемдік тәртіпке «жариялау» емес, оны халықаралық құқық логикасына алдын ала енгізу әрекеті болды. Дәл осы декларацияның арқасында 1991 жылы жарияланған тәуелсіздік сыртқы әлем үшін тосын саяси оқиға емес, нормативтік негізі бар, алдын ала құлақтандырылған және ішкі заңдық базамен қамтамасыз етілген үдеріс ретінде қабылданды. Соның нәтижесінде 1992 жылы еліміздің БҰҰ-ға қабылдануы саяси-дипломатиялық декларациядан бастау алған халықаралық легитимацияның қай қисынға салсаң да қиыс кетпейтін заңды жалғасы саналды.
Осылайша, Қазақстан жаһандық ұйымдарға «жаңа туған аумақтық құрылым» ретінде емес, егемендік ниетін уақытынан бұрын құқықтық бекітіп қойған мемлекет ретінде енді. Бұл кез келген жаңадан пайда болған ел үшін ең ауыр сынақ саналатын халықаралық тану мәселесін жеңілдеткен басты фактор болды.
Жасұлан БАҚЫТБЕК
