Адам болмысы – үш қабаттың бірлігінен тұрады (біз әлі байыбына бармаған бұдан бөлек қабаттар бар екенін де ұмытпайық): Адам: тән + психика + рухани қабат!
🔸 Тән: қажеттіліктер мен құмарлықтар (су, тамақ, киім, ұйқы, жыныстық қалау).
🔸 Психикалық қабат: психикалық-эмоциялық күй; шартты-шартсыз рефлекстер; суық ақыл (ум); әдеттер.
🔸 Рухани қабат: ар-иман, ұят, ақыл-парасат, махаббат, еркіндік, жауапкершілік, уәдеде тұру, әзіл, сабыр, қайсарлық т.с.с. рухани қасиеттер.
Асыл дініміздегі адам болмысын түсіндіру тәсіліне сай келетін бұл жіктеу Логотерапия ілімінен алынып отыр. Бұл ілім бойынша адамның біртұтас болмысы үш қабаттан тұрады: СОМАТИКАЛЫҚ, ПСИХИКАЛЫҚ, НООЛОГИКАЛЫҚ. Мұндағы: 1) Соматикалық қабат – биологиялық дене; 2) Психикалық қабат – адамды жылатып-күлдіртіп, ренжітіп-қуантып отырған импульстар мен сан мың шартты-шартсыз рефлекстер; 3) Ноологикалық қабат (латынның «noos» – рух, ар-ұят, «logos» – ғылым) – рухани қабат, ардың болмысы. Абай хакімнің:
«Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мен» мен «менікінің» мағынасы – екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі», – деген сөзіндегі «мен» дегені – осы рухани қабат, рухани болмыс.
Алғашқы қабат – адамның тәні уақыт өткен сайын қартайып, әлсірей береді. Психика қабаты да сол үдеріске бағынышты: жас келген сайын кезінде лапылдап тұрған сезімдер солғын тартып, сөніп жоғалады; сезім мен көңіл мың құбылады. Тек ноологикалық қабат қана, яғни рухани қасиеттер тозбайды, керсінше мәдени-рухани құндылықтарды сіңіру арқылы толысып, кемеліне келіп, күшейе түседі.
Адам баласы өз болмысындағы осы үшінші рухани қабатты ұмытып, тек тәні мен көңіл күйінің бабын табуды мақсат етсе, онда ондай тірліктің соңы мәнсіздікке жұтылуға апарады. Ал мәнсіздік – ішкі бостыққа, кеуденің қуыстығына, селқостық пен харекетсіздікке, ақыр соңы барлық салада тоқырау мен күйреуге, торығу мен түңілуге апарады. Рухани қабаттың негізі болған ар-иманға сүйену, жүрек үнін тыңдап, әр сәттен мән аулап, мағыналы ғұмыр кешу ғана адам баласын асқақтатады.
Тәнсіз адам, «менсіз» пенде болмайтындықтан, кемшілік бәрімізде бар. Айырма – нәпсі қуатын қаншалықты тежей алғанымызда, басқара алғанымызда. Нәпсінің көлеңкесінен ада бола алмайтыныңды білу – кішіреюге, кішіпейілділікке сеп әрі қателескен бауырыңды қатты сөгуден, үкім шығарып, араны үзуден сақтайды; Құдіретті Иеңнің Даналығын танытады! Мәселе: нәпсің – сұлтан емес, рухың – сұлтан болуы, ал нәпсің сол рухқа (жанға) қызметші болуы керек! Бұл жайлы Шәкәрім Құдайбердіұлы атамыз былай дейді:
«Әдiлет пен мейiрiм, нысап,
Құлшылығым – Тәңiрiме.
Қиянатқа жанды жұмсап,
Жанбан отқа шырқырап.
Жанға көнсем, жан иесi –
Тәңiрiге де көнгенiм.
Таймай өлсем, жолым – осы,
Нәпсi қалсын зар жылап!»
Адам баласы рухани даму сатысына қарай: жоғарыда аталған үш қабатының бірін негіз, орталық (центр) етіп өмір сүреді. Рухани қабатыңды орталық (центр) ету – ар-иманыңа, ақыл-парасатыңа сүйену; не істесең де, не сөйлесең де, тіпті ой-ниетің де осы орталықтан бастау алуға тиіс. Яғни ар үні, иман талабы нені бұйырады, соны орындау. Назарың – басқа жанның көңілінде, тілеуің – көптің үстінде, мақсатың – ұрпақ тәрбиесі, ұлттың қамында; талабың – Алла Дидары!…
Рухани өзегіңе өту – нағыз «меніңді» табу, сол арқылы ояну, тірілу; бүкіл Әлеммен сапалы қарым-қатынасқа түсу деген сөз. Өзіңнен, өз нәпсіңнен асып түсу, одан көтеріле білу, яғни нәпсіңе ұнаса да, ұнамаса да, оның көңіл-күйі болса да, болмаса да, ар-иманның талабынан аттамау, адамгершілікті сақтау – «рухани менге» табан тіреудің шарты. Абай хакім айтқан «жылы жүрек, нұрлы ақыл, ыстық қайрат» – осы рухани өзегін тапқан, соны өміріне басшы (орталық-центр) еткен адамның бойында пайда болатын, дамитын сипаттар. Шариғат талабына, тариқат мақамына сай ғұмыр кешу (ихсан дәрежесіне көтерілу) үшін жан-дүниемізді тазартып, осы рухани өзегімізге көтерілу – нағыз мұсылман болғанымыздың белгісі. Бір сөзбен айтсақ: Рухани өзегіңе өту дегеніміз – Жүрек қалауымен өмір сүру!
Нәпсісіне байланған жан – пенделіктің тұтқыны. Бәрін өз қалауына бағындырғысы, өз өлшемімен өлшегісі, өз қалыбына салғысы келіп тұрады. Одан тысқары кеткендерді «ақымақ, надан, адасқан» көреді. «Мені тыңдамады, бағаламады, ренжітті, сыйламады, төмендетті, көңіліме қарамады, маған көмектеспеді, бермеді» деген секілді «мен», «маған» деген деген менменшіл, өзімшіл кеуденің балаң, пасық тілеуі мен көңіл-күйінен (настроение) аса алмайды. Назары өз ішіне бағытталғандықтан өзгенің күйі мен ойын бағдарлай алмайды, қайғысы мен қуанышын сезіне алмайды; мұңы мен арманын түсіне алмайды…
Кешегі «құдайсыз» кеңестік жүйе сондай нәпсісін – құдай-пұт қылған адамдарды көптеп тәрбиеледі. Шәкәрім атамыз мұны былайша сипаттайды:
«Затшылдық көзді байлады,
Адастырып айдады.
Жан билемей, тән билеп,
Ақылдың соры қайнады». Осы тәрбие бойына сіңген, сол екпіннің (инерцияның) күшімен күн кешіп жатқан пенде жетерлік. Қазіргі күні алға шығып, тізгін созып тұрған нарықтық психология, нәпсіні пұт көрген ұстаным – нәпсісін би қылғандардың қатарын көбейтпесе, кемітпегені анық. Ал «Нәпсі көзін байлаған адамзаттан айуан артық біледі өмір жайын» (Шәкәрім)…
Алғадай ӘБІЛҒАЗЫҰЛЫ
