Қазақ даласында сырға толы қасиетті мекендер бар. Солардың бірі – Созақтағы Баба Түкті Шашты Әзиздің басындағы «Жылыбұлақ». Бұл бұлақ жыл он екі ай тұп-тұнық суын сарқырата ағызып, айналасын көгорайлап жатса да, наурыз айында шыдам танытып, аңдысын аңдығандар тылсым құбылысқа куә болуы мүмкін. Осы бір берекелі мезгілде бұлақтың суы әппақ сүтке айналып түлейді. Бұл – сан ғасырдан бері келе жатқан ғажайып құбылыстың көрінісі.
Жергілікті жұрт бұлақты Жаратқанның назары түсіп, әулиенің шапағаты тиген орын деп біледі. Себебі ежелден-ақ мұнда ем іздеп, Алладан тілек тілегендер молынан келіп, дертіне шипа тапқан. Ал Абылайханның дүниеге келуімен байланыстыра айтылатын аңыз-әфсана бұл тұманың қасиетін одан әрі әйгілей түседі.
Оған сүйенсек, Абылайдың анасы толғақ қысып, алты күн бойы қиналған екен. Оның жан азабына ауыл-аймақ түгел алаңдап, қауым болып қатты уайымға салынады. Жетінші күні дегенде, тағдырдың жұмсауындай болып, Мәртөбедегі астан ауылына қайтып келе жатқан бұрымды Ақай әулие түйесімен осы маңнан жанай өтіпті. Ол анадай жердегі киіз үйде босана алмай, жан даусы шығып шырқыраған келіншекке жаны ашып, қобызын қолына алады да, ерекше бір сарын толғайды. Содан сол, жүкті келіншектің тұлабойы босаңсып, көптен күткен сәбиі дүние есігін ашады. Алайда жаңа туған нәрестенің денесі қанға бөккендей қып-қызыл болады. Ақай әулие қасиетті бастаудан ала келген торсықтағы суын ұсынып:
– Мынау Шашты Әзиздің басындағы «Жылыбұлақ тұнбасы». Осы суға тұз қосып, баланы жұмасына бір рет шомылдыра беріңдер. Мынау перзенттің алдағы ғұмыры бір мүшелге толғанша шет қалады. Мүшесінен асқанда, айналасы өрт болады. Екі мүшеге толғанда, айтқаны серт болады. Ал тіл тигізіп, қол көтерген мерт болады, – дейді.
Айтқаны айдай келіп, бала бекіп кетеді. Уақыт өте келе, бөбек өсіп, бұғанасы қатайғанда, денесінде алақандай қызыл таңба ғана қалады. Бұл таңба оның ерекше болмысы мен ерекше уәзипа арқалаған зор тағдыр иесі екендігін танытқан еді. Түркістан төңірегінде туған оның шытырман мен ерлікке толы ғұмыры осылай керметті оқиғадан басталған-ды.
Ақай әулие де тегін кісі емес. Ол Отырар-Сыр бойын мекендеген Қыпшақтың Шашты атасынан тарайтын Уәли Бекейдің жалғыз қызы екен. Ешқашан тұрмыс құрмай, атақ-байлықты тәрк етіп, ақ төсекке талақ айтқан, ел аралап қазақ тектілерінен қалған насихат пен ақиқатын айтқан жан көрінеді.
Осы Абылайдың кейіннен ержетіп, ұлы хандық тағына отырып, батыс пен шығыс, түстік пен терістікті теңдей ықтырған заманында өзінің айтулы баһадүрлерінің бірі Ханбас батырға қарап:
– Сен анаңның ақ сүтін емін-еркін емдің, алақан жылуын сезініп өстің. Сондықтан екі қолыңда қос өгіздің күші бар. Ал мен болсам, анамның ақ сүтіне қосылған қасиетті «Жылыбұлақтың тұнбасын» ішіп жетілдім. Бірақ өмірдің алғашқы дәмін татқан сәтімде-ақ шешемнен айырылып, тіршіліктің тауқыметін ерте көрдім. Мүмкін, содан болар, менің оң қолымда бір ғана өгіздің күші бар. Бірақ Тәңірім мені тек күшпен емес, ерекше қасиеттермен жарылқады: сол иығыма барыстың қырағы көзін, сол қолыма барыстың шапшаңдығын қондырды, – деп айтқан.
Расымен де, Абылайдың көз өткірлігі мен шапшаңдығы ел ішінде аңызға айналған. Ол ат үстінде шауып келе жатып, жердегі іздердің бағытын дәл аңғарады екен. Ал найзаның ұшымен жерде жатқан қойдың құмалағын іліп алу – оның ептілігінің айқын дәлелі.
Шайқас кезінде ханның ең басты тәсілі – найзағайдай жылдамдықпен шабуылдап, дұшпанын жалт қаратпай, «Алша мойныңды талша үзейін», – деп жайратып салу болғаны туралы да әңгіме көп. «Жыланайыр» семсерін сермегенде, қос қапталдан келген жауы басын жоғалтқанын аңғармай қалатын деседі.
Жауға шапқанда оның серті біреу-ақ: қарсыласын орта тұстан бір соққымен талқандау. Оның соққысы жауын тауға соғылғандай есеңгіретіп, шегінуге мәжбүр еткен.
Өз кезегінде осы ұлы тұлғаның асыл тегі тарайтын аймақ – батырлық пен палуандықтың пірі Баба Түкті Шашты Әзіздей әулиелердің және неше мыңдаған пірлер, Түркістанда Түмен бап, Отырарда отыз баптардың ордалы өңірі. Ондағы көп бұлақтың ішінде, ауызша тарих пен шежірелерде Жылыбұлаққа берілген орын да ерекше. Айтып өткендей, бұл бұлақ жылына бір рет – жазғытұрым наурыз айының ішінде, аппақ сүтке айналып, тазару мен жаңарудың белгісіндей болып ағады. Мерзімі де қып-қысқа. Аз да емес, көп те емес, сүт пісірім уақыт ішінде ғана сөйтіп түлеп ағады.
Әсілінде, наурыз келгенде ғана оның өз қасиетін паш ететіні қызық. Бұл мезетте жұрт бұлақ көзі басына жиналып, ақ түске енген суға қарап, ізгілер жолы жайлы терең ойға батады. Ақтың тазалығы мен қасиеті осы бір ерекше құбылып жайнау арқылы ұрпақ зейін-зердесіндегі тылсыматты оятады.
Қасиетті бұлақтың бұл сыры – табиғаттың ғана емес, ел жадындағы ұлы мұраның белгісі. Текті бабалар көзіндей жәдігер бастау, әулиелердің дұғасы мен жер ләмінің жасырын да астыртын жұмбағы.
Жылыбұлақтың мөлдір суы ғасырлар бойы талай тарихқа куә болып, талай тағдырға зәмзам болған. Ал он екі айдың ішінде түркі-парсы әлемдері үшін айрықша қастерлі жыл басы – Әз наурызда ғана сүт болып ағуы Ұлы Дала ішке бүккен жеті құпияның бірі.
Наурызкөжедегі үш ырыс – ақырыс – сүт тағамдары, уыз, көкырыс – алғашқы көк, қызылырыс – ет тағамдары болса, оны қай ырысқа жатқызса болады екен?!
Созақ – күнгей өлкенің солтүстік теріскейінде орналасқан тарихи елді мекен аты. Созақ қазір Түркістан облысы аумағындағы әкімшілік-аумақтық бөлік, аудан атауы. Аудан 1928 жылы қаңтар айыңда осынау дуанды мекеңдеген алты болыс ел мен осы қасиетті қайнар айналасында ұйысқан ел – Жылыбұлақ болысы негізінде құрылған. Аудан жерінің көпшілік бөлігін тасты-құмды шөлді жазық жерлер, атап айтқанда, Бетпақдала, Мойынқұм шұраттары алып жатыр. Оңтүстік және оңтүстік-батысын ала Қаратау жотасы орналасқан. Солтүстік-батысында Ащыкөл ойысы, Тамғалы соры, орталық бөлігінде Тамғалынұра қонысы, шығысында Сүмбешетарал қонысы мен сор жерлер орналасқан.
Киелі жер, иелі жер, осындай суға да, нуға да малынған құтты жер.
Абылайхан ҚАЛНАЗАРОВ
