Діннің атын жамылып, дүдәмал сенімдерін таратуды көздейтін түрлі бүлдіргі ағымдар бой көтерген заманда дұрыс діни білім беру – мемлекет алдында тұрған маңызды мәселенің бірі. Осы орайда тәуелсіздік жылдары елімізде діни білім беретін университет пен бірнеше медресе бой көтерді. Бүгінде бұл салада қандай жұмыс жүріп жатқанын білу мақсатында «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университетінің проректоры, PhD, танымал дінтанушы Ершат Оңғарды әңгімеге тарттық.
– Ершат Ағыбайұлы, елімізде діни білім беру үрдісі қай кезден басталды және бүгінгі заман талаптарына сай қалай жаңғырып жатыр?
– Бұл сұраққа жауап беру үшін сәл кейінге шегініс жасау керек. VII-VIII ғасырдан бері біздің жерімізде медреселер тек діни оқу орны ғана емес, сонымен бірге ғылыми әрі мәдени ошақ ретінде қызмет еткені белгілі. Ел аумағындағы алғашқы медреселер Қараханидтер мемлекеті тұсында (X-XII ғасырлар) бой көтерді. Онда білім алған талай ғұламамыз тек еліміздің емес, әлемдік өркениеттің дамуына өз үлестерін қосты. Өкінішке қарай, отаршылдық заманда халқымыздың руханияты қысымға ұшырап, кеңес кезеңінде одан да ауыр қиянат көріп, «дін – апиын» деген идеологиядан дінімізден айырылуға сәл-ақ қалдық. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін мешіт-медресе жұмысы қайта жанданып, елімізде діни білім беру жүйесі жаңғырды. Алғашқы медреселер Шымкент, Тараз, Алматы қалаларында ашылса, қазір елде ҚМДБ-ға қарасты 9 медресе-колледж жұмыс істеп тұр. Мысыр мен Қазақстан арасындағы келісімге орай «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университеті ашылды.
Бұл саладағы жеткен жетістіктеріміздің бірі – «исламтану» мамандығының мемлекеттік мамандықтар классификаторына енгізілуі. Яғни 2011 жылдан «исламтану» мамандығына мемлекеттік грант бөліне бастауы отандық діни білім саласына жаңа серпіліс әкелді. 2012 жылы магистратура, докторантура бөлімдері ашылып, өзімізде ислам ғалымдарын даярлай бастадық. Мұның бәріне қол жеткізу үшін аянбай еңбек еткен, университетімізде 17 жыл бойы проректор қызметін атқарған профессор Шамшәдин Керім мен оқу орнының бұрынғы проректоры, PhD Қайрат Құрманбаевтың қосқан үлесін айта кету керек.
Қазір еліміздегі жалғыз ислами жоғары оқу орны – «Нұр-Мүбәрак» университетінде исламтанушыдан өзге дінтанушы, теолог, шетел филологиясы, аудармашы мамандықтары бойынша кадр даярланады. 2001 жылы небәрі 56 студент білім алған болса, қазір үш сатылы деңгейде 2506 адам оқып жатыр. Биылдың өзінде 860 шәкірт (823 бакалавр, 35 магистрант, 9 докторант) оқуға қабылданды. Осы кезге дейін оқуды тәмамдаған 2800-дей түлегіміз түрлі қызметте табысты еңбек етіп жүр.
– Білім сапасын арттыру мақсатында қандай жұмыстар жүріп жатыр?
– Біріншіден, жақында осы қызметке келгеннен кейін білім сапасын жақсарту мақсатында студенттерден бастап, оқытушы-профессорлық құрам, қызметкерлер арасында арнайы сауалнама жүргіздік. Студенттер үшін білім беру жүйесіне сай бөлек сауалнама өткізілді. Бұл қадам білім сапасын арттырып қана қоймай, оқыту жүйесіне заманауи талаптарға сай әдістемелік жаңартуларға жол ашады деп сенеміз.
Екіншіден, оқу бағдарламасын халықаралық стандарттарға сай болу үшін әлемдік тәжірибелерді енгізу әрдайым күн тәртібінде. Мысалы, студенттеріміз тек дәстүрлі ислами ілім алып қана қоймай, шетелдік жетекші университеттерде тәжірибеден өтеді. Сондай-ақ заманауи технологиялар, оқытудың онлайн платформалары, цифрлық кітапханалар және интерактивті оқу құралдары қолжетімді. Бұл білім беру үдерісін жеңілдетіп қана қоймай, оны жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Сондықтан отандық бірегей ислами университет ретінде жоғары діни білім беру саласын заман талабына сай үздіксіз жаңартып, бәсекеге қабілетті, рухани және зияткер тұлғаларды тәрбиелеуді мақсат етеміз. Бұл – діни және зайырлы білімді үйлестіре отырып, жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыруға бағытталған кешенді қадам.
– Бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруды мақсат тұтамыз дедіңіз. Осы орайда елшіл, мемлекетшіл діндар тәрбиелеудің жолы қандай?
– Сауалыңыз өте орынды. Қазіргі жаһандық кезеңде еліміздегі рухани даму мен ұлт бірегейлігін сақтау – маңызды міндеттің бірі. Біз әрдайым Алаш зиялыларының ерен еңбегін үлгі етеміз. «Иланбасам, айтпаймын, иманымнан қайтпаймын» деген Ахмет Байтұрсынұлы секілді ардақты арыстарымыз дін мен білімді қатар ұстанып, насихаттай білген. Дінді желеу етіп, елді алдаушы дүмшелерді қатты сынаған Ақаңның сөздері қазіргі уақытта да өзекті. Әсіресе жат діни ағымдар руханиятқа ұмтылған жастардың санасын улап, ел тарихы мен ұлттық салт-дәстүрімізге, мемлекет саясатына қырын қарап жүргені белгілі.
Бұл келеңсіздікке қатаң саясат не жалаң эмоциялық әрекет тосқауыл бола алмайды. Біз Алаш зиялыларының жолын жаңғырта отырып, қазақ жастарына діннің дұрыс негіздері мен шынайы құндылықтарымызды насихаттауды мақсат етеміз. Студенттерге тарих, мәдениетіміз бен салт-дәстүріміздің мән-маңызымен қатар, жат ағымдардың түпкі мақсаттарын түсіндіре отырып, қоғамдық санаға ықпал етуге тырысып келеміз. Яғни отаншыл, мемлекет мүддесін қорғайтын діндарларды ең алдымен дұрыс бағыттағы жүйелі білім мен бабадан мұра болған өнегелі тәрбие арқылы қалыптастыра аламыз.
Осы орайда, «Нұр-Мүбәрак» университетінде студенттерге тек діни ілімдерді ғана емес, зайырлы құқық негіздері, Қазақстан тарихы, мемлекеттік құрылымдар мен құндылықтар, заң, саясат, экономика, шешендік өнер, т.б. пәндер оқытылатынын айта кету керек. Сабақ барысында қазақ халқының тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, Абай мен Шәкәрім, Алаш зиялылары мен ойшылдардың еңбектерінен мысалдар кеңінен қолданылады. Бұл жастарға ұлттық, рухани және мәдени мұраларымызды құрметтеуге, өз бойындағы қабілеттерін дамытып, пікірін айта алатын әрі жан-жақты тұлға ретінде қалыптасуына, мемлекеттің зайырлы қағидаттары мен діннің рухани рөлін қатар түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз.
– Діни қызмет пен діни педагогтік қызметтің парқы қандай?
– Діни қызмет пен діни педагогтік қызмет екеуінің де негізгі мақсаты қоғамды рухани сауаттандыру мен ізгілікке тәрбиелеу болғанымен, олардың айтарлықтай айырмашылығы бар. Мысалы, діни педагогика теориялық білім беруге бағытталғандықтан, оның қызметі білім саласында жүзеге асады. Ал діни қызметтегілер халықпен тікелей қарым-қатынаста болатындықтан, дінді тәжірибеде қолдануға машықтанады. Жалпақ тілмен айтсақ, педагог қызметі студенттер мен білім алушыларға негізделіп, халықпен, жамағатпен жұмыс істейтін мамандар тәрбиелейді. Айта кетерлігі, әрбір дін қызметкері үшін педагогтік қабілетті дамытудың маңызы зор. Себебі мешіттер мен діни орталықтарда халықтың сауатын ашуға арналған курстар мен дәрістер өткізгенде өздері білім алған педагогикалық әдіс-тәсілдердің көмегіне жүгінеді. Сондықтан университет кешенінде оқу-тәжірибелік мешіті бар.
Діни педагог болашақ дін қызметкерлерін тек біліммен ғана емес, ғылыми көзқараспен, заманауи білім мен технологиялармен қамтамасыз етуге тиіс. Бұл қоғамның рухани тұрақтылығы мен дін мамандарының кәсіби деңгейін көтеруге септігін тигізеді. Сондықтан бұл екі бағыт бірін-бірі толықтырып отырады. Білікті педагог дайындаған діни мамандар қоғаммен жақсы жұмыс істеп, діни қызметті жоғары деңгейде атқара алады. Өз кезегінде, тәжірибелі діни қызметкерлердің насихат қызметі педагогтерге жаңа идеялар мен бағыттарды анықтауға мүмкіндік береді.
– Діни білім саласында қандай елдермен байланыстарыңыз бар? Жалпы отаршылдық, кеңестік заманда сенім саламаттылығы әлсіреген бізге қай ел үлгі?
– Әлемде діни білім беру саласында үлкен жетістікке жеткен бірнеше мемлекет бар. Атап айтсақ, Мысыр, Түркия, Малайзия, Сингапур, Біріккен Араб Әмірліктері, т.б. Сондай-ақ көрші Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан да діни білім беру жүйесін дамытып жатыр.
Біз тәуелсіздіктің алғашқы жылдары жастарымызға діни білім алуға болатын ел ретінде Мысырды таңдауымыз бекер емес. Себебі Ислам білімінің мәшһүр орталығы саналатын «әл-Азһар» университеті осы елде орналасқан. Бұл оқу орнының тарихы X ғасырдан, нақтырақ айтқанда 970 жылдан басталады. Білім беру аясы төрт мәзһабты да қамтығандықтан, ол жерге шәкірттер әлемнің түкпір-түкпірінен жиналады. Кезінде Мәмлүк мемлекетінің билеушісі болған Бейбарыс сұлтан (1260-1277) Мысырда ислам мәдениеті мен білімін өркендетуге, «әл-Азһар» университетінің қайта жандануына ықпал етіп, оны нығайту жолында ерекше көңіл бөлген ерен тұлға ретінде танымал. Бұл тарихты мысырлықтар жақсы біледі және олардың Қазақ еліне деген құрметі ерекше. «Нұр-Мүбәрак» университетіне келген ғалымдар «Кезінде сіздердің бабаларыңыз бізге көмектескен, біз соны қайтарып жатырмыз» деп құрмет білдіріп жатады.
Түбіміз бір Түркия елі де діни білім беруде озық елдердің бірі. Олардың ерекшелігі – зайырлы және діни білімнің үйлесімінде. Түркияның теологиялық факультеттері ислам ғылымдарына терең бойлап, сонымен қатар зайырлы гуманитарлық пәндерді де оқытады. Түркияның тәжірибесі еліміз үшін пайдалы. Себебі біз де зайырлы мемлекет қағидаттарына негізделген қоғамда діни білімді дамытамыз. Сондықтан Түркияның дін қызметкерлерін даярлау жүйесі мен діни кадрлардың қоғамдағы рөлін айқындау тәжірибесі бізге үлгі.
«Нұр-Мүбәрак» университетінде Мысыр мен Түркиядан келген 24 ғалым, профессор сабақ береді. Оған қоса әріптес оқу орындармен келісімшарт жасалған, студенттер академиялық ұтқырлық бағдарламасы аясында және докторлық тағылымдама кезеңдерінде осы елдерге барып, білім алып, тәжірибе жинақтап қайтады. Заманауи технологиялар мен ислам білімін ұштастырып отырған Малайзия университеттерімен де әріптестік байланыстамыз. Олар ислам ілімдерін IT технологиямен, инклюзивті біліммен және халықаралық тәжірибемен біріктіруде алдыңғы қатарда. Сондықтан діни білімді заманауи әлемге бейімдеу бағытында бізге пайдалы.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ
