2022 жылдың 19 шілде күні Маңғыстау облысы Дін істері басқармасының мемлекеттік әлеуметтік тапсырысы аясында «Отпан» Ақпараттық түсіндіру және оңалту орталығы» ҚҚ директоры, РАТТ мүшесі Азамат Тулеповтың ұйымдастыруымен Маңғыстау облысы теологтарының арасында «Кеңес дәуіріндегі фундаментализм» тақырыбында семинар өтті.
Кездесуге халықаралық сарапшы, ғалым Әшірбек Құрбанұлы Муминов жұмылдырылды. Орталық Азия тарихында дәстүрлі ислам бағытына қарсы әрекеттер басталғанын тарих растайды.
Халықтың санасында берiк қалыптасқан дәстүрлi жолды құртпай, ол елдi жаулап алу мүмкiн емес едi. Осы тұста кеңес үкiметi дәстүрлі ислам доктринасына қарсы идеологиялық күш ретiнде ислам фундаментализм тәсілін пайдаланды.
Бүгiнгi тарихшылар, саясаттанушылар осы деректердi басшылыққа ала отырып, қазақ даласындағы рухани шапқыншылықты (экспансия) жiтi зерттеуi қажет деп ойлаймыз. Мысалға, Шами дамулла тұлғасына үңiлу арқылы талай жәйттің басын ашуға болады. Ол кiм?
Әрине, Шами қызыл комиссар болған жоқ. Бiрақ уаһабилік пен коммунизмнiң өз ұқсастықтары бар едi. Екеуi де салт-дәстүрге қарсы болды. Бiреуi ескiлiктiң қалдығы десе, екiншiсi «ширк», Құдайға серiк қосу деп таныды. Осы пiкiр бұл екеуiн бiрiктiрдi. Ортақ жау – сопылық тариқаттар.
Шами Дамулла – отанынан (Сирия) уаһабилiк көзқарасы үшiн қудаланған адам. Ол белгiсiз жағдайда Орта Азияға келген. Бiрақ төңкеріске дейiнгi патшалық Ресей оны жолатпайды, Шыңжаңға қуылады. Онда тұтқынға алынып, Бейжiң түрмесiне қамалады. Бiрақ 1919 жылы Кеңес үкiметi Шамидi абақтыдан босатып, елге алып келдi. Неге?
Себебi, қызыл комиссарлар оның негiзгi идеясын «таниды». Батыстан ескертiлуi де мүмкiн, қалай шешiлсе де осы уақыт аралығында Шами Орталық Азияға ендiрiледi.
Зерттеушiлердiң айтуынша, Орталық Азия мен Кауказда сол кезде 80-ге жуық сопылық iлiмнiң шайхылары сотталған. Оның есесiне кейiнгi САДУМ-ның жасырын уаһабилiк көзқарастағы «қызметкерлерi» қалыптаса бастайды. Ондағы Шамидiң рөлi жете зерттеуді қажет етеді.
