Қазақстан дербес ел атанған сәттен бастап түркі әлемімен байланысы нығая түсті. Түркі халықтарының бір-біріне рухани жағынан жақындауына біздің еліміздің де қосқан үлесі қомақты. Түркі тектес халықтардың басын қосатын ұйымдардың құрылуына, оның әрі қарай қанат жайып, нығая түсуіне Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сіңірген еңбегі ерекше. Тұңғыш Президент күні қарсаңында ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы Дүйсен Қорабайұлына интернет байланысы арқылы хабарласып, әңгімелескен едік.
– Құрметті Дүйсен Қорабайұлы, биыл еліміздің Тәуелсіздігіне 30 жыл толған айтулы кезең. Сіз басқаратын ТҮРКСОЙ ұйымының құрылғанына да ширек ғасырдан астам уақыт болды. Осы кезең аралығында халықаралық ұйым мен біздің ел арасын байланыстыратын ауқымды іс-шаралар атқарылғанын білеміз. Қазақстан мен ұйымның бірігіп атқарған жұмыстарының маңызы мен құндылығына тоқталып өтсеңіз.
– Иә. Биыл халықаралық ТҮРКСОЙ ұйымының құрылғанына 28 жыл. 1993 жылы Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен Алматы қаласында түркі елдерінің мәдениет министрлері арнайы келісімшартқа қол қойғаны баршаңызға белгілі. Ширек ғасырдан астам уақыт өтті. Туыстас елдер мәдени және рухани тұрғыдан айтарлықтай жақындаса түсті. ТҮРКСОЙ-ды қазір түркі дүниесінің ЮНЕСКО-сы деп атасақ артық айтпаймыз.
Ұйым тарапынан атқарылған жұмыстар өте көп. Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының 175 жылдығын кең көлемде атап өттік. Атақты композиторымыз Мұқан Төлебаевтың 100 жылдығына орай түркі әлемінде 2013 жыл «Мұқан Төлебаев жылы» деп жарияланды. Сондай-ақ Анкарада Дина Нұрпейісова мен Тәттімбет Қазанғапұлы сияқты ұлтымыздың ұлы тұлғаларының атындағы парктерді аштық.
Биыл маусым айында ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаевтың «Соңғы тырналар қайтқанда» атты кітабының тұсауын кестік. Бұл туынды түркі әлемінің 7 тіліне аударылды. Осыған байланысты Түркияның бірнеше қаласында арнайы іс-шара өткіздік. Қазақстаннан үлкен делегация келді. Ақынның ұрпақтарын да шақырды.
Сонымен қатар Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығына орай ақынның таңдамалы шығармалары топтастырылған кітап шығардық. Оның тұсауын Алматы және Анкара қалаларында кестік. Сондай-ақ ақынымыздың құрметіне орай халықаралық конференция ұйымдастырдық.
Әлі де жүзеге асыратын жоспарларымыз көп. Мысалы, 2022 жылы ұлы ағартушымыз Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығын, жазушы Мұхтар Әуезовтің 125 жылдығын атап өткелі отырмыз. Жалпы, Мұхтар Әуезовті ЮНЕСКО деңгейінде тойласа да артық етпейді. Мұнан бөлек, жазушы Әзілхан Нұршайықовтың, күміс көмей әншіміз Роза Бағланованың 100 жылдық мерейтойларын атап өтуге болады.
– Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың түркі халықтарының басын қосып, олардың байланысын жақындастыра түсуде үнемі бастамашылық танытып жүретіні мәлім. Осы орайда ТҮРКСОЙ-дың халықаралық аренада ауқымды жұмыс атқарып, түркі бірлігін нығайта түсуге Елбасының жасаған ықпалы мен тарихи рөліне тоқталсақ.
– 12 қарашада Ыстанбұлда өткен Түркі кеңесіне мүше елдердің саммитінде тарихи шешім қабылданғаны баршаңызға белгілі. Бұл қадам елдеріміз арасындағы ықпалдастықты ілгерілетіп, жаңа деңгейге көтеріп, ұйымның мәртебелі миссиясын жүзеге асыруға тың серпін береді деп сенеміз.
Сол тарихи жиындағы үндеуде Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы, Түркі мемлекеттері ұйымының Құрметті Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев «Түркі әлемі ғасырлар бойы Ұлы Жібек жолының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Ең алдымен, Шығыс – Батыс бағытындағы қатынастардың кең контекстінде өркениеттер мен мәдениеттер арасын байланыстырып келді. Сонымен бірге ол адамзат мәдениетінің рухани және материалдық қазынасына да өз үлесін қосты. Бүгін біз жаһандық-тарихи эволюцияның жаңа кезеңінде сол үрдістің қайталауын көріп отырмыз» деген еді.
Сондықтан Нұрсұлтан Назарбаевтың түркі әлемін біріктірудегі рөлін айрықша атап өткен жөн. Ол барлық түркі ұйымдарының құрылуына бастамашы болды. Түркі мемлекеттері ұйымы, Түркі академиясы, Түркі тілдес мемлекеттер Парламенттік ассамблеясы халықаралық деңгейде ауқымды жұмыстар атқарып жатыр. Бұған барлығымыз куәміз.
Біз Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлымен халықаралық жиындарда кездескенімізде үнемі түркі әлемінің бірлігі туралы айтамыз. Ол түркі дүниесі лидерлерінің бірі ретінде үнемі ел мен елді біріктіруге негізделген ой-тұжырымдарын ортаға салады.
Қорыта айтқанда, Елбасы және түркі халықтарының ынтымағы деген ұғымдар бір-бірімен өте өзектес. Тұңғыш Президентіміздің саяси тұлғасы туралы айтқанда, түркі әлемінің интеграциясын аттап өте алмаймыз. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев та осы саладағы сабақтастықты берік ұстап, бағалы бастамалар көтеруде. Елбасының қолдауымен құрылған ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымы түркі мемлекеттерінің бірлігі жолындағы жұмыстарын жалғастыра береді.
– Сіз басқаратын ұйым осы уақытқа дейін түркі халықтарына ортақ көптеген іс-шараның сәтті өтуіне мұрындық болды. Ол іс-шаралардың көбісі мәдени, рухани салаға байланысты. Қазір ақпарат дәуірі, туысқан халықтардың бірлігін нығайта түсуде медиа саласының да атқарар міндеті ерекше. Сондықтан болашақта түркітілдес елдер журналистерінің басын біріктіретін қандай да бір жобаны жүзеге асыру жоспарларыңызда жоқ па?
– БАҚ өкілдері – халықпен арадағы көпір. Халықаралық түркі ұйымдарының атқарып жатқан жұмыстары насихатталмаса бәрі бекер деп айтсам, артық болмас. ТҮРКСОЙ ұйымы медиа саласының өкілдерін қолдау мақсатында 2010 жылдан бері белгілі бір тақырыпта қалам тербеп жүргендерге арнайы сыйлық табыстап келеді. Тек 2020 жылы пандемияға байланысты іс-шара ұйымдастырылмады. Соңғы марапат 2021 жылдың қыркүйек айында Әзербайжанның Шуша қаласында өтті. Таулы Қарабақ тақырыбында жазған Түркі әлемінің 36 қаламгерін марапаттадық. Олардың бесеуі – қазақстандық журналист. Бұл жобамызды әлі де жалғастырамыз.
– Сіздердің ұйымдарыңыздың көптеген шарасынан алатын тағылым мол. Мәселен, «Түркі дүниесінің мәдени астанасы» деген жақсы жоба бар. Кейінгі екі жылда әлемді жайлаған індетке байланысты көптеген жоба шектеліп тұрған болу керек деген ойдамыз. Егер карантин шектеулері жойылса, жақын уақытқа арналған қандай ілкімді жобаларыңыз бар?
– Иә. Өкінішке қарай, пандемияның кесірінен жоспарлаған бірқатар жобаларымызды тоқтату немесе кейінге қалдыруға тура келді. Өзіңіз айтып отырған «Түркі дүниесінің мәдени астанасы» жобасы расында да сәтті болды. Алғашқы болып 2012 жылы Нұр-Сұлтан қаласы атанды. Кейін Түркияның Ескішехир, Татарстанның Қазан, Түрікменстанның Мерв, Әзербайжанның Шеки, Түркістан, Түркияның Кастамону, Қырғыз Республикасының Ош қаласы және Өзбекстанның Хиуа қаласына осындай мәртебе берілді.
Алайда алдында айтып өткенімдей, пандемияға байланысты Хиуа қаласындағы ресми іс-шараларымызды биыл қыркүйек айында ғана өткізе алдық. Сол жиында 2020 жылы Түркі дүниесінің мәдени астанасы ретінде Түркияның Бурса қаласы таңдалды. Бұл Анадолы – елінің тарихы терең, Ыстанбұл, Анкара, Измирден кейінгі ең ірі шаһардың бірі. Мәдени астананың ашылу салтанатын қаңтар айына жоспарлап отырмыз. Бұл қалада да ірі жобалар жасамақ ниеттеміз. Солардың бірі – халықаралық ақындар айтысы.
Өздеріңізге белгілі, ТҮРКСОЙ ұйымы пилоттық жоба ретінде Анкарада 30 қазанда түркі әлемінің 5 елінен аузы дуалы ақындарымызды жинап, айтыс өткізген едік. Жасыратыны жоқ, «олар бір-бірін қалай түсінеді?» деп басында күмәнмен қарағанымыз болды. Бірақ бұл шарамыз сәтті өтті. Айтыскерлерімізді тілдерінің жақындығына байланысты жұпқа бөлдік. Барлығы да еркін түсінісіп кетті. Бастысы, халық жақсы қабылдады. Айтыс көбіне қазақ пен қырғыз халқында кең тараған. Қалған түркі елдерінде жоқтың қасы. ТҮРКСОЙ ұйымы өзге бауырлас елдерде ұмыт қалған атаөнерімізді жандандыра түсті.
– ТҮРКСОЙ ұйымына кіретін туысқан 6 мемлекет бар. Бұл елдер тілдік, тектік тұрғыдан жақын болғанымен өз алдына дербес мемлекеттер. Дәл қазіргі уақытта түркі халықтары үшін қандай ортақ негізгі мәселе бар?
– Түркі халықтарының қазіргі жағдайы бұрынғымен салыстырғанда әлдеқайда жақсырақ. Елдеріміз мәдени һәм рухани тұрғыдан айтарлықтай жақындаса түсті. Бірақ әлі де атқарылар шаруалар көп. Қазір нақты екі жоба жайында мәліметтермен бөлісе кетейін.
Біріншісі – түркі дүниесінің дәстүрлі музыкасының архивін құру. Жақында ғана Анкарада ашылған жаңа бір университеттің ректорына ұсыныс жасаған едім. Ол – дәстүрлі саз маманы. Ұсынысты жақсы қабылдап, жұмысты бастап кеттік.
Таяуда бір таныстарым Санкт-Петерборға сапармен барып, мұрағатымен танысып, түркі әлеміне ортақ мәдени мұралардың көшірмелерін алып келді. Вена архивімен де келісімшарт жасадық. Оларда да түркі әлеміне қатысты дүниелер баршылық. Бұл мұрағатта 1900 жылдан бастап жазбалар бар. Көбі әлі күнге дейін балауыздан жасалған таспада, үлдірде сақталған. Оның бәрін қазіргі заманауи тасымалдағышқа жинастырып, сипаттамасын жазып, реттеу жұмысын бастап отырмыз. Ол үлкен архив болайын деп тұр.
Ресейдегі «Мелодия» мұрағатында да біраз дүние бар. Өкінішке қарай, ол жекешеленіп кетті. Ал мұрағаттар қайда кетіп жатыр, кімнің қолына түсуде, материалдар қалай сақталуда деген жайттар үлкен проблемаға айналған.
Санкт-Петербор архивіндегі жағдай да өте нашар. Не бар, не жоқ екенін өздері де білмейді. Сол архивте Ахмет Жұбановтың 1930-жылдардағы жазбалары бар дейді. Жалпы, бізде дәстүрлі музыка аспаптарымызды зерттеушілер бұрынырақта болмады. Александр Затаевич сынды зерттеушілердің қазақ даласын аралап жүріп жинауының арқасында аспаптарымызға қатысты деректер ресейлік мұрағаттарда сақталып отыр. Олардың бәрін іздестіріп, реттеп, келесі ұрпаққа жеткізу үшін сақтауымыз қажет.
Архивке қатысты мына бір жайтты да айта кетейін. Қолымда 1915 жылы жазылған бір кассета бар. Оны Вена мұрағатына барғанымда сыйға тартқан еді. Кассетада соғыс кезінде Ресейден тұтқынға алынған түркілердің бәрінің өлең айтқан, аспапта ойнаған кездері жазылған. Қай жерде туғаны, аты-жөні, туған жылы, туған жері бәрі бар. Ал олардың ұрпақтары қазір ата-бабаларының дауысы сақталғанын білмейді. Осыны көргеннен кейін Париж мұрағатына көңілім ауып отыр. Бәлкім, Әміре Қашаубаевтың 1925 жылы Парижге барғанда жазған дауысы қолымызға түсіп қалар.
Кезінде музыка зерттеушісі, домбырашы-күйші Жарқын Шәкәрім «Мелодиядан» Әміренің жазбасын тауып алған еді. Марқұм Әміренің дауысын 1925 жылы француздар жазып алғанын және ол жеке коллекционердің қолында екенін айтатын. 2025 жылы бұл жазбаға ғасыр болады. Оны тауып алсақ, керемет болары анық.
Жалпы, Әміремен қатар сол заманда башқұрттың құрайшысы, әзербайжан әншісінің де жазбасы сақталуы мүмкін. Осылардың ішінде Әміре мен башқұрт құрайшысының тағдыры ауыр болды. Башқұрт құрайшысы сотталды, айып батальонына жіберілді. Әміренің ажалы неден болғаны беймәлім.
Екінші жоба – Кембридж университетімен үлкен энциклопедия әзірлеу. Ол «Дәстүрлі қазақ музыкасының энциклопедиясы» деп аталады. Жобаға қажетті мақалалар қазір келіп жатыр. Бұл ұзаққа созылатын жоба болмақ. Материалдар жинақталған сайын топтастырып жарыққа шығарып отырамыз.
Міне, осы жобаларымыз да түркі халықтарына бір-бірін тағы да жақын тануға мүмкіндік береді деп санай-мын.
Сұхбаттасқан
Бейбіт ТОҚТАРБАЙ
