Сұрақ: Тұсаукесердің не мәні бар?
Жауап: Қазақ дәстүрінде тәрбиелік мәні жоғары жоралғының бірі – баланың тұсауын кесу. Бұл салт сәби қадамын нық басып, тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалады.
Х. Арғынбаевтың түсіндіруінше, «Тұсауын кесу» ырымын жасағанда, бұған көп адам шақырмай-ақ, баланың шешесі абысын-ажындармен жиналып, ауылдағы аяғы жеңіл адамға баланың тұсауын кестіріп, шашу шашып, жеңіл-желпі сый құрмет көрсетеді. Тұсау кесуге қойдың көтен ішегін не жіңішке ала жіпті пайдаланады.
Тұсау кесушілер тек қана жеңіл аяқ, жүйрік адамдар болуы қажет. «Көп жерлерде бала жүруге айналғанда оны қаңлы кемпірінің бұтынан өткізетін болған. Осылай етсе, бала бақытты болып, ел басқаруда оған еш нәрсе бөгет болмайды деп ырым еткен» дейді академик Әлкей Марғұлан.
Білікті бәйбішелердің айтуынша, тұсау жіп орнына көтен ішекті қолдану себебі, бала «малды болып, дастарханы майлы болсын» деген тілекті білдіреді…
Тұсау кескен кісіге әркім өз шамасына қарай ырымын береді. Біреулерге көйлектік, енді біреулерге орамалдық қана кездеме береді. Тұсау кесуші не берсе де разы болады. Өйткені, әркім бұл әдетті орындауды өзіне сеніп тапсырғанына риза болатын. Егер нәресте тез жүгіріп кетсе, тұсау кесушінің қолы жеңіл болды десетін[1].
«Мал мен бала-шаға – дүние тіршілігінің сәні»[2]. Ислам түсінігінше, дүние мен бала-шаға осы өмірдегі қызықшылықтардың қатарын құрайды. Бұл бір жағы – Жаратушы иенің асыл аманаты. Сол себепті балаға барынша жақсы қарап, оған ең жақсы тәрбие беру – ата-ананың міндеті.
Ибн Омар мына хадисті жеткізген:
«Сендердің бәрің де бақташысыңдар, бәрің де қол астыңдағыларға жауапкерсіңдер. Әмірші адамдарға бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ер кісі өз отбасына бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ал әйел күйеуінің үйіне және баласына бақташы әрі соларға жауапкер, кісінің құлы (қызметкері) қожайынының малына бақташы әрі соған жауапкер. Әлбетте, бәрің де бақташысыңдар әрі әрқайсысың өз қол астындағыға жауапкерсіңдер»[3].
Тұсауды кесушіге келсек, тұсау кесетін кісіні баланың ата-анасы таңдайды. Көп жағдайда көпбалалы ана бұған лайық деп табылады. Бала өзінің тұсауын кім кессе, соған тартады деген де ел ішінде сенім бар. Тұсау кесетін кісі пышақ пен ала жіп ала келеді. Баланың тұсауы далада, кілемнің үстінде кесіледі. Баланы кілемнің үстімен алып жүреді. Осы кезде шашу шашылып, кей аймақтарда кілемге бала таңдасын деп кітап, қамшы, және т.б. заттар қойылады.
Кітапты таңдау ғалымдыққа, ал қамшыны таңдау батырлыққа ишара ретінде қабылданады. Кей өңірлерде балаларды жүгіртіп жарыстырып, бірінші болып озып келген бала байлаулы ұлдың жібін кеседі. Озып келген балаға кестіруден бала тез жүріп кетсін деген тілекті аңғаруға болады. Жіпті кескен бала сыйлыққа ие болады. Жағдайға қарай тұсаукесерге арнап той да жасалады.
Тұсаукесер жырына мына үлгіні келтіруге болады:
Қаз-қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң, мәз болам.
Қаз-қаз, балам, қаз балам.
Тақымыңды жаз балам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін,
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Қаз-қаз, балам, жүре ғой …
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың!
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер.
Жүгіре қойшы, құлыным,
Желбіресін тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе.
Осы өлең жолдарынан көріп отырғанымыздай, бұл – тек жай ырым ғана емес, ата-ананың, үлкендердің жас ұрпаққа деген асыл тілегі, ізгі батасы.
Ал, енді тұсаукесерде қолданылатын ала жіпке келсек, оның да мәні тереңде. «Ала жіпті аттамау» қазақта ешкімге қиянат жасамау, ешкімді ренжітпеу, адал жүріп тұру секілді мағыналарды білдіреді.
«Бір ғана «ала жіптен аттама!» деген өсиеттің астарында қаншама ырым-тыйымдар мен салт-дәстүр, таным жатыр. Егер қазақтың «жыланнан қорыққан ала жіпті аттамас» деген мақалын сөз басында айтқанымыздай «Жаратушының қаһарынан, әміршінің бұйрығынан, халықтың қарғысынан қорыққан күнә жасамайды, қылмысқа бармайды, салт-дәстүрді бұзбайды» деген мағынада қарастырар болсақ, «ала жіпті аттама!» деген нақылдың мағынасы тіптен тереңге кетеді. Тіпті, шариғат үкімдеріне, ислам қағидаларына дейін барып тіреледі»[4].
Шын мәнінде ислам шариғатында кісі ақысы кешірілмейтін күнәға жатады. Сондықтан діннің бұйрықтарына сауысқандай сақтықпен қараған дана халқымыз кісі ақысын жемеуге қатты мән беріп, дүниеге алғаш аяқ басқаннан соңғы деміне дейін ала жіпті аттамауды баланың құлағына сіңіріп өсірген.
Осы орайда Бұқар жырау:
Іштегі сыр Аллаға мәлім,
Сыртыңдағы қулығың
Амал емей немене.
Кісі ақысын көп жеген
Арам емей немене,[5] – дейді.
Сондай-ақ кісі ақысын жеудің жақсылыққа апармайтынын, ақыретте ол үшін сұрақ боларын былайша айтып ескертеді:
Кісінің, менше, балам, хақын жеме,
Түбінде жарамайды жегіш неме;[6]
***
Ешкімнің қақын жемеңдер,
Артында оның сұрақ бар;[7]
***
Біреудің хақын жеме жалғыз тиын,
Тергеуде де адамның ақы қиын.
Сені жоқтан құдая бар еткізді,
Ендеше, соған табын, соған сыйын;[8]
Исламда жақсылыққа ырым етуге рұқсат етілгендіктен, қазақ халқының баланың болашағына үлкен тілектестікпен тұсаукесер жоралғысын өткізуі ислам дінінің түпкі мақсатына толықтай сай келеді.
Алау ӘДІЛБАЕВ
[1]Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы:Қайнар. 2005. – 61-б.
[2]«Кәһф» сүресі, 46-аят
[3]Бұхари, Жұма, 2.
[4]Құрметұлы А. Ала жіпті аттама // https://baq.kz/kk/blog/101/blog-101-508
[5]Ай, заман-ай,заман-ай. – Алматы. 1991. 1-т. – 89-б.
[5] Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атаулардың дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия.–Алматы: ЖШС «Алем Даму Интеграция». 1-т, А-Б. – 355-б.
[6]Ай, заман-ай,заман-ай. – Алматы, 1991. 2-т. – 227-б.
[7] Бабалар сөзі–даналық көзі, құр: О. Исмаилов. – Алматы, 1996. – 77-б.
[8] Ақмолла, 67-б.
Сұрақ: Тұсаукесердің не мәні бар?
Жауап: Қазақ дәстүрінде тәрбиелік мәні жоғары жоралғының бірі – баланың тұсауын кесу. Бұл салт сәби қадамын нық басып, тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалады.
Х. Арғынбаевтың түсіндіруінше, «Тұсауын кесу» ырымын жасағанда, бұған көп адам шақырмай-ақ, баланың шешесі абысын-ажындармен жиналып, ауылдағы аяғы жеңіл адамға баланың тұсауын кестіріп, шашу шашып, жеңіл-желпі сый құрмет көрсетеді. Тұсау кесуге қойдың көтен ішегін не жіңішке ала жіпті пайдаланады.
Тұсау кесушілер тек қана жеңіл аяқ, жүйрік адамдар болуы қажет. «Көп жерлерде бала жүруге айналғанда оны қаңлы кемпірінің бұтынан өткізетін болған. Осылай етсе, бала бақытты болып, ел басқаруда оған еш нәрсе бөгет болмайды деп ырым еткен» дейді академик Әлкей Марғұлан.
Білікті бәйбішелердің айтуынша, тұсау жіп орнына көтен ішекті қолдану себебі, бала «малды болып, дастарханы майлы болсын» деген тілекті білдіреді…
Тұсау кескен кісіге әркім өз шамасына қарай ырымын береді. Біреулерге көйлектік, енді біреулерге орамалдық қана кездеме береді. Тұсау кесуші не берсе де разы болады. Өйткені, әркім бұл әдетті орындауды өзіне сеніп тапсырғанына риза болатын. Егер нәресте тез жүгіріп кетсе, тұсау кесушінің қолы жеңіл болды десетін[1].
«Мал мен бала-шаға – дүние тіршілігінің сәні»[2]. Ислам түсінігінше, дүние мен бала-шаға осы өмірдегі қызықшылықтардың қатарын құрайды. Бұл бір жағы – Жаратушы иенің асыл аманаты. Сол себепті балаға барынша жақсы қарап, оған ең жақсы тәрбие беру – ата-ананың міндеті.
Ибн Омар мына хадисті жеткізген:
«Сендердің бәрің де бақташысыңдар, бәрің де қол астыңдағыларға жауапкерсіңдер. Әмірші адамдарға бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ер кісі өз отбасына бақташы, өзінің қол астындағыларға жауапкер, ал әйел күйеуінің үйіне және баласына бақташы әрі соларға жауапкер, кісінің құлы (қызметкері) қожайынының малына бақташы әрі соған жауапкер. Әлбетте, бәрің де бақташысыңдар әрі әрқайсысың өз қол астындағыға жауапкерсіңдер»[3].
Тұсауды кесушіге келсек, тұсау кесетін кісіні баланың ата-анасы таңдайды. Көп жағдайда көпбалалы ана бұған лайық деп табылады. Бала өзінің тұсауын кім кессе, соған тартады деген де ел ішінде сенім бар. Тұсау кесетін кісі пышақ пен ала жіп ала келеді. Баланың тұсауы далада, кілемнің үстінде кесіледі. Баланы кілемнің үстімен алып жүреді. Осы кезде шашу шашылып, кей аймақтарда кілемге бала таңдасын деп кітап, қамшы, және т.б. заттар қойылады.
Кітапты таңдау ғалымдыққа, ал қамшыны таңдау батырлыққа ишара ретінде қабылданады. Кей өңірлерде балаларды жүгіртіп жарыстырып, бірінші болып озып келген бала байлаулы ұлдың жібін кеседі. Озып келген балаға кестіруден бала тез жүріп кетсін деген тілекті аңғаруға болады. Жіпті кескен бала сыйлыққа ие болады. Жағдайға қарай тұсаукесерге арнап той да жасалады.
Тұсаукесер жырына мына үлгіні келтіруге болады:
Қаз-қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң, мәз болам.
Қаз-қаз, балам, қаз балам.
Тақымыңды жаз балам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін,
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Қаз-қаз, балам, жүре ғой …
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың!
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер.
Жүгіре қойшы, құлыным,
Желбіресін тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе.
Осы өлең жолдарынан көріп отырғанымыздай, бұл – тек жай ырым ғана емес, ата-ананың, үлкендердің жас ұрпаққа деген асыл тілегі, ізгі батасы.
Ал, енді тұсаукесерде қолданылатын ала жіпке келсек, оның да мәні тереңде. «Ала жіпті аттамау» қазақта ешкімге қиянат жасамау, ешкімді ренжітпеу, адал жүріп тұру секілді мағыналарды білдіреді.
«Бір ғана «ала жіптен аттама!» деген өсиеттің астарында қаншама ырым-тыйымдар мен салт-дәстүр, таным жатыр. Егер қазақтың «жыланнан қорыққан ала жіпті аттамас» деген мақалын сөз басында айтқанымыздай «Жаратушының қаһарынан, әміршінің бұйрығынан, халықтың қарғысынан қорыққан күнә жасамайды, қылмысқа бармайды, салт-дәстүрді бұзбайды» деген мағынада қарастырар болсақ, «ала жіпті аттама!» деген нақылдың мағынасы тіптен тереңге кетеді. Тіпті, шариғат үкімдеріне, ислам қағидаларына дейін барып тіреледі»[4].
Шын мәнінде ислам шариғатында кісі ақысы кешірілмейтін күнәға жатады. Сондықтан діннің бұйрықтарына сауысқандай сақтықпен қараған дана халқымыз кісі ақысын жемеуге қатты мән беріп, дүниеге алғаш аяқ басқаннан соңғы деміне дейін ала жіпті аттамауды баланың құлағына сіңіріп өсірген.
Осы орайда Бұқар жырау:
Іштегі сыр Аллаға мәлім,
Сыртыңдағы қулығың
Амал емей немене.
Кісі ақысын көп жеген
Арам емей немене,[5] – дейді.
Сондай-ақ кісі ақысын жеудің жақсылыққа апармайтынын, ақыретте ол үшін сұрақ боларын былайша айтып ескертеді:
Кісінің, менше, балам, хақын жеме,
Түбінде жарамайды жегіш неме;[6]
***
Ешкімнің қақын жемеңдер,
Артында оның сұрақ бар;[7]
***
Біреудің хақын жеме жалғыз тиын,
Тергеуде де адамның ақы қиын.
Сені жоқтан құдая бар еткізді,
Ендеше, соған табын, соған сыйын;[8]
Исламда жақсылыққа ырым етуге рұқсат етілгендіктен, қазақ халқының баланың болашағына үлкен тілектестікпен тұсаукесер жоралғысын өткізуі ислам дінінің түпкі мақсатына толықтай сай келеді.
Алау ӘДІЛБАЕВ
[1]Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы:Қайнар. 2005. – 61-б.
[2]«Кәһф» сүресі, 46-аят
[3]Бұхари, Жұма, 2.
[4]Құрметұлы А. Ала жіпті аттама // https://baq.kz/kk/blog/101/blog-101-508
[5]Ай, заман-ай,заман-ай. – Алматы. 1991. 1-т. – 89-б.
[5] Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атаулардың дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия.–Алматы: ЖШС «Алем Даму Интеграция». 1-т, А-Б. – 355-б.
[6]Ай, заман-ай,заман-ай. – Алматы, 1991. 2-т. – 227-б.
[7] Бабалар сөзі–даналық көзі, құр: О. Исмаилов. – Алматы, 1996. – 77-б.
[8] Ақмолла, 67-б.
