Әбу Ханифа мәзһабының негізін қалаушы төрт негізгі мәтіннің бірі әрі мәзһаб жүйесін толық қамтыған Мевдуд ибни Мухаммад Әбул Фазыл Мәждудин ӘЛ-МӘУСИЛИ-нің (ө. 683/1284) әл-Мұхтар кітабы жазылған күннен бері өз құндылығын қорғап келеді. Әбу Ханифа мәзһабына қатысты сұрақтарына кең көлемде жауап берген кітаптардың басында, әрі бұл ерекшелігін күні бүгінге дейін жоғалтқан емес.
Мәзһаб ғұламалары тарапынан мақұл көрілген, Ханафи мәзһабын қатысты сұрақтарға толықтай жауап беретін әрі барлық тақырыпты қамтыған «Мутунул арбаға» деп аталатын танымал төрт еңбек бар. Олар: 1) Тәжушшәриа (650/1252) Әл-Уикая, 2) Мәусили (683/1284) Әл-Мухтар лил Фәтуә, 3) Музаферуддин Ахмед б. ес-Саати (694/1294) Мәжәу л-Бахрәин, 4) Әбул Бәрәкат ән-Нәсәфи (710/1310) Кензуд д-Дақаиқ.
Әбу Ханифа мәзһабын ұстанатын мұсылмандар бұл кітаптарды бөліп жармайды. Алайда, ең көп оқылатын әрі көптеген елдердегі мұсылмандардың тіліне ең көп аударылған Мәусилидің «Әл-Мухтар лил Фәтуә» кітабы екен.
Мәусили «Мұхтар» мәтінінің түсіндірмесі (тәпсірлеп) қайтадан жазды, халыққа түсінікті әрі оқылатындай етіп «Әл-Ихтиар лил Талил Мухтар Лии-л Фәтуә» атымен қайта жазылған бұл кітап арқылы ханафи мәзһабын ұстанушылар 9 ғасырдан бері шариғат негіздерін үйренуде [1]. Сондай-ақ, бұл кітапты Араб мемлекеттерінде, оның ішінде Мысырдағы Әл-Әзһар университетінде және Түркиядағы илаһият факультеттерінде негізгі мәтін ретінде оқытады. Сонымен қатар, көптеген тілдерге аударылып, медреселер мен жоғарғы оқу орындарында негізгі пән ретінде оқытады.
Мұхтар – Ислам құқығындағы күлли қағидалардың қажетті деген жерлерін негізге ала отырып, түсініктеме жазған. Ханафи мәзһабының қағидаларын түсіндіргенде Шафиғи мәзһабының қағидаларымен салыстырмалы түрде түсіндіріп, Имам Мұхаммед, Әбу Жүсіп және Имам Зуфердің тақырыпқа қатысты пікірлерін таңдап алып, пікірдің кімге тиесілі екенін көрсету мақсатында, мәтіннің ішінде тырнақшаға алып, әріппен белгілеген.
Әр тақырыпты бастамас бұрын, тақырып туралы түсіндірме және қолданылған құқықтық терминдік сөздерге түсіндірме берілген. Бес бөлімнен тұратын бұл кітап, көптеген ғұламалар тарапынан тәпсірленіп жазылған. Олардың кей біреулеріне айтар болсақ:
- Әбул Аббас Ахмед б. Әли әд-Димашқии (782/1380) «Ет-Тахрир». Бұл еңбекте «әл-Мухтар» қайта жинақталып, қысқартылып берілген. Алайда, кеңінен түсіндермесін беруге өмірі жетпеген.
- Жәмаладдун Әб Исхақ Ибрахим б. Ахмед (700/1320) «Тәужиһул Мухтар» – «әл-Мухтардың» ең маңызды деген түсіндірмелерінің бірі. Бұл шәрһ төрт мәзһаб және Заһири, Имамииә мәзһабтарының көптеген ғұламаларының пікірімен қамтылған.
- Ибн Әбу-л Қасым б. Қарақисари әр-Руми (720/1320) және Мухаммед б. Илияс «Әл-Исар ли Халил Мухтар» бұл еңбекті екі ғалым бірігіп жазған.
- Шәйһ Қасым б. Қутлубоға (879/1474) «Шәрһул Мухтар» Қутлубоға Мухтары шәрһ еткен әрі «Тариф уә-л Ихбар би Тахрижи Әхадисил Ихтияр» атымен «әл-Мухтарды» хадистермен толықтырған.
- Бұларға қоса, Омар б. Исхақ әл-Жәузи (733/1371), Ибн Әмри л-Хаж (879/1474), Мухаммед б. Ибрахим б. Ахмед (932/1525), Шәуһу л-Ислам Шәмшиддин шәбәрси әл-Ханафи (747/1346) сынды ғұламалардың да шәрһтері бар.
Ғибадат, Мумалат, Укубат, Неке және Талақ, Жаза мен қылмыс тақырыптары қамтылған бұл кітап, дін саласындағы мамандарды даярлау орталықтарында, жоғарғы оқу орындары мен медреселерде оқытылуы тиіс, сондай-ақ мешіт имамдары мен ұстаздарына қажетті анықтамалық құрал болып табылады.
Бердалиев Исатай
[1] Ahmet Gemi. el-Mevsılî’nin el-İhtiyâr Adlı Fıkıh Kitabında Geçen Şevâhid Beyitlerin Çözümlenmesi. 1-2 б.
