Тәуелсіз дамуымыздың жиырма екінші жылын бастан өткеріп отырған шақта, халқымыздың ұлттық тұтастығы және мемлекетіміздің іргелі бірлігі негізінде орнығып отырған рухани-мәдени үрдістер болашақ ұрпақ тәрбиесінде насихатталатын құндылықтар жүйесін анықтап алу мәселесін күн тәртібіне қойып отыр. Бүгінгі мемлекет пен діннің арасындағы қатынас жаһандану дәуіріне негізделген жаңа ұстанымдар арқасында жүргізілуде. Рухани идеологияның ең басты аспектілерінің бірі – ата-бабаларымыз ұстанған ислам дінінің құндылықтарының дұрыс түсіндіріліп, дәріптелуінде болмақ.
Әрбір қоғам аясында адамдар өздерінің қарым-қатынастарын негіздейтін діннің, діни қағидалардың болуы табиғи құбылыс. Тарихта дінді ұстанбайтын адам болғанымен, діннен тыс қалған қоғамның болмағандығы шындық. Олай болса, Еуразия континентінде бейбітшілік пен ынтымағы жарасқан орталық, аймақтық деңгейдегі экономикалық және саяси дамудың, халықаралық деңгейде «Орталық Азия келіссөздер қақпасына» айналған Қазақстанның ұлттық әлеуетін дамытуға бастайтын ең маңызды құндылықтарды анықтау, осы құндылықтарды қоғамдық санаға сіңіру, қоғамдағы тұрақтылықтың символы ата-бабамыз ұстанып келген – дәстүрлі Исламның өміршеңдігін тану бүгінгі күннің маңызды мәселелері болып қала бермек.
Қазақ мәдениетінің негізгі қайнар көзі – Ислам діні. Біздің елде мұсылманшылық ертеден қалыптасты. Ислам таңы атқан беті, яғни мұсылмандардың ІІ-ші халифасы Омар бин Хаттабтың (р.а.) (VII-ғ.) тұсында-ақ Пайғамбарымыздың (с.а.у.) сахабалары Орта Азияға Ислам құндылықтарынан дән себе бастады. Ол Ұлы науқан көп ұзамай-ақ қазақ жеріне де жетті. Біздің жерлерімізге асыл дініміздің қылыштың жүзімен таралмағаны баршаға мәлім.
Өйткені, мұсылмандар белгілі бір елді басып алу үшін емес, қараңғылық түнегінде мүлгіген бүкіл әлемге жарық сәулесін түсірген Ислам нұрына бөленуге шақырып, Жаратушы мен пенделердің арасындағы соңғы Жолдаманы, ақиқатты жеткізу мақсатында жорыққа шыққан. Сол кезде біздің дана, қайсар ата-бабаларымыз Исламның хақ дін екендігін жете түсініп, оны ерікті түрде қабылдаған. Халқымыз аз мерзімнің ішінде Исламды толық қабылдап, оны түрлі қырынан зерттеп, әлемге әйгілі Ислам ғалымдары біздің байтақ жерімізде дүниеге келгендігі – бүгінде біз үшін мақтаныш.
Қараханидтер (IX-X ғ.) кезінде Ислам мемлекеті ретінде танылғанымызға Қытай хандарымен жүргізілген келіс-сөздерге қойылған мөр дәлел. Қараханидтер мемлекетінің негізін құрушы – Қарахан, б.д. 960-шы жылы қайтыс болғаннан кейін оның баласы Мұса, Ислам дінін мемлекеттік деп жариялағаны белгілі. Мұның бәрі, қазақ халқының оған дейінгі отқа, ай, күнге, бұтқа табыну сияқты т.б. қараңғылық нышандарынан арылып, мұсылманшылықты берік ұстанып, ондағы барлық құндылықтарды қадірлеп қанына, санасына сіңіргендігіне дәлел болады. Яғни, біздің ел – қазақ болып танылғалы мәдениетінің негізі мұсылманшылықтан басталып, ондағы құндылықтарды бойына сіңірген.
Исламның қазақ даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде дүниетанымдық көпқырлылығы, әсіресе, адамгершілік мәселелері адамның күнделікті тіршілігінде ғана емес, Даланың ұлы дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарында да көрініс тапты. Исламның ерекше мәдени жетістігін және оның диалог пен түсіністікке негізделген әлем мәдениетінің айнасы екендігін атақты жерлес бабамыз, Әбу Насыр әл-Фараби, одан кейін оның ізбасары, энциклопедиялық білімдар және де ғылым қақпасын ашқан Ибн Сина, өзінің «тауил» теориясы арқылы Қазақстанға Матрудилік мектептің кең таралуына жол ашқан, бүкіл түркілердің осы таным арқылы Ислам дінін қабылдауына әсер еткен – Халлаж Мансұр.
Бұл тізбекті одан әрі қарай, қазақ даласының данагөйі, барша түркі елінің тәлімгері әрі ұстазы Қожа Ахмет Иасауи, ұлы ойшыл және әлем мәдениетінің данышпаны Абай мен оның ізбасары, ойшыл Шәкәрім шығармаларына жүгіну арқылы ашуға болады. Абайдың қара сөздерінің түпкі желісінде Иасауидің шығармалары жатыр. Бұл – дәстүрлі Исламды жеткізудегі ұрпақтар арасындағы сабақтастық.
Осылайша, қазақ мәдениеті ғасырлар бойы Құран мен сүннетке негізделген имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабы мен имам Матуриди сенім мектебінен сусындаған.
«Мәзхаб» тілдік мағынасы – жол, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Ал, шариғы мағынасы арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран және Пайғамбар сүннетінен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын білдіреді.
Имам Ағзам Әбу Ханифа 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келген көрнекті ғалым. Ол сүнниттердің ішінде сенімге (әрі қарай – ақида) байланысты саласында алғаш зерттеу жүргізгендердің бірі. Имам Ағзам ақидаға байланысты мынадай еңбектер жазған: «әл-Фиқһул әкбар», «әл-Фиқһул әбсат», «әр-Рисалә», «әл-Алим уәл-мутааллим», «әл-Уасия». Ол ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әкбар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атады. Негізінде, исламдағы «фиқһ» ғылымы – «шариғат заңы» дегенді білдіреді. Ол ғибадат, мәмле, сауда-саттық, жалға алу, азаматтық (неке, ажырасу, ата-ана, бала, мұрагер) құқықтар, қылмыстық кодексі, қылмыстық іс жүргізу кодексі сияқты көптеген салаларды қамтиди.
Алайда, Әбу Ханифа (р.а.) ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әкбар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атауы ақиданың исламдағы ең маңызды сала екендігін алға тартады. Сондықан да ол «әл-Фиқһул әбсат» кітабында: «Діннің негізін (ақида жүйесін) жетік білу, діни үкімдерді (шариғат заңын, нормаларын) білуден абзал екендігін жадыңда сақта!» деп өсиет айтқан. Демек, мұсылманның құлшылығы, ізгі амалдары дұрыс болу үшін ақиданы дұрыс оқып, жіті түсіну қажет деген қағида туады.
Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53%) Ханафи мазһабын ұстанады. Ал ханафилердің басым көпшілігі Имам Матуридидің бір жүйеге келтірген сенім негіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге келтірген иман негіздері – Орта Азия, Түркия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкістан аймағындағы мұсылмандар арасында кеңінен жайылған. Бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек қолданылығандықтан, қазақ даласындағы мұсылмандардың дәстүрлі сара жол болып қалыптасқан.
Десек те, Имам Ағзам уақытының көп бөлігін «фиқһ» ғылымын – шариғат заңын зерттеп, оны бір жүйеге келтіріп, шәкірттер тәрбиелеуге арнады. Соның нәтижесінде, оның «мазһабы» – құқықтық мектебі құрылды. Ал, ақида саласында Құран мен сүннетке сүйенген негізгі жүйені түзіп, өзінің шәкірттеріне, ізбасарларына жол көрсетіп кетті. Олардың ішінде әйгілісі, барша әлемге атағы шыққан «Әһли сүннет уәл-жамағаттың» жарық жұлдызы, Әбу Ханифаның (р.а.) еңбектерін жалғастырушы Имам Матуриди болды.
Осы орайда «Әһли сүннет уәл-жамағат» деген сөздің мағынасына тоқтала кеткен жөн. Құран Кәрім мен Хазреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) сахих хадистерін ұстанып, жол бастар етуші, Аллаһтың елшісі Хазреті Мұхаммед (с.а.у.) және оның сахабаларының сенім (ақида) мәселесінде ұстанған жолымен жүрушілерді «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп атайды. Әһли сүннет уәл-жамағаттың қазақшасы – «сүннет жұртшылығы және жамағат» дегенді білдіреді. Яғни, сүннетті ұстану – Хазреті Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жүрген жолын ұстануды ұйғартады.
Ал мұның «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп аталу себебі хазреті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) үмметі жайлы айтқан мына хадисінен туындайды:
«Яхудилер 71 топқа, христиандар 72 топқа, үмметім де 73 топқа бөлінеді. Осы 73 топтың ішіндегі біреуі ғана жәннатқа барады, қалған 72-сі тозақтық болады»,– дейді. Сонда қасында тұрған сахабалардың біреуі тұрып: «Я Расулуллаһ! Жәннатқа баратын топ қайсысы?»– деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Менің және асхабымның (ізбасарларымның) жүрген жолымен жүргендер»,– деп жауап береді (Әбу Дәуіт) [54, 192 б].
Анас ибн Маликтен жеткен басқа бір хадисте: «Шын мәнінде, үмбетім адасушылыққа бас қоспайды (бірікпейді), егер қарама-қайшылықтарды көрсеңіздер (душар борлсаңыздар), міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» (Ибн Абу Асым «Әс-суннә») [55, 79 б.] деген өсиеті бүгінгі күнде сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектебін ұстанатын «Әһли сүннет уәл-жамағат» жұртшылығын меңзейді. Бүгінгі таңда қазақ қоғамында «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектептерін ұстану дұрыс емес деп, оны адасушылық деп санап, тіпті, оны «Әһли сүннет уәл-жамағат» қатарына жатпайды деп санайтын қате пікірдегі топтар бар. Олардың мұндай пікірлері, көзқарастары жоғардағы хадистегі «міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» деген Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өсиетіне қарсы келеді.
Өйткені, қазіргі таңдағы үлкен қара топ – сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын Матуридилік пен Ашғарилік (Әшғарилік мектептің құрушысы Әбул Хасан Әли ибн Әби Бишр Исхақ Әл-Әшғари х.260/м.873 жылы Басра қаласында дүниеге келді. Имам Әшғари әйгілі сахаба Әбу Мұса әл-Әшғаридің (өл.44/665) ұрпағынан тарайды) мектебін ұстанатындар. Міне, осы топқа қосылмай, бүйректен сирақ шығарып жүрген бөлінушілер бар. Бүгінде қоғамымыздағы мұсылман қауымы жік-жікке бөлініп, мешіттегі жамағат түгілі бір отбасындағы екі ағайын бірін бірі кәпір, пасық санап, бір-біріне алакөз болулары да осылай бөлінгендердің кесірінен туындап отыр.
Исламда сенімді, илануды – «и’тиқад», сенім жүйесін – «Ақида», ал осы салаға қатысты мәселелерді зерттейтін ғылымды «калам» дейді.
Ақида дегеніміз – дініміздегі басты тұжырымдарды құрайтын сенім жүйесі дегенді білдіреді. Оны иманның негізі десек болады. Иман негізі алты шарттан тұрады, оны «әмәнту билләһ» дейміз.
«Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп жырлаған Абай атамыз да:
– Әмәнту айтпаған кісі бар ма,
Уә кутубиһи дегенмен ісі бар ма?– деп дұрыс сенімнің маңыздылығы жайлы ой қозғаған. Бұл жерде Ұлы Абайдың көздеген «әмәнту» сөзі «Мен Аллаға, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһтың жаратуымен болатындығына иман еттім. Өлгеннен кейін қайта тірілу – хақ. Аллаһтан басқа ешбір тәңірі жоқ, Хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) Аллаһтың құлы және елшісі екендігіне куәлік етемін» дегенді меңзеген.
Қазақтың кемеңгері Абай Құнанбаев ақын ғана емес ол исламды терең түсінген теолог болған, тіпті өз заманында Матрудилік ақиданы түсіндіре білген десек артық айтқан болмас едік.
Хакім Абай бір өлеңінде Алланың болмысынан сөз қозғап, шариғат бойынша Алланы танудағы бүкіл Ислам әлеміндегі ғалымдардың бір ауыздан қабыл еткен негізгі доктринасының (Матури мен Ашағаридан тұратын «Аһлі сүннет уал-жамағат») сенімі бойынша Алланың мекенсіз болмысын меңзеп былай деген:
«Мекен берген, халық қылған Ол – Лә мәкан,
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың Оны ойламай,
Басқа мақсат ақылға тола ма екен?!» [67, 153 б.].
Абай атамыздың осы сөзіне мәдени антропологиялық талдау жасар болсақ, Абайдың «Ла Макан» мекені жоқ, мекенсіз,- деген сөзді қолдану Имам Матруди ақидасын жақсы меңгергендігін көрсетеді. Ислам ақидасындағы негізгі ұстаным бойынша: «Алла кеңістікті, мекенді жаратпастан бұрын бар болған. Мекенді жаратқаннан кейін оғна мұқтаж да болған емес. Мекенге мұқтаждық жаратылыстың сипаты. Мұқтаждық -әлсіздіктің белгісі. Ал, әлсіздік құдіретті Аллаға лайық сипат емес», – деген қағида бар.
Өзінің өткен тарихындағы шынайы рухани құндылықтарды сақтаған, оларды ұрпақтан-ұрпаққа рухани мұра етіп қалдырған халықтың ғана өркениетті ел ретінде жарқын болашағы бар. Бүгінгі аға буынның міндеті – әр түрлі жаһандық құбылыстар мен кедергілерге қарамастан, өзімізге аманат болған дәстүрлі Ислами құндылықты қаз-қалпында келер ұрпаққа мұра етіп қалдыру болып табылады.
Бүгін қоғамымызда мұсылман қауымы арасында салафшілдік, уаһабшылық құраншылық сияқты т.б. неше түрлі ағымдарға бөліну белең алып отыр. Таза исламды ұстануды ту еткен аталмыш ағымдар көне заманнан қазақ даласын мекендеген мұсылмандардың ұстанып келген сара жолы – Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Хакім Абай, Шәкәрім Құдайберділер ұстанып, бізге мирас етіп кеткен дәстүрлі Исламды, атап айтқанда, Ханафи мазхабын мойындамай, таза Исламның көрінісіне кір келтіріп, белгілі фобиялар тудыруда. Оның соңы экстремистік, ақыры аяғында террористік әрекеттерге ұласып та жатыр.
Мысалы, ата-бабамыздың сан ғасырлар бойы ұстанып келген исламы, яғни Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы дұрыс емес, салт-дәстүрді ұстануға болмайды, ата-бабаға құран бағыштау және шелпек тарату дұрыс емес, тек Құран мен сүннетті ғана ұстану керек деп, Құран мен сүннет түгілі, таяқты «әлиф» деп танымайтын қарапайым жастарға болмысы бұлыңғыр, мазмұны маргиналды жол меңзейді.
Ең қауіптісі, деструктивті діни ағымдар осы әдісті қолдану арқылы жастарды экстремизимге алып барады. Олар жастар арасында өзі ұстанған жолдағылардан басқа мұсылмандармен, туған-туыстарымен, тіпті, әке-шешесімен араласпауға, қарым-қатынастарын үзуге дейін алып бару тәсілін де қолданады. Нәтижесінде әке-шешесінен, туған-туысынан, достарынан қол үзіп қалған жастар оңай басқарылып, экстремистік мақсатта қолданылатын дайын тірі өнімге, құралға айналады. Демек, ата-бабамыз ұстанып келген сара жолдың тағылымы мен көрнісін өзгерту, оның дұрыстығына күмән тудыру экстремизмге шақырудың алғы шарты ретінде қолданылып отыр.
Ата-бабамыздың ықылым заманнан бері ұстанып келген сара жолы – 2011 жылы 11 қазанда қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның кіріспесінде атап көрсетілгендей исламның Ханафи бағыты. Әлем мұсылмандары шариғат заңын ұстануда Ханафи, Шафи’и, Ханбали, Малики болып бөлінсе, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари мектептерінің қағидалары арқылы таниды. Бұл екі мектептің қағидалары мен ұстанымы – классикалық дәстүрлі ислам. Яғни, екеуі де Құран Кәрім мен Мұхаммед Пайғамбардың сүннет жолына негізделген.
Ал, Әбу Ханифа мәзхабы – біздің өмір салтымызбен біте қайнасып, үндесіп жатыр. Бұл діни мектептің біздің болмысымызда тамыры тереңге кетіп, ұлттық мәдениетімізбен сабақтасып кеткен. Бір сөзбен айтқанда Әбу Ханифа мәзхабы – қазақ мұсылмандығының алтын діңгегі. Қазіргі таңда дінге бет бұру артып келе жатқан, кептелісі көп өмір жолында қазақ жастары үшін Әбу Ханифа мәзхабы – «жол бағытын реттеуші бағдаршам іспетті» десем артық айтпаған болармын.
Алланың аяты мен Пайғамбар хадисіне терең бойлаған көреген көшбасшымыз – Н.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мәзхабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – Ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал.»-деп, тегіннен-тегін айтпаса керек.
Ершат Ағыбайұлы Оңғаров,
ҚМДБ-ның уағыз-насихат бөлімінің меңгерушісі,
теолог, (Ph.D) доктор.
