Бүгінгі әлем мұсылмандарының 90 пайызын сунниттер, ал қалған 10 пайызын шииттер құрайды. Соңғы статистикалық есепке сүйенсек, сол тоқсан пайыз сунниттердің 87,2 пайызын «Матуридилік» пен «Әшғарилік» мектебін ұстанатын «Әһли сүннет уәл-жамағат» жамағаты құрайды екен. Ал қалған 2,8 пайызын исламның ішіндегі «қадиянилік-ахмадилік», «уаһабилік», «хизбут-тахрир» т.б. ағымдарға тармақталады.
Әһли сүннет фиқһта Ханафи, Шафи’и, Ханбали, Малики болып бөлінсе, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари (Әшғарилік мектептің құрушысы Әбул Хасан Әли ибн Әби Бишр Исхақ Әл-Әшғари х.260/м.873 жылы Басра қаласында дүниеге келді. Имам Әшғари әйгілі сахаба Әбу Мұса әл-Әшғаридің (өл.44/665) ұрпағынан тарайды.) мектептерінің қағидалары арқылы таниды. Бұл екі мектепті де ұстанатындардың қағидалары мен жолдары – бір. Алдымен нақылға (аят пен хадиске) сүйеніп, одан кейін ақылға да белгілі бір дәрежеде мән береді. Яғни, Құран Кәрім мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетіне амал етудегі бағыттары, пікірлері бір жерден шығады.
Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53%) Ханафи мазһабын ұстанады. Ал Ханафилердің басым көпшілігі Имам Матуридидің бір жүйеге келтірген сенім негіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге келтірген иман негіздері – Орта Азия, Түркия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкістан аймағындағы мұсылмандар арасында кеңінен жайылған. Әсіресе, бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек таралған. Әрине, оның ішінде Қазақстан мұсылмандары да бар.
Осы орайда «Әһли сүннет уәл-жамағат» ұғымына бір-екі ауыз сөзбен тоқтала кеткен жөн. Құран Кәрім мен Хазреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) сахих хадистерін ұстанып, жол бастар етуші, Аллаһтың елшісі Хазреті Мұхаммед (с.а.у.) және оның сахабаларының сенім (ақида) мәселесінде ұстанған жолымен жүрушілерді «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп атайды. Әһли сүннет уәл-жамағаттың қазақшасы – «сүннет жұртшылығы және жамағат» дегенді білдіреді. Яғни, сүннетті ұстану – Хазреті Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жүрген жолын ұстануды білдіреді.
Ал мұның «Әһли сүннет уәл-жамағат» деп аталу себебі, Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) үмметі жайлы айтқан мына хадисінен туындайды:
«Яхудилер 71 топқа, христиандар 72 топқа, үмметім де 73 топқа бөлінеді. Осы 73 топтың ішіндегі біреуі ғана жәннәтқа барады, қалған 72-сі тозақтық болады», – дейді. Сонда қасында тұрған сахабалардың біреуі тұрып: «Я Расулуллаһ! Жәннәтқа баратын топ қайсысы?» – деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Менің және асхабымның жүрген жолымен жүргендер», – деп жауап береді .
عن أنس بن مالك ، قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : «إن أمتي لا تجتمع على ضلالة ، فإذا رأيتم الاختلاف فعليكم بسواد الأعظم : الحق وأهله»
Анас ибн Маликтен жеткен басқа бір хадисте: «Шын мәнінде, үмбетім адасушылыққа бас қоспайды (бірікпейді), егер қарама-қайшылықтарды көрсеңіздер (душар борлсаңыздар), міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» (Ибн Абу Асым «Әс-суннә») деген өсиеті бүгінгі күнде сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектебін ұстанатын «Әһли сүннет уәл-жамағат» жұртшылығын меңзейді. Бүгінгі таңда қазақ қоғмында «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектептерін ұстану дұрыс емес деп, оны адасушылық деп санап, тіпті, оны «Әһли сүннет уәл-жамағат» қатарына жатпайды деп санайтын, қате пікірдегі топтар бар.
Олардың мұндай пікірлері, көзқарастары жоғардағы хадистегі «міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» деген Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өсиетіне қарсы келеді. Өйткені, қазіргі таңдағы үлкен қара топ – сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын «Матуридилік» пен «Ашғарилік» мектебін ұстанатындар. Міне, осы топқа қосылмай, бүйректен сирақ жүрген бөлінушілер бар.
Бүгінде қоғамымыздағы мұсылман қауымы жік-жікке бөлініп, мешіттегі жамағат түгілі бір отбасындағы екі ағайын бірін бірі кәпір, пасық санап, бір-біріне алакөз болулары да осылай бөлінгендердің кесірінен туындап отыр. Оларды Алланың қаһарынан қорқуға, Абу Дардадан жеткен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Жамағатпен бірге болыңдар! Өйткені, бөрі бөлінгенді жейді » деген өсиетіне амал етіп, шайтанның арбауына түспеуге шақырамын.
Исламда сенімді, илануды «и’тиқад»; сенім жүйесін «Ақида», ал осы салаға қатысты мәселелерді зерттейтін ғылымды «калам» дейді.
«Ақида» дегеніміз – дініміздегі басты тұжырымдарды құрайтын сенім жүйесі дегенді білдіреді. Оны иманның негізі, сенімнің өзі десек болады. Иман негізі алты шарттан тұрады, оған «әмәнту билләһ» дейміз.
«Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп жырлаған Абай атамыз да:
– Әмәнту айтпаған кісі бар ма,
Уә кутубиһи дегенмен ісі бар ма? – деп дұрыс сенімнің маңыздылығы жайлы ой қозғаған. Бұл жерде Ұлы Абайдың көздеген «әмәнту» сөзі арабшада былай: «Әмәнту билләһи уә мәләикәтиһи уә кутубиһи уә русулиһи уәл-яумил ахири уә бил-қадари хайриһи уә шарриһи мин Аллаһи тағала, уәл-бағсу бағдәл-мәути хаққун. Әшһәду ән лә иләһә илла Аллоһу уә әшһәду әннә Мухаммадан абдуһу уә расулуһу» болып айтылады.
Мағынасы: «Мен Аллаһқа, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһтың жаратуымен болатындығына иман еттім. Өлгеннен кейін қайта тірілу – хақ. Аллаһтан басқа ешбір тәңірі жоқ, Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) Аллаһтың құлы және елшісі екендігіне куәлік етемін».
Әһли сүннеттің сенімге (әрі қарай – ақида) байланысты саласында алғаш зерттеу жүргізгендердің бірі – 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келген көрнекті ғалым Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сабит болатын. Имам Ағзам ақидаға байланысты көптеген құнды пікірлер айтқаны белгілі. Әбу Ханифаның ақидаға байланысты жазған еңбектері: «әл-Фиқһул әкбар», «әл-Фиқһул әбсат», «әр-Рисалә», «әл-Алим уәл-мутааллим», «әл-Уасия». Әсіресе, осы еңбектердің ішінен «әл-Фиқһул әкбар» деген кітапты ғұламалар ерекше бағалады.
Өйткені, Имам ақида жүйесіне арнаған аталмыш кітабын «әл-Фиқһул әкбар» (ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атады. Негізінде, исламдағы «фиқһ» ғылымы – «шариғат заңы» дегенді білдіреді. Ол ғибадат, мәмле, сауда-саттық, жалға алу, азаматтық (неке, ажырасу, ата-ана, бала, мұрагер) құқықтар, қылмыстық кодексі, қылмыстық іс жүргізу кодексі сияқты көтеген салаларды қамтиди. Алайда, Әбу Ханифа (р.а.) ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әкбар» (ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атауы ақиданың исламдағы ең маңызды сала екендігін алға тартады.
Сондықан да Ол «әл-Фиқһул әбсат» кітабында: «Діннің негізін (ақида жүйесін) жіті түсіну (егжей-тегжей білу), діни үкімдерді (шариғат заңын, нормаларын) білуден абзал екендігін жадыңда сақта!» деп өсиет айтқан. Демек, мұсылманның құлшылығы, ізгі амалдары Аллаһ тағаланың алдында қабыл болу үшін ақиданы дұрыс оқып, жіті түсіну қажет деген қағида туады.
Десек те, Имам Ағзам уақытының көп бөлігін «фиқһ» ғылымын – шариғат заңын зерттеп, оны бір жүйеге келтіріп, шәкірттер тәрбиелеумен айналысты. Соның нәтижесінде, оның «мазһабы» – құқықтық мектебі құрылды.
Ал, ақида саласында Құран мен сүннетке сүйенген негізгі жүйені түзіп, өзінің шәкірттеріне, ізбасарларына жол көрсетіп кетті. Олардың ішінде әйгілісі, барша әлемге атағы шыққан «Әһли сүннет уәл-жамағаттың» жарық жұлдызы, Әбу Ханифаның (р.а.) еңбектерін жалғастырушы Имам Матуриди болды.
Оның толық есімі – Мухаммад Абу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Матуриди әс-Самарқанди. Самарқандағы көне Матурид ауылында (шамамен х. 238/ м. 862 жылы) дүниеге келген. Мұсылмандардың жүрегінен үлкен орын алған Имам Матуриди «Имам ул-һуда» «Тура жолдың имамы», «Имам ул-мутакаллимин» «Ақида ғалымдарының имамы» деген құрметке ие болды.
Имамның өмірбаяны жайында мағлұмат өте аз. Имам Матуридидің еңбектеріне оқи отырып, оның калам, мазһабтар тарихы, фиқһ әдістемесі мен тәпсір саласында өзіндік орны бар ірі ғалым екендігін пайымдауға болады. Еңбектеріндегі тұжырымдарын жоғарыда айтылған әһли сүннеттің басты қағидаларын әрі нақли (Құран аяттары мен хадистерге), әрі ақли дәлелдерге сүйену арқылы жүйелеген. Әсіресе, ол кісі муғтазила мен шииттік түсініктегі мұсылмандарды қатты сынға алған.
Әбу Мансур әл-Матуриди Ханафи мазһабын ұстанатын ортада өскендіктен әрі фиқһта, әрі ақидада (сенімде) Имам Ағзам Әбу Ханифаның жолымен жүрген. Сондықтан, Имам Матуриди Ханафи мазһабын ұстанып, ақидада Әбу Ханифаның пікірлерін одан ары дамыта отырғаны түсінікті. Бір жағы соны ескергендіктен болар, калам ғалымдары «Матуридилік» деп аталатын мектептің негізін қалаушы ретінде – Әбу Ханифаны атайды.
Ал Имам Матуриди болса, Әбу Ханифаның айтып кеткен негіздерін ақли және нақли (аят пен хадис) дәлелдермен қуаттап, талдап, жүйелеп бір ізге түсіруші ретінде танылған (қараңыз: Әл-Баяди, Кәмәладдин Ахмәд бин Хасан бин Синанеддин, «Ишаратул- мәрам», Мысыр, 1368/1949, 23 бет).
Ислам әлемінде һижра жыл санауының ІІ ғасырынан бастап пайда болған адасқан мазһабтарға, соның ішінде, әсіресе, ақылға көбірек көңіл бөлетін Муғтазила мазһабына классикалық әдіспен төтеп беру біршама қиын болды. Мұндай әдіспен «Әһли сүннет» сенімін қорғау жеткіліксіз еді.
Неге десеңіз, классикалық, яки дәстүрлі әдісте ақыл ақида мәселесінде негізгі рөл ойнамайды. Осыдан келіп, «Әһли сүннет» сенімін қорғау жолында жаңа бір әдіске мұқтаждық туды. Яғни, иман негіздерін түсіндіруде аят пен хадиске қоса, ақылға да орын беру керек болды.
Өйткені логикалық талдаулар жасалып, мәселенің мазмұнын ашу, мақсатын түсіндіре білу қажеттілігі туды. Осы бағытта Матуриди және Әшғари мектептері қалыптасады.
Имам Матуриди ақида саласында аят пен хадиске қоса, дінді түсіндіруде ақылды да, қажетті қағида ретінде пайдаланды. Матуридилер бірқатар мәселелерде алғашқы ғұламалардың тәсілін ұстанғанымен, Әшғарилерге қарағанда ақылға көбірек жүгінді. Дегенмен, имам Матуридидің тәсілі бойынша, ақылды өз орнымен қолданып, оған шектен тыс басымдық беруге жол бермеу қажет.
Имам Матуридидің ғасыры ислам әлеміндегі сенімге байланысты арпалыстың ең өршіген уақытына тұспа тұс келді. Ислам халифаты күн өткен сайын ұлғайып, көптеген халықтар ислам дініне кіріп жатты. Бір жағынан халифа Мә’мун (813-833) дәуірінен бастап, ежелгі грек және үнді пәлсафасы араб тіліне көптеп аударылды. Мұсылмандардың өзара мазһабқа бөлінгендері аздай, сырттан келген яхуди, христиан пәлсафашылары мен дін басылары сенімге байланысты түрлі пікірлер айтып, халықтың санасына көптеген күмәнді мәселелерді ұялатып, дел-сал күйге түсіріп қойды.
Осындай сәтте исламның иман негіздерін қорғау мақсатында ақыл мен қисындық қағидаларды пайдалану қажет болды. Нәтижеде, иман негіздерін әрі нақылмен (аят-хадис), әрі ақылмен бекітетін «Калам» атты жаңа әдіс пайда болды. Мұның латынша ұғымы – «теология». Имам Матуриди осы дәуірде шыққан әйгілі мутакаллим, яғни теолог еді. Имам Матуридидің шыққан жері Мауараннахр өлкесі болғандықтан, ғалым сол аймақтағы Ханафилардың ақида мектебінің имамы атанып, сенім негіздерін жүйеге келтіруші болып саналады .
Имам Матуриди «Әһли сүннет уәл-жамағаттың» жарық жұлдызы болып келеді. Ол жөнінде көптеген ислам ғалымдары, тарихшылар өз еңбектерінде атап өткен. Солардың бірі орта ғасырда өмір сүрген Қазақ даласынан шыққан ғалым, 628/1230-31 жылы Алмалық қаласында (қазіргі Жаркент өңірі) дүниеге келген Әбул-Фадл Мухаммад ибн Омар ибн Халид, лақаб аты – Жамал Қарши «Мулхақат ас-сурах» («Сурах» сөздігіне толықтырулар) атты еңбегінде былай дейді:
«Жақын кезеңде өмір сүрген Құран тәфсіршілерінің ішінен біздің имамдарымыздың, мырзаларымыздың бірі, «әт-Тәуилатул – Құран» кітабының авторы – Мухаммад Абу Жағфар Мансур ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Матуриди әс-Самарқанди «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ұлығы, тура жолдың биік байрағы (туы), заһид (тәркі дүние, тақуа) – имам .
Бірде Бағдат халифасының бұйрығымен Самарқандқа пәтуа жіберілді. Хабаршы пәтуаға жауап алу үшін (Имам Матуридидің) бақшасына кіреді. Беліне жүзім сабағын байлаған, басында қамыстан қайық-кескінді бас киімі бар, жұпыны киінген, арық шалды көреді де оған:
– Біздің мәулана (қолдаушы) қайда екен?» – деп сұрайды. Қария:
– Біздің қолдаушымыз – Аллаһ,- дейді. Сонда хабаршы:
– Ал, қожамыз (жол көрсетушіміз) қайда екен? Ол:
– Қожамыз – Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.),-дейді әлгі ақсақал. Хабаршы:
– Абу Мансур қайда екен?- деп сұрады.
– Ол пірадар алдыңызда тұр, – деп жауап береді.
Пәтуаны ақсақалдың қолына ұстатып, жауабын алғаннан кейін, хабаршы өз жөніне кетеді.
Ол (Имам Матуриди) Аллаһ оны жарылқасын, Самарқандта 335/946-47 ж. қайтыс болып, Чакардизеде (кентінде) жерленген» .
Жамал Қарши бабамыздың бұл сөзінен мынадай бірнеше тұжырымдар жасауға болады:
1. Ұлық имам Абу Мансур Матуридиге: «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ұлығы, тура жолдың биік байрағы, заһид – имам,-деп баға беруі ғалымның «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ішінде үлкен дәрежеге ие болғанының айғағы;
2. Сол кездегі Ислам әлемнің астанасы Бағдатта отырған мұсылмандардың Халифасы елші жіберіп Имам Матуридиден пәтуа сұрап, санасуы – имамның бүкіл ислам әлеміндегі беделділігіне, ғұламалығына дәлел болмақ;
3. Қазақ халқы да орта Азия халықтары сияқты шариғатты Имам Матуриди мектебі арқылы орындағана белгі береді;
4. Осыншама әйгілі бола тұра өте қарапайым киініп, өз қолымен еңбек ететіндігі және кішіпейілділігі тек қана, ықыласты ғалым бойынан табылатын қасиеттер.
Әбу Мансур әл-Матуриди әртүрлі ғылым салаларында көптеген еңбектер жазды. Атап айтқанда, кәләм, ақида, фиқһ негіздері, Құран Кәрім тәпсірі ғылымдары бойынша.
Кәләм және ақида саласы бойынша жазған еңбектері:
1. Китабут – таухид (таухид – Аллаһты бір деп тану кітабы);
2. Китабул – мақалат (мақалалар кітабы);
3. Әр-Рәдду алал – Қарамита (Қарамиттерге қарсы жауап);
4. Китабу бәяни уәхмил – муғтазилә (Муғтазилердің қиялын баяндау кітабы);
5. Рәдду китаб уаидил – фуссақ лил – Кағби (Кағбидің «Пасықтардың барар орны» атты кітабына қарсы жауап);
6. Рәддул усулил – хамса ли Әби Мухаммад әл – Баһили (Әбу Мухаммад әл – Баһилидің «Бес негіз (принцип)» атты кітабына қарсы жауап);
7. Китабу рәдди тахзибил-жәдәл лил-Кағби (Кағбидің «Тартысты түзету» атты еңбегіне қарсы жауап кітабы);
8. Китабул рәдди әуаилил-әдиллә лил-Кағби (Кағбидің «Дәлелдердің әуелгісі» атты еңбегіне қарсы жауап кітабы);
9. Рәдду китабул – имамә (Имамдық кітабына қарсы жауап).
Фиқһ негіздері (шариғат заңы) саласы бойынша жазған еңбектері:
1. Китабул-жәдәл (Тартыс кітабы);
2. Мәхазу әш-шараиғ фи усулил-фиқһ (Фиқһ негізіндегі шариғат көздері).
Құран Кәрім тәпсірі ғылымы бойынша жазған еңбектері:
1. Тәуилатул – Қуран (Құранның жорамалы, түсініктемесі);
2. Тәуилату әһлис-суннә (Әһли сүннеттің жорамалы, түсініктемесі).
Имам Әбу Мансур Матуридидің елеулі еңбектерінің бірі, жоғарыда аталған Әбу Ханифа (р.а.) ақида жүйесіне арнаған «әл-Фиқһул-әкбар» кітабына түсініктеме ретінде жазған «Шарх әл-Фиқһул-әкбар» (әл-Фиқһул-әкбарға түсініктеме) еңбегі.
Ұлық Имамның жолын қуып, Матуридилік жүйе мен әдісті ұстанушы және осы жолда еңбек жазып тарихта танымал болған көптеген ғалымдар болған. Атап айтсақ:
1. Хаким Самарқанди (өл.342/953). Бұл кісі Имам Матуридиден тікелей фиқһ пен каламнан дәріс алған. Еңбегінің аты – «әс-Сәуадул-ағзам».
2. Садрул-ислам Мұхаммед Пәздауи (өл.493/1000). Еңбегі – «Усулуд-дин». Классикалық калам кітаптарындағы тақырыптарды қамти отырып, 96 мәселені қарастырған және ислам мазһабтарына қысқаша шолу жасаған.
3. Әбул Муин ән-Нәсәфи (өл.508/1111). Матуридилік жүйе мен мектептің қалыптасуына ең көп еңбегі сіңген Нәсәфи әулетінен шыққан ғалым. Әбул Муин фиқһ, тафсир, хадис және калам саласында құнды еңбектер жазды. Оның осы салада жазған «Тәбсиратул әдиллә» атты еңбегі Матуридилік жүйедегі ең ауқымды, әрі мәселелерді тереңірек қамту тұрғысынан да құнды еңбек болып табылады.
4. Омар Нәсәфи (өл.573/1142). Ислам әлеміне кеңінен танымал «Мәтнул ақайдтің», яғни екінші есімі «Нәсәфи ақайдының» авторы. Нәжмеддин Омар Нәсәфи тәфсир, әдебиет, тарих саласын жетік меңгерген кісі. Оның жазған еңбегі күні бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтқан емес.
5. Әбул Бәракат Хафизуддин Нәсәфи (өл.710/1310). Ол «әл-Умда» деген кітап жазған.
6. Ферғаналық Сиражуддин Али ибн Осман әл-Уши (өл.575/1179). «Әмали манзум» атты еңбегі бар.
7. Бұхаралық Нуреддин әс-Сабуни (өл.580/1184). Ол алғашқы шығармасын калам саласына арнап «әл-Кифая фил-хидая» атты еңбек жазады. Бірақ, бұл еңбегі көлем жағынан өте ауқымды болғандықтан, кейіннен оны ықшамдап, «әл-Бидая фи усулид-дин» атты екінші кітабын жарыққа шығарады.
8. Ибн Хуммам деген басқаша атпен танымал болған Камалиддин Мұхаммед ибн Абдулуахид (өл.861/1457). «Әл-Мұсаяра фил-ақайдил-мунжия фил-ахира» атты еңбек жазған. Сонымен қатар ол фиқһ саласында өзіндік беделі бар 8 томдық «Фатхул Қадир» атты кітаптың да авторы.
9. Қады Желаледдинзаде Хызырбей. Ол османлы түріктерінен шыққан (өл.863/1458), «Қасидеи Нуния» атты еңбегі бар.
10. Муртаза Зәбиди (өл.1205/1790). Матуриди ғұламаларынан Муртаза калам, хадис, фиқһ, суфизм, шешендік өнерді жетік меңгерген. Бұл кісіның имам Ғаззалидің «Ихия-и улумид-дин» атты еңбегіндегі ақайд бабын талдай отырып, «Қауаидул ақайд» атты 300 беттік кітап жазды.
P.S: «لتفتحن القسطنطينية، ولنعم الامير أميرها، ولنعم الجيش ذلك الجيش»
Абдулла ибн Бишр әл-Ғунауи жеткізген хадисте Аллаһ елшісі Мұхаммад (с.ғ.с.): «Канстантинополь міндетті түрде ашылады (Ислам жетеді), оны алған қолбасшы қандай игі (ғажап) адам, оның әскері қандай керемет!? » деп, 1453 жылы Мұхаммед ибн Мұрад ибн Мұхаммед ибн Осман, лақап аты – Султан Мұхаммед әл-Фаатихтың (Ашушы Мұхаммед) Канстантинополді ашып, «Ислам бол» аттап (кейін Стамбул деп аталып кеткен), исламға қосқан үлесін сегіз ғасыр бұрын хабар беріп кетті. Айдаһардай айбарлы Византияның ең көркем каласы Канстантинопольді басып алған Мұхаммед әл-Фаатих өте білімді, әрі ғалым адам болған. Ол Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы мен Имам Матуриди сенім мектебін ұстанған. Енді ойланып қарайықшы, егер, кейбіреулер айтқандай, Имам Матуриди және оның жолындағылар адасқан болса, онда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Матуридилік дәстүрлі жолды ұстанған Мұхаммед әл-Фаатихты сонша мақтар ма еді? Әрине, мақтамас еді. Ендеше, Расул Карим Мұхаммад (с.ғ.с.) «…қандай игі адам!» деп мақтаған матуридилік жолды ұстанған мұсылмандарды адасқан, имансыз деп сөгуге адамның дәті қалай барады!?
Атам қазақ ғасырлар бойы Құран мен сүннетке Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы мен Имам Матуриди сенім мектебін ұстану арқылы амал етіп, ел ынтымағын айрандай ұйытып, оны атадан балаға мұра қалдырған. Ендігі кезекте соны бекем ұстанып, болашақ ұрпаққа аманат күйінде жеткізу – біздің мойнымыздағы басты міндет деп біліңіз, ағайын!
Қолданылған әдебиеттер:
1-Мұхаммед Субхи Абдулхаким, «Жағрапиятул-аламул-Исами» (Ислам әлемінің географиясы), Ислам Ғылымын зерттеулер жоғарғы институты, Египед, Кайр 2006.
2-Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
3-Хадисті Имам Термизи, Әбу Дәуі, Нәсәий, Байһақи сунандарында, Ибн Хиббан, Ибн Хузайма сахихтарында, Хафизул-Хаким мустадракнда риуаят еткен дүрыс хадис.
4-Сейтбеков Смайыл, «Иман негіздері», Алматы, «Көкжиек» баспасы, 2008.
5- «Материалы по истории средней и центраьной Азии Х-ХІХ вв.». Ташкент: Издательство «ФАН», 1988. стр-103. «История Казахстана в персидских источниках». Том 1. Алматы: «Дайк-Пресс» 2005. стр-92.
6-Хадисті Имам бұхари «ат-Тарих уал-базар», Имам Ахмад «Муснад» әл-Бағауи, Ибн Хузайма риаят еткен
7-«әл-Жауһару әс-Самин» (Бағалы жауһар), Дарул Машариғ баспасы, 2002ж.
8-М.Зақзуқ, «Маусуату әламул фикрул Ислами» (Әйгілі Ислам ойшылдары энцикопедиясы), Вақф министрлігі ислам істері жоғарғы кеңесі, Египет Каир, 2004ж.
Ершат ОҢҒАРОВ,
ҚМДБ, Сараптама және талдау бөлімінің меңгерушісі.
