Араб тілінде «сыдық» сөзі – «оқиғаға сәйкес берілген үкім», «өтіріктің антонимі», «тұп-тура» мағынасын білдіреді (Жәуһари. «Лисанул-Араб» I, 580 б). Діни қайнар-көздерде «сыдық» сөзі – «ақиқатты айту», «шындық туралы мәлімет беру», «тура және сенімді болу», «уәдеде тұру» мағыналарында қолданылады. Сондай-ақ, бір нәрсені қылаудай өтіріксіз, қаз-қалпында, мұртын бұзбастан сол күйінде айтуды да «сыдық» дейді.
Алайда, екіжүзді кісі кейде туралықты айтқанымен, ол ешқашан «сыдық» иесі бола алмайды. Мәселен, Алла Елшісінің (с.ғ.с.) дәуіріндегі Мәдинадағы мүнәпіқтар Мұхаммедті (с.ғ.с.) «Алланың Елшісі» деп таныған-ды. Бірақ, олар Исламды сыртымен қабылдап, жан-дүниесімен қабылдамаған болатын. Яғни, «сыдық» мақамына ие болу үшін туралықты айтушының жан-дүниесі де «сыдық» болуы керек. Және «сыдық» иесі қара қылды қақ жаратын туралықтан ешқашан тайқымауы тиіс.
Егер туралықтан қылдай ауытқыса, ол «сыдық» емес деген сөз. Сондықтан да «сыдық» болу үшін ең алдымен жан-дүниең туралыққа бөгіп, одан нәрленуі қажет (Рағиф әл-Исфахани. «әл-Муфрадат». 129-132 беттер).
«Сыдық» сөзі Құран Кәрімнің көптеген аяттарында ұшырасады. Оның 15 жерінде астарлы, 3 жерде «тура сөз», 50 жерде «тура сөздің» көпше түріндегі «садиқун», «садиқин», «садиқат» сөздерімен, 60 аятта етістік ретінде, екі жерде Құран Кәрімнің аты ретінде («әз-Зумар» сүресі, 32-33 аяттар), бір аятта «хақиқи тұрақ», «ұлы дәреже», «биік ар-ұят» («Жүніс» сүресі, 2 аят) мағынасында айтылады.
Құран Кәрімнің «Исра» сүресінің 80-аятында «сыдық» сөзі «туралыққа кіру» (мудаһала сыдқ) мағынасында өтеді. Муфассирлердің пікірінше, бұл жерде Алла Тағала Мұхаммедтің (с.ғ.с.) Меккеден Мәдинаға хижра жасауын меңзеген. Сонымен қатар, базбір тәпсіршілер аталған аятты Меккені бағындыру үшін Мәдинадан шығуын, келесі бір тәпсіршілер Мәдинадан шығып, Меккеге кіруін айтқан деп пайымдайды (Замахшари, ІІ, 372. Шәукани, ІІІ, 285).
Ал, Фахриддин әр-Рази болса, «Исра» сүресіндегі бұл аяттың алдында намаз туралы сөз болғандығын негізге алып, «туралыққа кіру» сөзінің «намазға кіру» мағынасын білдіретінін айтады («Мәфатихул-ғайф», ХХІ, 29).
Құран Кәрімнің «Мәриям» сүресінің 50-аятындағы «лисана сыдқ» сөзі «тура сөз» және «туралық пен дұрыстық» (Замахшари, ІІ, 372) мағынасында, «Аһхаф» сүресінің 16-аятында «уәғдус-сыдқ» сөзі «пайғамбарлардың адамдарға берген уәдесі» (Табари, ХІ, 287) мағынасында, «Әнғам» сүресінің 115-аятында «сыдқ» сөзі «Алла Тағаланың кәламының негізі – туралық пен әділдік мағынасында» қолданылған. Жалпы, Фахриддин әр-Разидің пікірінше Құран Кәрім аяттары тура хабар беру және әділдік пен жауапкершілік тұрғысында айтылғандықтан, «сыдық» сөзі де осы мағыналарда айтылған («Мәфатихул-ғайф», ХХІ, 161).
«Сыдқы» сөзі хадис мәтіндерінде де жиі ұшырасады. Кейбір хадисші ғұламалар өз еңбектерінде «сыдық» тақырыбына арнайы тараулар арнаған (Мысалы: Ханбал, «Муснад» V, 14, 20; Бұқари, «Әдеб», 69; Тирмизи, «Биррр», 46).
Алла Елшісінің (с.ғ.с.): «Сіздерге тура (сыдық) болуды өсиеттеймін. Өйткені, туралық жақсылыққа, жақсылық сіздерді жұмаққа апарады. Туралығы анық болған адам Алланың құзырында «сыдық» деп жазылады. Ал, өтірік сөйлеуден сіздерді тыямын. Өйткені, өтірік айту адамды күнаға, күнә сіздерді тамұққа апарады. Адам өтірік айтуын доғармаса, ол Алланың құзырында «кәззаб» деп жазылады» (Ханбал, «Муснад», I, 3, 5, 7, 8, 9, 11; Бұқари, «Әдеп», 69; Муслим, «Бирр», 103-105) деген хадисі ихсан іліміне арналған діни әдебиеттердің көпшілігінде негізге алынады.
Жалпы, хадистерде туралықтың мәңгілік бақытқа, өтіріктің қайғы-қасіретке және азапқа душар ететіні ескертілген (Ханбал, «Муснад», I, 200; Тирмизи, «Қиямет», 60). Мәшһүр хадисте үңгірдің аузын тас бітеп, үш кісі шыға алмай қалғанда, олар Алла Тағалаға сыдық амалдарын айтып дұға қылады. Тура амалдарының қарымтасы ретінде үңгірдің аузы ашылады (Бұқари, «Әнбия», 53). Тіпті, туралықтан таймаған саудагердің де ақыретте пайғамбарлармен бірге болатыны айтылады (Ибн Мәжа, «Тижарат», 1).
Шынтуайтында, күллі елшілер мен нәбилердің сыдық сипатына ие екені белгілі. Десе де, Ислам пайғамбары – Мұхаммед (с.ғ.с.) хадистерде «сыдық» (тура) және «масдұқ» (туралығын барлық адамға мойындатқан) деп айтылады (Бұқари, «Әнбия», 1). Мысалы, Әбу Суфиян әлі мұсылман емес кезінде Византия императоры Хераклуспен кездеседі. Хераклус одан Мұхаммед (с.ғ.с.) туралы сұрағанда, Әбу Суфиян: «Ол бізге тура (сыдық), әдепті болуды және туысқандық құқықтарымызды қорғауымызды бұйырады» (Ханбал, «Муснад», I, 262, 263) деген болатын.
Ихсан ілімі туралы еңбектерде «сыдық» кемелдену жолындағы рухани мақамдардың бірі ретінде қарастырылады. Хақиқатқа бет түзеген жанның жан-дүниесі, амалы, сөзі әрдайым туралықтан бүр жаруы тиіс. Белгілі бір бағытқа сапар шеккен жолаушы оған апаратын жолдағы бекеттердің барлығын басып өтуге мәжбүр. «Сыдық» осы Хақ жолы, яғни кемелденудегі маңызды рухани бекеттердің бірі. Сол себепті де, «сыдық» барлық ізгі істердің іргетасы, сауапты істердің мәйегі. Онсыз рухани кемелдену болмақ емес.
Имам Ғазали сыдықты алты категорияға бөледі:
Біріншіден, сөйлеген кездегі туралық. Жалпы, ауыздан шыққан лебіздің дін мен қоғам үшін зияны болмаса, онда ол туралыққа негізделген деген сөз. Әрі тура сөз – адамның әдепті екенін айғақтайды. Десе де, шариғат бойынша ерлі-зайыптыны татуластыру үшін, соғыста жеңіске жету үшін, дүрдараз адамдарды жарастыру үшін өтірік айту әбестік емес (Ханбал, «Муснад», VI, 459, 461). Яғни, ізгілікке негізделгендіктен, жарастырудағы жалған сөйлеу әдепсіздік болып есептелмейді.
Екіншіден, ниеттің тура болуы. Кімде-кім туралықты айтқанында, оның соған сай жан-дүниесі де тура болуы тиіс. Мәселен, Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Алла сіздердің түр-тұлғаңыз бен мал-мүлкіңізге емес, жүректеріңізге қарайды» (Муслим, «Бирр», 33-34) және «Қарызды қайтару ниетінің жоқ болуы – оның ұры екенін білдіреді» (Ибн Мәжа, «Садақат», 10-11) деген. Яғни, адамның қандай екенін амалдан бұрын оның ниеті анықтайды. Егер, кімде-кім тілімен «Алла Тағаланың жолындамын. Алланың құлымын. Тек саған ғана құлшылық жасаймын» деп айтып, бірақ сол кезде оның ойында Алла Тағала емес, басқа нәрселер болса, онда ол сыдық иесі емес. Өйткені, шын мәніндегі сыдық иесі өзін Алла Тағалаға ғана арнайды («Ихия…», IV, 388-389).
Үшіншіден, шешім шығаруда тура болу. Ниеті түзу адам әрдайым тура шешім шығарады. Себебі, оның сенімі мен ниеті дұрыс. Сенімі Хақ әрі ниеті ізгі адам қашанда тура шешім шығарады.
Төртіншіден, шешімі айнымайтын тура болу. Сыдық иесі өзі қабылдаған хақ шешімді бір-беткей, қайсар тура мінезбен діттеген жеріне жеткізуі керек.
Бесіншіден, амал мен іс-әрекетте тура болу. Сыдық иесі амалымен тура іс жасағанда өзін солай көрсету үшін емес, Алла Тағаланың разылығы үшін әрі шын мәнінде туралық қоғам үшін қажетті болғандықтан, тура іс жасауы шарт.
Алтыншыдан, діни және рухани хәлде тура болу. Сыдық иесі әрдайым Хақпен бірге болу үшін соған сай руханиятты кемелдендіретін қауф-ража, зухд, риза, тәуекел, махабат т.б. халдерге ие болуы керек. Онсыз руханият кемел бола алмайды («Ихия…», IV, 386-392 бб).
Әл-Журжанидің пікірінше, сыдық иесі өлімге бұйырылса да, туралықтан ешқашан баз кешпейді. Жунайд-и Бағдади де сыдық иесінің жаны көз ұшына келсе де, туралықтан тайқымауы тиіс (Кушайри, ІІ, 451 б) екенін алға тартады. Яғни, ихсан жолындағы ұлылардың пайымынша туралық (сыдық) ештеңеге айырбасталмайды.
Түйін: Саясат, экономика, мәдениет, әлеумет, дін, құқық т.б. қандай сала болмасын, туралық негізгі өлшем екені баршаға мәлім. Туралық жоқ жерде әділетсіздік қылаң береді, түсініспеушіліктер орын алады, түрлі мәселелер туындайды. Яғни, қандай бір келеңсіздіктер орын алмас үшін адамзат баласы ұлықтайтын ең басты құндылық – туралық болуы тиіс. Өйткені, туралық болған жерде ғана жұрттың көңілі тоқ, қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған барақатты ғұмыр салтанат құра алады. Олай болса, келешегіміз кемел болсын десек, ниетіміз, сөзіміз, амалымыз һәм кісілік болмысымыз тура болуы қажет.
Мұхан ИСАХАН
