Сұрақ: Тәуекел етудің қандай сатылары бар?
Жауап: Тәуекелдің сатыларынан бұрын, қысқаша тәуекелдің не екенін айта кетейік. Тәуекел – жүректің тек Аллаға сенім артуы. Әуелі жүректе сенім болмаса тәуекелге бару мүмкін емес.
Тәуекел – себептер тұрғысынан алғанда дүниедегі заңдылықтарға толық бағыну. Себептерге бағыну – оларға толығымен тәуелді болып қалу деген сөз емес, себептердің Жаратушысын естен шығармау.
Тәуекел – құлдың дүниелік, мейлі ақиреттік бүкіл істерінде Алла Тағаланы өзіне уәкіл етіп, істің нәтижесі жақсы болуы үшін тағдырына ризашылық білдіруі. Осыған орай, Яхиа ибн Муаздан: «Адам қашан тәуекелшіл болады?» деп сұрағанда ол: «Алла Тағаланың өзінің өкілі болғанына шын жүректен ризашылық танытқан кезінде»[1] деген екен.
Тәуекел – Ұлы Жаратушының біздерге зұлымдық жасамайтындығына, ғибадат пен Алла разылығы үшін жасаған игі істерімізді жоққа шығармай жемісін беретіндігі мен басымызға келетін қиындық пен пәлекеттерден аман алып қалатындығына иман нұрымен сену. Өйткені Ол – барлығын көріп-білуші, шексіз құдірет иесі, Рахман, Рахим, мейірімі тым кең бүкіл болмысты қамтитын Алла. Тәуекел иләһи азапқа ұшыраудан сақтану үшін, Оның мейіріміне сыйынып, Оның берік қорғанының қорғауына кіріп, сол мейірімге лайық болуға тырысуды да қамтиды.
Аллаға тәуекел ету – кәміл иманның белгісі. Иманы толық болмаған адам тәуекелге бара алмайды. Тәуекел ету үшін иман мен білім қажет. Тәуекел – бүкіл пайғамбарлардың, сахабалардың, әулие-асфиялардың ең ерекше қасиеттерінің бірі. Тәуекел – толық имандылықтың белгісі.
Иманның өз ішінде мәртебелері болғандай тәуекелдің де өз сатылары бар. Ол мәртебелер жүректегі иман дәрежесіне байланысты. Алғашқысы жалпыға тән тәуекел. Алланың тағдырына толығымен сенім арту, оған қолдан келгенше дайын. Дайын болу – тағдырға мойынсынуға қайшы емес. Керісінше, дайын болу – Алланың бұйрығы.
«Әнфәл» сүресінде «Оларға қарсы шамаларың жеткенінше күш жинаңдар»[2] дейді. Әсілі, Алланың бұйрықтарын орындап, қажетті жағдайларды жасамаған адам толық Аллаға сенген бола алмайды. Соғысқа аттанып тұрып, ешбір дайындық жасамау тәуекелге жатпайды. Пайғамбарымыз бүкіл шайқастардың алдында сахабаларымен ақылдасып, қолдағы мүмкіндіктерін толық қолданған, алайда, тек күш-қуатқа ғана арқа сүйемей, істің ақырын Алладан күткен.
Тәуекелдің табиғатын былайша да түсіндіруге болады. Сіз берік кеме жасап, ашық теңізге шықтыңыз делік. Теңізді аман-есен жүзіп өтсеңіз, бұны «Алланың сыйы» деп, шүкіршілік жасайсыз. Өйткені, теңіздегі үйдей толқындарға капитанның шеберлігі мен кеменің беріктігі тосқауыл бола алмайды. Бұл себептер ғана. Ал теңізден аман-есен өтудің нәтижесін Алланың сыйы деп білу – тәуекелдің белгісі. Сондықтан Пайғамбарымыз «Түйемді байлайын ба, әлде тәуекел етейін бе?» деп сұраған бір бәдәуиге «түйеңді тұса, сосын тәуекел ет!»[3] деген еді.
Екіншісі – иман беріктігіне қатысты тәуекел. Иманы берік жандар өздерін толығымен Аллаға табыстап, өздерін өлік жуушының алдындағы мәйіт сияқты көреді. Өлікті жуушы мәйітті ары аунатып, бері аунатып жуады. Мәйіттің оған ешнәрсе істей алмайтындығы сияқты, ол да өзінің бар еркін толық Жаратушының қолына береді.
Үшінші дәрежедегілер өздерін толығымен Алла Тағаланың барлығы мен бәрлігінде өз болмысын ерітіп, жоқ қылып жібергендер. Оған Ибраһим пайғамбардың отқа лақтырылған кезде «хасби Алла» деп, «Алланың менің жағдайымды біліп тұрғаны мен үшін жеткілікті» деуі және Пайғамбарымыздың «Сәуір» үңгіріне тығылған кездегі үңгірдің аузына дейін жақындап келіп қорқытқан мүшіріктердің сөздерін еш елемей, Аллаға толығымен тәуекел етуі үлгі бола алады.
Бұл «Кім Аллаға тәуекел етсе, Ол оған жеткілікті» аятының мәнін еске салады. Пайғамбарымыз бір хадисінде: «Ең күшті болғысы келетін кісі Аллаға тәуекел етсін» деген. Өйткені, Алла өз бұйрықтарын тегіс орындап, тәуекел етілсе де, етілмесе де жүзеге асырады. Оның бұйрығына ешнәрсе кедергі бола алмайды. Ажалы келгенде Алланың үкімі бойынша адам бір сәт кідірместен жан тәслім етеді. Жамандар жамандығымен, жақсылар жақсылығымен бірге қалады. Бәрі өз істегендерінің жемісін жейді.
Алайда, Аллаға тәуекел ету де – Оның әмірі. Тәуекел етушінің мақсаты – Алланың еркі мен разылығына бас ию болса, Алла оның сауабын сан есе арттырады. Негізінде себептерге емес, құдіреті шексіз себептердің Жаратушысына тәуекел еткен абзал. Өйткені, себептердің бәрі жаратылған әрі мәңгі емес. Мәңгі – тек Алла ғана.
Сондықтан құдіретті Аллаға сеніп, бір Оған ғана тәуекел еткен ұтады. Тәуекел өз-өзіне сеніп кету емес, өзінің дәрменсіз, әлсіз екенін мойындай отырып, Алланың құдіреттілігіне сүйеніп, Оның еркі мен тағдырына ризашылықпен көну деген сөз.
Атақты ғалым Зун-нун бұл жайлы «Тәуекел – бұл өз сақтық шараларыңды тастап, күш пен қуатты түгелдей ойыңнан шығару. Құл «Алла Тағала менің бойымдағыны, әрқашанғы қал-жағдайымды көріп-біліп тұр» деген сенімге толық жетпейінше тәуекелі күшеймейді» дейді[4].
Тағы бір аятта Алла: «Бізге Алланың жазғаны ғана болады. Ол – біздің иеміз. Сондықтан бүкіл мүміндер Аллаға тәуекел етсін» де»[5] деп бұйырады. Иә, осы қағида бойынша Аллаға тәуекел еткен мүмін кәміл иманының арқасында Жаратушысымен қауышады. Алайда, тәуекел ету – өз міндетін орындамай қол қусырып қарап отыру деген сөз емес, керісінше құлшылығын толық орындап, нәтижесінің жақсылығын Алладан күту.
Тәуекелді жаңсақ түсінген бір кәрі шешейге Пайғамбарымыздың сабақ беруі біздерге де жақсы өнеге бола алады.
…Жасы келіп қалған бір әжейдің жалғыз түйесі үйездеп қалады. Ол өлсе күнкөрісі қиындайтынын уайымдаған әжей қатты қапаланады. Күндіз-түні қайғырған әжейдің бұған қолдан еш қайраны жоқ болды. Қолынан бар келгені Аллаға жалбарынып, түйесінің сауығуын тілеп, дұға етумен болады.
Бір күні жайылсын деп қырға шығарған түйесінің аузына нәр алмағанын байқап, еңсесі мүлдем түсіп кетеді. Қолдарын жайып, көз жасын төгіп, дұға етуден басқа шарасы қалмайды. Осы кезде Пайғамбарымыз бір топ сахабаларымен әлгі әйелдің қасынан өтіп бара жатып:
– Уа, Алланың құлы, неге жылайсың? – дейді.
– Неге болсын, түйем үшін жылаймын. Түйем мен үшін бәрінен қымбат. Ол өліп қалса жағдайым не болмақ? Түйемнің кеселінен айығуы үшін, қанша күннен бері қол жайып дұға етудемін, бірақ, дұғам қабыл болмай жатыр, – дейді әжей мұңын шағып. Пайғамбарымыз күлімсіреп:
– Дұғаңның қабыл болғанын қаласаң дұғаңа қара май қос, қара май! – дейді.
Әжей ойлана бастады. Қара май қос дегені несі? Артынша түсінгендей болды. Қоңсыларынан қара май сұрап алған әйел алдымен түйенің аузын қара маймен сүртіп, содан кейін дұға ете бастады. Қара майдың арқасында түйенің аузындағы бүкіл микробтар өліп, түйе ауруынан айығып кетеді.
Яғни, кез-келген мәселеде тек қана қол жайып дұға ету жетпейді, оның шешімін іздеу керек. Осыны түсінген әжей Пайғамбарымыздың кеңесін тыңдап, түйесін аман алып қалған еді[6].
Тәуекелге байланысты мына бір хикаяны да айта кеткен орынды.
Атақты Ибраһим Әтхәм мен Шәкик Бәлхи Меккеде кездесіп қалады. Шәкик Бәлхи өзін тек құлшылыққа ғана арнап, тіршіліктен оқшауланып, әбден азып-тозған күйде еді. Ибраһим Әтхәм ол кісіден «Сенің мұндай халге түсуіңе не себеп болды?» деп сұрайды. Ол
«Күндердің бір күні шөл далаға бардым. Тақыр, құрғақ жерде қанаты қайырылған бір құсты көрдім. Өз-өзіме «Осы жерде отырып, мына құстың ризығының қайдан келетінін байқайын» деп құсты бақылай бастадым.
Сол сәт тұмсығында шегірткесі бар екінші құс оның қасына қонып, аузындағы шегірткесін бірінші құстың аузына салды. Бұны көргенде «бұл құсты екіншісіне себепкер еткен Ұлы Алла қайда болсам да, ризығымды жіберуге күші жетіп асады» деп дүние табудан бас тартып, өзімді толығымен құлшылыққа атадым» дейді.
Ибраһим «Неге сен қанаты сынған құсқа азық тасыған сау құстың орнындағы биік дәрежеде болуды қаламайсың? Сен, Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Жоғарғы (беруші) қол төменгі (алушы) қолдан артық» дегенін естімеп пе едің?» деп қарсылық білдіреді.
Бұл жауапты естіп, сабақ алған Шәкик, Ибраһимнің қолын сүйіп, «Уа, Әбу Ысқақ, сен біздің ұстазымызсың» деген екен[7].
Алау Әділбаев
теология ғылымының докторы
[1] Қушәйри. Әр-Рисәлә. 250-б.
[2] Әнфәл, 60
[3] Термизи, Қияма, 60
[4] Қушәйри, 250 б.
[5] Тәубә, 50
[6] А. Шахин, Дини хикаиелер, 31 б.
[7] Ғазали, Мукашафатуль-қулуб, 182-б.
Керемет жазба. Жүрекке сенімділік ұялатады