Бұл мәселені талқыламас бұрын сахабаларды сөздеріне қатысты мына жағдайларды білу қажет:
1. Қандай да бір сахабаның сөзі, екінші бір сахаба үшін негізгі дәлел саналмауы мүмкін. Сондықтан да, бір мәселеге байланысты олардың арасында пікір қайшылығының орын алуы – табиғи нәрсе. Негізінде, бір сахабаның өз сөзінің екінші бір сахаба үшін мойындауы міндетті дәлел екенін алға тартқандығы кездеспеген. Мысалы,
Абдулла ибн Мәсғұт бір адамға зифаф (жыныстық қатынас) жасамай тұрып ажырасқан әйелдің анасына үйленуге болатынына қатысты пәтуа береді. Артынан Мәдина қаласына барып басқа сахабалардан сұраған кезде қателескенін түсініп, Куфаға қайта оралып, пәтуа берген адамды тауып алып, әйелінен ажырасуы қажеттігін айтқан. Сол секілді туған немесе әкесі бір бауырлармен атаның мұрагерлік үлесі жайында сахабалар арасында түрлі көзқарастар туындаған. Олардың кейбірі тек қана атаның мұрагер болатынын, өзгелері ер бауырлардың да атамен бірге мұрагер болатынын айтқан. Бірақ, олардың ешқайсысы өз көзқарасын көзсіз қабылдатуға тырыспаған.
2. Сахабалардың ижтихад жасау немесе жеке көзқарастары арқылы шеше алмайтын мәселелерге қатысты сөздері хадис үкімін алады. Мұндай сөздер не тұжырымдар дәлелдік тұрғыдан алғанда хадиспен тең. Мысалы, Айша (р.а.) анамыздың ана жатырындағы бала жайында: «Қандай да бір нәресте екі жылдан аса ана жатырында қала алмайды…», – деген сөзі осы санатқа жатады. Сол секілді Абдулла ибн Мәсғудтың: «Хайыздың (етеккір) ең аз мерзімі үш күн» ( Дәрәқутни,– 209-б. 1-т.), – деген сөзі, Әлидің (р.а.) бір түнде алты рәкәғат намаз оқып, әр рәкәғатында алты сәжде жасағандығы да осы санаттағы хабарларға жатады. Өйткені, мұндай үкімдер ижтихад арқылы, жеке көзқарасқа негізделіп шешілетін мәселелер емес. Сондықтан олар Пайғамбарымыздан келіп жеткен сүннеттер ретінде қарастырылады.
3. Ал, сахабалардың көзқарастары мен ижтихадтарынан туындап, өзге сахабалардың оларға қарсылық танытпаған әрі ел-жұрттың арасында кең тараған белгілі сөздері болса, ижманың «үнсіз келісілген ижма» бөліміне кіреді.
4. Ал, сахабалардың көзқарастары мен ижтихадтарынан туындап, қайталанып айтылмағандықтан кең таралмай қалған сөздеріне қатысты ғалымдардың көзқарасы әр түрлі. Кейбір ғалымдар Құран мен сүннеттен дәлел кездеспеген немесе жоқ дегенде оған қандай да бір нұсқау жасалмаған жағдайда, сахабалардың соңғы көзқарасы ретінде айтылған сөздерінің дәлелге саналатындығын айтқан және оған қатысты мына уәждерді алға тартады:
A. Құран аятында Алла тағала: «Мұһажирлер мен ансарлардан алғашқы иман келтіргендерге және жақсылықта оларға ергендерден Алла разы болды»,– деген («Тауба» сүресі, 100; Сахабалардың артықшылығына байланысты басқа да аяттар үшін қараңыз: «Фәтіх» сүресі, 18, 29; «Әнфәл» сүресі, 74; «Хашір» сүресі, 8-10 ). Бұл жерде Хақ тағала сахабаларға және жақсылықта оларға ергендерге разы екендігін білдірген. Сахабалардың сөздерін негізге алып, жасаған істерінде оларға еру Алланың разылығына бөленуге алып барады.
Б. Пайғамбарымыздан келіп жеткен мына хадистер сахабалардың дәрежесінің жоғарылығы мен оларға ерудің дұрыстығын көрсетуде:
Әбу Сағид әл-Худри (р.а.): «Пайғамбар (с.а.с.): «Менің сахабаларыма тіл тигізбеңдер, өйткені сендерден бірің Ұхұд тауындай алтын садақа берсе де, олардың біреуінің жұмсаған бір уысына да, тіпті оның жартысына да жетпейді», – деп айтты», – деген хадис жеткізеді (Сахих әл-Бұхари, Сахабалардың қадір-қасиеттері туралы кітап, 1/1455.).
Имран ибн Хұсайынның (р.а.): «Алланың елшісі: «Үмбетімнің ең жақсылары менің ғасырымда өмір сүргендер, сосын олардан кейін келгендер, сосын олардан кейін келгендер», – деді» (Сахих әл-Бұхари, Сахабалардың қадір-қасиеттері туралы кітап, 3650, 3651; Ибн Хажар әл-Асқалани, Фатху әл-Бәри бишархи сахих әл-Бұхари. –312 б. 8-т.), – деп жеткізген хадисінен пайғамбарымыздың (с.а.с.) әуелі сахабалардың дәуірінде, сосын олардан кейін келген табиғиндер мен әтбәғу ат-табиғиндердің кезеңдерінде өмір сүрген жандарды ислам тарихындағы ең ізгі адамдардан санағанын түсінеміз.
Сол секілді Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір хадисінде: «…жұлдыздар аспан қауіпсіздігінің кепілі. Олар жоғалған кезде аспанға уәде етілген нәрселер келеді. Ал, мен болсам, сахабаларымның қауіпсіздігінің кепілімін. Мен кеткен кезде сахабаларыма уәде етілген (қауіпті) нәрселер келеді. Сахабаларым да үмбетім үшін қауіпсіздік кепілі, олар кеткен уақытта үмбетіме уәде етілген (бүлік, бидғат) нәрселер келеді», – деп айтқан (Сахих Муслим, Сахабалардың қадір-қасиеті туралы кітап, 2531.; Қ. Құрманбаев. Хадис ілімі. – 67-68 б.).
В. Сахабалар өздерінен кейін келген ғалымдарға қарағанда әлдеқайда терең түсінік пен мүмкіндіктерге ие. Өйткені, сахабалар бір мәселеге қатысты айтқан сөздерін тікелей Алла елшісінің (с.а.с.) аузынан немесе Одан естіген басқа бір сахабадан алған болуы мүмкін. Сонымен қатар, олардың ислам жайындағы білімдерінің өздерінен кейін келгендердікінен әлде қайда жоғары екендігінде ешқандай күмән жоқ. Сахабалардың көпшілігі Пайғамбарымызбен көп уақыт бірге болғанына қарамастан қандай да бір нәрсені артық қосып немесе кемітіп алмау үшін хадис риуаят етуден мейлінше қашқақтаған әрі берген пәтуаларын өздеріне теліген. Сондықтан да ол пәтуаларының көпшілігінің хадистерге сүйенуі мүмкін. Қысқаша қайырғанда, олардың берген пәтуаларының мына алты ықтималдылықтан бесеуі негізге алынатын жәйттар.
1. Пәтуасын Пайғамбарымыздан өз құлағымен естігенін айтса,
2. Пайғамбарымыздан естіген басқа бір сахабаның сөзі болса,
3. Бізге белгісіз бір мәселені Құран кәрімнің бір аятынан түсінгендігінің нәтижесі болса,
4. Сахабалардың барлығы бірауыздан келіскен пәтуа, бірақ бізге тек пәтуа берушінің сөзі келіп жетсе,
5. Сахабалардың араб тілін жақсы білуі, уахидің түскен жайттарын көздерімен көрулері, сол мәселелердің астарындағы мәнді көздерімен көрулерінің нәтижесінде берген пәтуасы біздің тереңі түсіне алмай, оның жақсы түсінген бір мәселенден келіп туындаса, олардың пәтуасына бағыну қажет.
6. Алайда, Сахабаның пәтуасы Пайғамбарымыздан риуаят етілмеген, өз көзқарасының нәтижесінен туындап, көзқарасының қате екендігі айқындалса, онда олардың сөздері дәлелге саналмайды.
Міне, осылардан байқағанымыздай алты ықтималдылықтан бесеуі негізге алынып, біреуі алынбайды. Бұл да жалпы алғанда сахабалардың сөздерінің дәлел екендігін көрсетеді. Кесімді болмағанымен соған жақын бір ой салады. Сондықтан олардың көзқарасы дәлелге саналуға лайық.
Осы мәселеге қатысты төрт мәзһаб имамынан мынадай сөздер келіп жеткен:
Имам Мәлік: «Алла елшісі мен одан кейін келген халифалар діни пәтуалар шығарған. Оларды негізге алу Алланың кітабын растау әрі Оған толықтай мойынсұну деген сөз. Ешкімнің бұл үкімдерді өзгертуге, оларға қайшы келгендердің көзқарастарына сенім артуға ақысы жоқ», – деген.
Имам әш-Шафиғи: «Сахабалардың бірі бір мәселеге қатысты пікір білдіріп өзге сахабалардың оған қосылғандығы немесе қарсылық танытқандықтары анықталмаған жағдайда, ол мәселеге қатысты Алланың кітабынан, Пайғамбарымыздың сүннеті мен ижмадан қандай да бір үкім таба алмасам, сол сахабаның сөзіне бағынамын», – деген.
Ахмад ибн Ханбал: «Еру дегеніміз Алла елшісінен және сахабалардан келіп жеткен пәтуаларға мойынсұну», – деген (Х. Каракая, Фиқһ усулу). Негізінен бұл жерден үш имамның да сахабалардың ижма жасаған пікірлеріне қатысты айтқандығын көреміз. Ал сахабалар әр түрлі көзқарас алға тартқан мәселелерде ұстанымдары ондай емес. Осыған қатысты Имам Ағзам Әбу Ханифа діни үкім шығаруға қатысты өз сөзінде: «Мен ең әуелі Алланың кітабымен, сосын Пайғамбарымыздың сүннетімен амал етемін. Одан кейін әуелі сахабалардың келіспеген тоқтамдарынан бұрын бірауыздан келісімін берген байламдарына үңілемін. Солардың ішінен өзімнің көңіліме жақын келгенін аламын. Содан кейін барып қана қияс жасаймын» (Бағдади. Тарих. – 368 б. 1- т.), – деген Әбу Ханифа осы дәстүрден ауытқымаған, дәлелдерге ерекше мән берген, діни мәселелерге үлкен жауапкершілікпен қараған мүжтәхид болатын. Имам Әбу Ханифаның сахабалар көзқарастарын алып, солардың айтқан өлшемдерінің шеңберінен шықпай жүруі, оларға сеніп, құрмет етуі үкімдерінің тек қана өз ойынан шықпағандығын көрсетеді.
Осылайша, Әбу Ханифа сахабалардың сөздерін дәлел деп тапқан. Әрине, сахабалардың бәрінің дәрежесі бірдей емес еді. Олардың арасында дінді терең меңгеріп, үкім шығаруда ерекше қабілеттерімен танылғандары да бар еді.
Ханафи ғалымдары осы тектес сахаба пәтуаларына мысал ретінде әйел адамның етеккір мерзімі ары кетсе 3 күнге созылатындығына қатысты Абдулла ибн Мәсғұдтан (р.а.), жүктілік мерзімінің екі жылдан бір сәт артық созылмайтындығына қатысты Айша анамыздан (р.а.) келіп жеткен көзқарастарды келтірген.
Имам Сарахси: «Күмәнсіз, уахидан нәр алған Пайғамбарымыздан естіген болуы мүмкін деген ықтимал қиястан жоғары тұрады. Сондықтан, сахабалардың пәтуасын жеке көзқарастан (райдан) жоғары санау ахад хабарды қиястан жоғары қою секілді. Сахабалардың көзқарасы өз ойынан туындаған болса, олардың көзқарастары басқаларыныкіне қарағанда әлдеқайда сенімді болып табылады. Өйткені, олар Құранның түскеніне куәлік етіп, Пайғамбарымыздың берген пәтуаларын өз көздерімен көрді»,– дейді (Сарахси. Усулус-Сарахси (Тахқиқ Әбул Уәфә әл-Әфғани). Стамбул, 1984. – 108 б.).
Ханафи ғалымдары қияс жасамастан бұрын сахабалардың пәтуаларына қарайтын. Сахабалардың бірауыздан келіскен шешімдерін алып, қиясты тәрк ететін. Осыған қатысты Кәрхи Әбу Юсуфтың мына сөздерін келтіреді: «Дәрет пен ғұсылдың екеуінде де ауыз бен мұрынға су алу қиясқа салсақ – сүннет. Бірақ, Ибн Аббастың сөзін негізге алып, қиясты тәрк еттік. Жараның аузынан ақпаған қан қияс бойынша дәретті бұзғанымен, Ибн Аббастың сөзін негізге алып, қиясты тәрк еттік. Бір күн, бір түн немесе одан да аз уақытқа талып қалғанда қияс бойынша оқылмаған намаздардың қазасын өтеу қажет болса, бұл қиясты Аммар ибн Ясирдің сөзіне сүйене отырып, тәрк еттік…» (Сарахси. Усул. – 106 б. 2 –т. ). Осы айтылғандардың негізінде мынадай нақты қорытынды жасауға болады: Жалпы ханафи ғалымдары кез келген мәселеде дәлелге жүгінуді жеке көзқарастан артық санаған. Фиқһ кітаптарында ханафилердің хадиске және қиясқа қатысты ұстанымдарына қатысты келтірілген мысалдардан нақты көре аламыз.
Жалпы, ханафилар сахабалардан келіп жеткен және ол жайлы дау тудырмаған қандай да бір хадисті дәлел ретінде қабылдаған. Олардың бір тоқтамға келмей, түрлі көзқарас білдірген хабарларын үкімге негіз етіп алмаған. Ондай жағдайда хабарды жеткізуші қаталескен немесе ол үкімнің күші жойылған деп бағалаған. Мәселен, Амр ибн Шұғайыбтың әкесі және атасы арқылы Пайғамбарымыздан риуаят еткен «Зекет, оны жеп тауыспастан бұрын жетімдердің дүние-мүлкінен жақсылық жолында жұмсаңдар» (Осыған ұқсас риуаятқа қараңыз: Муатта, Зекет, 12) деген хадиске сүйене отырып, сахабалар балиғатқа толмаған баланың дүние-мүлкінен зекет беріп-берілмейтіндігі жайлы өзара бір ортақ тоқтамға келе алмаған. Хазірет Әли мен Ибн Аббас секілді сахабалар осы хадисті дәлел ретінде қолданып, зекет берілу қажет деп тапса, Ибн Мәсғуд өсиет тасталған баланың зекет берілуі тиіс жылдарды есептеп, балиғатқа жеткен соң оған хабар беру керектігін, алайда, беріп-бермеуге келгенде ерікті екенін айтқан. Ханафилар егер бұл хадис нақты болса, сахабалар арасында кең тарап, пікір қайшылығы туындаған жағдайда дәлел ретінде қолданылар еді ғой деп ой түйген (И. Хаккы Үнал. Имам Ебу Ханифенин хадис анлайышы ве ханефи фықһынын хадис методу, Анкара, 1994
– 164-165 б.).
Кейінгі ғасырдағы кейбір ханафи, шафиғи және малики ғалымдарының кейбіреулері жоғарыда айтқанымыздай сахабаның жеке көзқарасы мен ижтихадына сүйенген сөздерінің дәлелге саналмайтындығына қатысты мынадай уәж айтқан:
Сахабалар дәл пайғамбар секілді масум (күнәдан сақталған, бейкүнә) емес. Өзге мужтахид ғалымдар секілді олардың да қателесуі әбден мүмкін. Олардың ілім, тақуалық әрі абыройлылық тұрғысынан жоғары тұрулары өзге мужтахид ғалымдардың оларға бағынуларын міндетті етпейді.
Сахабалардың өздері қателесулері мүмкін екендіктерін білетін және қателіктерін басқалар дәлел келтіру арқылы түзетсе қуанатын. Мысалы, Халифа Әбу Бәкірден (р.а.) мұрагерлікке қатысты аяттағы «кәләлә» сөзінің мағынасы жайында сұралғанда: «Ол жайында мен өз көзқарасымды айтамын. Егер дұрыс шықса ол Алладан, қателессем менен әрі шайтаннан. Ол әке мен баланың тысындағы мұрагерлер деген сөз» (Дарақутни, Фараид, 26 ) , – деп, өз пікірін білдірген-ді.
Әбу Мұса әл-Әшғари Омар (р.а.) жайлы жазған бір сөзінде: «Бұл Алла тағаланың Омарға білдіргені», – деп жазғанда, Омар оған: «Оны өшіріп орнына «Бұл Омардың көзқарасы. Егер қате болса ол Омардан» деп жаз», – деген екен (Х. Каракая. – 105 б.).
Кейбір табиғиндердің (сахабалардан кейін келген буын) базбір мәселелерде сахабалардың сөздеріне қарсы шығып, көзқарастарын білдіргенде сахабалардың оларға қарсы шықпай, солардың көзқарастарын мойындаған кездері тарихтан белгілі. Егер сахабалардың сөздері басқа ғалымдар үшін мойындалуы тиісті құжат болса, табиғиндер оларға қарсы шықпас еді хәм сөз иесі сахаба оның қарсы шығуына жол бермес еді. Бұған қатысты бір екі мысал бере кетейік.
Әли (р.а.) халифалығы кезінде қазы үкімін атқарған алдыңғы қатарлы табиғин ғалымы Шурәйхқа барып бір иудейдің қолынан көрген қалқанның өзіне тиесілі екенін айтып, шағымданады. Алайда, иудей ол қалқанның өзінікі екенін айтып, Әлидің шағымына қарсы шығады. Қазы Шурәйх Әлидің шағымын дәлелдеуі үшін екі куәгер әкелуін талап етті. Әли құлы Қамбар мен баласы Хусейнді куә ретінде шақырды. Ол екеуі де Әлидің сөзін растады. Сол кезде Шурәйх: «Иә, құлыңның куәлігін қабылдаймын, ал балаңдікін қабылдай алмаймын», – деді. Ал Әли баласы сотта әкесіне куәгерлік жасай алады деп ойлайтын. Алайда, ол қазының уәжіне жығылып, иудейге қалқанды қайтарып береді. Мұны көрген иудей: «Бұл қандай керемет! Мұсылмандардың әміршісі өзі тағайындаған төрешіге жүгініп, оның өзіне қарсы берген үкіміне бағынуда. Шын мәнінде сенің айтқаның дұрыс. Бұл сенің қалқаның», – деп, мұсылмандар арасындағы әділдікке таң қалып, мұсылмандықты қабылдайды. Кейін Сыффин шайқасында өлім құшқанға дейін Әлидің жанынан табылған екен.
Абдулла ибн Аббастан баласын құрбандыққа шалуға атап қойған адамның не істеуі қажет екенін сұраған кезде ол жүз түйені құрбандыққа шалуы тиіс деп пәтуа береді. Табиғин ғалымдарынан Мәсруқ бұл үкімді естіген кезде Абдулла ибн Аббастың пәтуасын қарсы шығып, әлгі адамның құрбандыққа бір қой ғана шалуы тиіс екенін айтты. Ол Алла тағаланың Ибрахим пайғамбарға баласы Исмаилдың орнына бір қой құрбандыққа шалуын айтқанын нұсқап: «Ол адамның баласы Исмаилдан артық емес қой», – дейді. Ибн Аббастың осы уәжді қабылдағандығы айтылады.
Міне, осы оқиғалар жеке көзқарас пен ижтихадқа сүйенген сахаба сөзінің қарсылық танытылмай, бағыну тиіс діни бір қайнаркөз еместігін көрсетеді (З. Шағбан. Усулул-фиқһ. – 186-187 б.).
Осылардың бәрін қорыта келе, мынаны айтуға негіз бар. Сахабалардың сөздері екі ижтихадтың бірін таңдау мәселесінде таңдауға лайығырақ, алайда Құран мен сүннет секілді оны жетекшілікке алу парыз саналатын діни дәлел емес. Өйткені дәлелге саналу ерекшелігін иелену үшін Құран мен сүннеттен айқын дәлел келтіру қажет. Ал, бұл екеуінде сахабалар сөзіне міндетті түрде бағыну қажет екенін көрсететін құжат жоқ (У.әз-Зухәйли. әл-Уәжиз фи усулил-фиқһ. – 107 б.).
Алау Әділбаев
