Патша өкіметінің Ресей империясын мекендейтін халықтардың, әсіресе мұсылмандардың дініне қатысты саясаты ІІ Екатерина патшайым тұсында ғана біртіндеп өзгере бастады.
ІІ Екатерина патшайым 1773 жылы мамыр айында Синодқа арналған бұйрығында: «Жаратқан Иеміз жердегі бүкіл діндерді, тілдерді бірдей деп қабылдаса, Жоғарғы мәртебелі де қасиетті ишаратқа орай сол сияқты істеуді ұйғарды» – деп мәлімдеген болатын. Патшайымның бұйрығы жарияланғаннан кейін империяның мұсылмандарға мешіттер салуға рұқсат алу әлдеқайда жеңілдеді. Мешіттер салуға рұқсат алу мәселенің шешімі енді жергілікті ахундардың құзырына берілді. Шартты түрдегі еркіндікті пайдалана отырып мұсылмандар өздері мекендейтін елді мекендерде (қалалар мен ауылдық жерлерде) өз қаржыларына мешіттер салып, мектептер аша бастады [1].
Дейтұрғанмен, патша үкіметінің бұл бағыты отаршылдың саясатынан туындаған еді. Яғни, дінімізді өз саясаты шеңберінде пайдалана білуінің бір саласы болатын.
XVIII ғасырдың соңғы ширегінде Ресей патшайымы II Екатерина ислам дініне қолдау көрсету саясатын ұстанбақ ниетпен империя құрамындағы мұсылман халықтарына «мүфтият» ашып берді. Мұның мынадай себептері болды: біріншіден, патша үкіметі қазақтарды Ресеймен тығыз байланыстырмақ болды. Екіншіден, мұндай қадам жасау қазақтардың Орта Азиядағы ислам орталықтарымен байланысын шектеуге тиіс болды. Үшіншіден, бұл шаралар көшпелі қазақтардың жауынгерлік мінез-құлқын едәуір жұмсартады деп ұйғарылды. Сондықтан да қазақ даласымен шекаралас жерлердің барлығында да мемлекет қазынасы есебінен мешіттер салына бастады. Мүфтиятты құрудағы Ресей саясатынан тарихшы С.Рүстемов «Орынбор мүфтилігі және қазақтар» деген еңбегінде: «Мүфтият құрудағы басты мақсат Ресей мұсылмандарына Түркияның ықпалын шектеу. Түркияның мұсылмандарды түрлі саяси қысымдардан босату деген жариялынымды мәлімдемелері патша үкіметін бей-жай қалдырмады. Ал, мүфтиятты құрудағы әсер еткен ішкі жағдай, патша үкіметінің басты орынды отаршылдықтың саяси билік пен материалдық жағдайдағы отарлау жүйесін толық іске асырғаннан кейінгі басты орынға қойғандығында еді», деп анықтады. 1789 жылы 4 желтоқсанда Уфадағы мүфтиліктің ашылу салтанатын бас мүфти М.Хұсейінов мұсылмандарды патшайым ІІ Екатеринаға адал болуға шақырудан бастады. ІІ Екатерина патшайым дін уағыздау, жалпы идеологияны өз қолдарына алып, мешіт пен мектепке өздеріне сенімді адамдарды ғана жіберіп, оларды бақылауға, уысында ұстауға күш салды. Бұл молдалар тарихта «указный молдалар» деген атаумен қалды [2].
Қазақ халқының патшалық Ресейдің қол астында отаршылдық саясат тауқыметін тартқан дәуіріндегі ислам діні мәселесін қарастырғанда, Орынбор мүфтилігін айналып өтуге әсте болмайды. Өйткені, сол тарихи кезеңде жарты ғасырдан астам уақыт бойы қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігі қарамағында болды.
Ресей отарына айнала бастаған Қазақ елі үшін Орынбор мүфтилігінің орны мен ролі өте зор болғаны белгілі. Орынбор мүфтилігін құру туралы мәселені алғаш Уфа және Симбирск наместнигі барон О.А. Игельстром көтеріп, 1787 жылы Сенатқа ұсыныс түсірген еді. Оның ұсынысы Сенат тарапынан да, ІІ Екатерина патшайым тарапынан да қолдау тапты. 1788 жылы 22 қыркүйекте ІІ Екатерина патшайым Орынбор мүфтилігін құру туралы жарлыққа қол қояды. Жарлыққа сәйкес, ХVІІІ ғасырдың аяғынан ХІХ ғасырдың басына дейін, жарты ғасырдан астам уақыт бойы, қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігі қарамағында болды [3].
1867-1868 жылдардағы «Уақытша ережелерге» сәйкес қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігінен алынғанда қазақ қоғамы арасында діни толқулар өріс алып, ол ХХ ғасыр басында да өз жалғасын тапқан да болатын. ІІ Екатеринаның жарлығына сәйкес Уфа қаласында ашылған бұл мүфтилікті 1789 жылы 20 сәуірде Басқарушы Сенаттың ұйғарымымен мүфтилікке қазандық татар Мұхаметжан Хусейінов тағайындалды. Патша үкіметі мүфтиліктің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында оған кететін шығынды көтеруді өз мойнына алып, Бас мүфтиге жылына 1 500 сом көлеміндегі жалақы белгіледі, ал оның қол астында істейтін 3 қазы мен мүфтилік кеңсесінің 8 қызметкеріне жылына 900 сом бөлетін болды.
Бұл мүфтилікке дейін Ресей империясында Қырымда Таврия мүфтилігі, оның артынша Кавказда шииттер мен суниттердің екі мүфтилігі құрылған болатын. Отаршылдық саясатты қарқынды түрде жүргізуді көздеген, орыс емес халықтарды шоқындыру бағытындағы шараларды жүзеге асыруға ұмтылған патша өкіметінің империядағы мұсылмандарға арнап өз қолымен діни басқармалар – мүфтиліктер құрылуының өзіндік себептері бар еді. Ол себептердің өзі сыртқы және ішкі жағдайлардан туындады.
Сыртқы жағдай қатарына ХҮІІІ ғасырдың соңына қарай Ресей мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың шиелінісіп, соғысқа ұласуын жатқызуға болады. Қалыптасқан осындай жағдайда ІІ Екатерина Ресей мұсылмандарына Түркияның ықпал ету мүмкіндіктерін барынша шектеуді көздеп, қауіпсіздік шараларын ұйымдастырды. Өйткені, 1788 жылы Түркияның Бұқар әмірлігіндегі елшісі Ресеймен соғыстың астарында «мұсылмандарды орыс үстемдігінен қорғау жатыр» деп мәлімдеген еді. Өз кезегінде түрік сұлтанын қолдаған Бұқар әмірі қазақ ақсүйектеріне, қаны мен діні бір түріктерге көмек көрсету үшін орыстарға қарсы күресуге шақырған үндеу таратып жатты. Осыған орай патша үкіметі империядағы мұсылмандардың дініне ізгі ниетте екендігін танытуды тырысып, мұсылмандық діни басқармаларды құруға қолға алды.
Мүфтиліктер ашуға әсер еткен жағдай мұсылмандардың отаршылдық саясатқа деген қарсылықтарын бәсеңсітумен байланысты еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы жағдайымен арнайы шұғылданған орыс шенеуніктерінің орталық билік орындарына беріп отырған мәлімдемелерінен де аңғаруға болады. Сыртқы істер министрлігінің Азия департаменті директорының атына жіберілген осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: «Бізде даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздардың(қазақтардың) және Орта Азиядағы өзге де ислам халықтардың діни істеріне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті.
Мұндай жағдай өз жағымызға хандар мен сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға байланысты туындады. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып ғана қойған жоқ, оған қамқорлық та көрсетті». Мұсылмандық діни жоралғылардың сақталуын қадағалау, мешіттер мен медреселерді тағайындау, сондай-ақ неке қию істерін жүзеге асырып отыру, т.б. бірқатар міндеттер жүктелген мүфтиліктерді патша үкіметі қатаң бақылауда ұстап, олардың қызметі империя мүддесімен үндесіп жатуына ерекше назар аударды. Сөйтіп, мүфтиліктерді билік орындары отаршылдық саясат жолында барынша пайдалануға тырысып бақты. Отарлық билік орындарының уысында болуына байланысты мүфтиліктерге патша өкіметінің дегеніне көнуден басқа жол қалмады.
Уфадағы құрылған исламдық діни басқарма 1797 жылдан бастап Орынбор мүфтилігі деп аталды. Оның былай аталуы жаңадан Орынбор губерниясының құрылуына байланысты еді. Бұл губернияның орталығы Орынбор қаласы қайта көшірілді. Бірақ бұған қарамастан, мүфтилік сол кезден бастап 1918 жылға дейін, яғни кеңестер билігі орнағанға дейінгі аралықта Орынбор мүфтилігі деген атын сақтап қалды.
Орынбор мүфтилігінің қарамағында ХҮІІІ ғасырдың соңғы жылына қарай 28 ахун, 969 молда, 114 мешіт, медреселерде қызмет ететін 1921 мүдәріс болды.
Қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігіне қарату шараларын патша өкіметі 1789 жылдың көктемінде қолға алған еді. Осы мақсатта О.А.Игелстром Кіші жүз қазақтарына татар молдалары арқылы хат жолдап, құрылған мүфтилікке қазақтардың діни істері қарағанын қалайтындығын танытқан еді. Алайда, қазақ ақсүйектерінің бір тобы патша өкіметі қолымен құрылған мүфтилікке өздерінің діни істерін қаратқысы келмейтіндіктерін білдіріп, бұл жөнінде Бұқар әмірімен кеңесуді жөн санады. Қалыптасқан осындай жағдайда, 1789 жылы желтоқсанда мүфти М.Хусейінов қазақ жеріне келіп, қазақ ақсүйектерімен келіссөздер жүргізіп, қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігіне қаратуға қол жеткізді. Бұл алғашқы қадам еді. Мұнан кейін патша өкіметінің үстемдігі орнаған қазақ даласының өзге де аймақтарына Орынбор мүфтилігінің ықпалы біртіндеп тарай бастады.
Ондай өңірлерде қазылар мен молдаларды бекіту мүфтидің құзырында болды. Мәселен, 1797 жылы Орал өңіріндегі Кіші жүз қазақтарына қазы болып Қазан губерниясының татары Мұхамеджан Қазиев, 1802 жылы Бөкей Ордасында қазылыққа Жүсіп Махмутов бекітілуі растайды. Арынғазы сұлтанның сол тұста көрсетуіне қарағанда, М.Қазиев қазақ руларын аралап, халықты тыныштық сақтауға, патша жарлықтарына бағынуға үндеп отырған. Патша өкіметінің билік орындарына мойынсынуды насихаттауда мүфти М.Хусейінов ерекше белсенділік танытып, қазақтар арасындағы бұқаралық және хиуалық дінбасылардың ықпалын әлсіретуге айрықша мән берді.
Орынбор мүфтилігі қазақ балаларының Уфада, Қазанда, Троицкіде, Орынборда және Омбыда ашылған медреселерге тартуды да бірқатар іс-шараларды ұйымдастырды. ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде мүфтиліктің араласуымен Ішкі Ордада медресе ашылды. Онда сабақ беруге Еділ-Орал өңірінің татар мүдәрістері жіберілді. Орталық билік орындарында Орынбор мүфтилігі тарапынан мұсылмандық әдебиеттер шығару жөнінде ұсыныстар да түсіріліп жатты. Осындай ұсыныстарды ескерген патша өкіметі 1797 жылы 3600 дана, 1806 жылы 1500 дана, 1853 жылы 82 мың «Құран Кәрімді» баспадан шығарды. Олардың біраз бөлігі Орынбор мүфтилігінің дін тарату жолындағы осындай іс-шаралар ұйымдастыру нәтижесінде қазақтар арасындағы беделі белгілі дәрежеде уақыт өткен сайын арта түсті.
Өлке мұсылмандардың діни сенімін қорғауды көздейтін басты мекеме ретінде таныла бастаған Орынбор мүфтилігі билік орындарының қатаң бақылауы мен қысымынан құтылу, өзінің іс-әрекеттерінде ерікті болу жолын да іздестірді. Мәселен, 1807 жылы М.Хусейінов император І Александрға өтініш хат жолдап, мүфтилікті губерниялық әкімшілікке тәуелді болудан құтқаруды сұраған болатын. Бірақ оның бұл өтініші жауапсыз қалған-ды.
Орынбор мүфтилігі кеңшіліктер беруге патша өкіметі құлықсыз болды. Керісінше, оның ықпал ету ауқымын ендігі жерде тарылта түсуге тырысты. Патша өкіметінің мұндай бағыттағы әрекеті Түркістан өлкесін жаулап алғаннан кейін айқын байқалады. 1867-1868 жылдардағы саяси-әкімшілік реформаларға сәйкес қазақтар мен Түркістан өлкесіндегі өзге де ислам халықтарының діни істері ешқандай діни басқарма қарамағына қаратылмай, ол жергілікті отарлық билік орындарының қолына берілді. Осылайша қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігі қарамағынан шығып қалды. 1891 жылы 25 наурызда қабылданған Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ережеде мұсылмандардың діни істері жайлы былай делініп көрсетілді: «Көшпенді және отырықшы бұратаналардың әр болыста бір-бірден өз молдалары болуына рұқсат етіледі. Молданы бұратаналар өз ортасынан сайлайды. Сайланған адамды молда атағына бекітуді, сондай-ақ оны осы атағынан айыруды әскери губернатор жүзеге асырады».
Қазақтардың діни істерін патша өкіметінің Орынбор мүфтилігі қарамағынан шығарып, жергілікті отарлық әкімшілікке тапсыруының астарында қазақтарды болашақта шоқындыру, православиеге көшіру пиғылы жатқан еді. Қазақтардың діни істерін әскери шендегілерден тұратын әкімшілік қолына тапсырылуын Орынбор мүфтилігі нағыз әділетсіздік, мұсылмандардың діни сенімін аяқ асты етушілік деп бағалап, оған өз наразылығын білдіріп жатты. Осыған орай 1872 жылы Уфа губернаторы Ушаков миссионерлердің кеңес беруімен Ішкі істер министрлігіне тез арада Орынбор мүфтилігін жабу жөнінде ұсыныс түсірді. Оның пікірінше, Еділ-Орал өңіріндегі татар-башқұрттардың, қазақ даласы мен Түркістан өлкесіндегі жергілікті халықтардың діндес және туыстас екендігіне Орынбор мүфтилігі дем беріп, оларды отаршылдық саясатқа бірлесе қарсылық көрсетуге шақырды. Ушаковтың жоғарыдағы ұсынысы мұсылмандықпен күресуде аса белсенділігімен дараланған Қасиетті Синодтың оберпрокуроры К.П.Победоносцевтің тарапынан қызу қолдау тапты. Бірақ патша өкіметі Орынбор мүфтилігін тарату империядағы барлық мұсылмандардың отарлық саясатқа қарсылығын өршіте түседі деп сескеніп, ондай қадамға барудан бас тартты. Орынбор мүфтилігінен өздерінің діни істерін шығарып тастауы қазақтардың белсенді азаматтарын бейжай қалдырмады. Өлкедегі дінбасылары қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігіне қайта қарату жөнінде үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуді үдете түсті [4].
II Екатеринаның Ресей мен Орталық Азияның бейбітшілігін сақтаудың жалғыз ғана жолы көшпелілердің исламдануынан көрген саясатының арқасында татар буржуазиясы және дін басылары бұл аймақта өз қызметтерінің өркендеуіне кедергісіз мүмкіндіктерге ие болды. Татар саудагерлері «мобильді топ – диаспора» (Дж. Армстронгтің терминологиясы бойынша) типті үлгісін көрсетті. Олардың әлсіздігі «мобильді топтар – диаспоралар үкіметтің тамыр-таныстығына тәуелді» болды. Ресей үкіметінің одақтастықтан бас тартуы татар буржуазиясын XIX ғасырдың екінші жартысындағы дағдарысқа алып келді. Бұл ретте мобильді топтар – диаспоралар «елде үстемдік ететін этникалық топтар істей алмайтын ерекше қызметтерді орындады».
Татарлар «ресейлік қызығушылықтарына пайдалы болды… өздерінің экономикалық жетістіктерінің көзқарастары бойынша шаруашылық бастамасы және кәсiпшiлдiк, басқа ислам халықтарымен қатынастар… және бұл күшпен бірге Оңтүстік Оралмен, қазақ даласымен және Орталық Азиямен ресей мүмкіндіктерінің күшеюі. Олар мемлекеттiк өз мәдениеттерін, тілдерін және сенімдерін сақтай отырып контекстерге қосылды. Орыс колониалдық өктемдiгiн өткізудің басқа жолдары сол уақытта болмады немесе олар Ресей үшін тым қымбатқа түсетін еді»[5]. 1860 жылға дейін Орынбор генерал-губернаторының канцеляриясы Далаға «хат жүргізушілер» – алдын ала емтиханда «татар тіліндегі қанағаттанарлық білімді» татарларды тағайындады. Қазақ басшыларының өтінішін қарай отырып, канцелерия татар ортасынан шыққандарға «қырғыз даласында» «уағыз жүргізу және балаларды татар, араб және парсы тіліне оқыту» үшін қоныстануға рұқсат берді. Жоғары Орынбор шенеуніктері қазақ балаларын «татар әліпбиіне» (сөз түріктер қолданатын араб-парсы графикасы жайында) оқыту қажет деп есептеді [6].
Қазақ даласындағы мұсылман қызметкерлер — бұлар білім саласында және шенеуніктер ретінде төменгі лауазымдыларды конфессиялық абаттандыру, хатжүргізуші, аудармашы, мұғалім, заңды молда және әр түрлі санаттағы дін басылары кірістірілген жергілікті басқару органдарына тартылған татар, башқұрт, қазақ, және басқа да халықтардың төрағалары іспетті болды. Бастапқы уақыттарда жоғары үкімет үшін жаңа мемлекеттік қалыптасу және әлеуметтік құрылым процесін қазақтардағы исламдану процесімен және оның антиподы – дiни индифферентизммен байланыстыру өте маңызды болды. Ал Қазан татарлары өздерін империя қызметінде адал және сенімді көрсетіп, басты үміткер болды.
Қазақ округіне қызметке тартылған молдалардың көбі ресми заңдастырусыз жұмыс істеді. Егер XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасыр басында қазақ даласына келген рухани қызметкерлерге Орынбор шекара комиссиясы мен кантон басшыларынан арнайы рұқсат керек болса, 1834 жылдан генерал-губернатор А. Перовтың ұйғарымымен бұл функция Орынбор Мұхамед рухани жиналысына және губерниялық басқаруға көшті. Осы кездегі құжаттардың көпшілігі молда қызметін атқаратын көптеген адамдардың арнайы рұқсаттары болмағанын көрсетеді. Жоғары рухани адамдар (мүфти мен ахундар) рекрут міндеттерінен босатылды. Молда, имам-хатыптар егер өз атақтарын Мұсылман дін басыларынан штатық жағдайда алғанда (1836 жыл 23 қаңтар) әскери қызметтен босатылды. Сонымен қатар, халық кірісті өз еркімен өз молдаларына төлеуге міндеттелді [7].
Ислам дініне байланысты патша үкіметінің қазақ сахарасындағы ресми саясатын екі кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең – ХІХ ғасырдың ортасына дейін, яғни медреселер мен мешіттердің ашылып, діни кітаптарды басып шығаруға арнайы қаржы жұмсалып, ислам дінінің таралуының бел алған кезеңі. Бұл кезеңде патшалық биліктің осы мәселеге ерекше ден қойғаны соншалықты, үкімет ашылған мектептердің әрқайсысына 500 сом қаржы бөліп тұрған [8], екінші кезең – патша өкіметінің ислам дінін тарату саясатынан бас тартып, 1862 жылдан кейін жергілікті халықты христиандандыру жҽне бірте-бірте жаппай орыстандыру саясатына көшіру кезеңі болды. Осылайша, патша үкіметі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласындағы ислам дініне байланысты саясатын өзгерте бастады.
Орталық Азияның Ресейге қосылуы мұсылмандар мен олардың рухани мұқтаждықтарына мұсылман мекемелерінде (мешіт, мектеп, медресе және т. б.) қызмет ететіндер саны тез өсті.
Азия мен Африка елдеріндегі ислам дінінің даму қарқыны Ресей империясында айтарлықтай қобалжу туғызды. Алжир, Франция, Египет, Индия, Қытай, Түркия жерлерінде мұсылман ұйымдары туралы мҽселенің жиі-жиі көтерілуі патша үкіметінің мазасын ала бастады. Мұсылман және христиан мҽселелері дүниежүзілік аса ірі әлеуметтік-саяси мәселелердің біріне айналды. Мұсылман әлеміндегі саяси дүмпулер Ресей жеріне де жетті. Дүниежүзілік мұсылман қозғалысының күшеюінен сескенген орыс отаршылары ислам дінін тарату саясатынан бас тартады. Бұл саясат «Қазақтарды ислам дінінің бұғауынан босатып, халықтық дамуына жол ашу” деген бүркемелі атпен жүргізілді. Бірақ бұл мақсатты жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Бұған бірнеше себептер болды: біріншіден, ислам діні қазақ жеріне тамырын терең жайып үлгерген еді, екіншіден, патша үкіметінің аталған саясатына қазақ зиялылары ғана емес, орыс ғалымдардың өздері де қарсылық көрсетті. Олар бұл саясаттың қазақ халқы үшін зияндығын атап көрсетіп, отаршыл орындары әрекеттерінің халыққа қарсы мәнін әшкереледі. Соған қарамастан, патша үкіметі Орынбор мүфтилігіне кеңшіліктер беруге құлықсыздық танытып, керісінше, оның ықпал ету ауқымын тарылта түсуге тырысты. Патша үкіметінің мұндай әрекеті Түркістан өлкесін жаулап алғаннан кейін айқын байқалды. 1867-1868 жылдардағы саяси-әкімшілік реформаларға сәйкес қазақтар мен Түркістан өлкесіндегі өзге де мұсылман халықтардың діни істері ешқандай діни басқарма қарамағына қаратылмай, ол жергілікті отарлық билік орындарының қолына берілді. Осылайша, қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігі қарамағына шығып қалды. 1871 жылы діни оқу орындары Халық ағарту министірлігінің қарамағына берілді[9].
Ішкі істер министрлігі 1880 жылы Орынбор мүфтиятына Орта Азия мұсылмандарының ісіне араласуға тиым салды. Түркістан өлкесін басқару туралы «Жағдай» бойынша бұрын мұсылман рухани адамдары атқарған қызметті – қорытынды және неке бұзу, кінәсіз балалар мен ата-аналарының істерін шешу, мұрагерлік істер және т. б. конфессиялық шеңберден шығарылды және «Халықтық сотқа» тапсырылды [10].
1906 жылы 16-21 тамыз аралығындағы Нижный Новгород қаласында өткен Бүкілресейлік үшінші мұсылман сиезіндегі дін мәселесі бойынша қабылданған қаулыда Ресейдегі бұрынғы мүфтиліктерімен қатар Түркістан өлкесінде де өз алдына бөлек мүфтилік ашылсын делінеді. Сондай-ақ, бұл қаулыда сиезге қатысқан Ш.Қосшығұлов, Ш.Аллаоңғаров, А.Қойбағаров секілді т.б. қазақ делегаттарының Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары қазақтарының діни істері Орынбор мүфтилігіне қаратылсын деген талап-тілектері де ескерілген болатын.
Қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігіне қарату мәселесі 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан саяси ахуал жағдайында өз жалғасын тапты. 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман сиезінде Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстары мен Ішкі Орда қазақтары делегаттарының өтініші бойынша қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігіне жаңадан мүфти мен қазылар сайланған болатын. 1917 жылы шілдеде өткен бірінші жалпы қазақ сиезінде Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай, Орал және Закаспий облыстары қазақтарының діни істерінің уақытша Орынбор мүфтилігіне қарауын жөн санаған қаулы қабылданып, мүфтиліктің жанынан қазақ бөлімі ашылсын, оған әр облыстан бір қазы сайлансын, оларға жылына 4 800 сом төленсін деген секілді т.б. бірқатар ұсыныстар білдірілген-ді [11].
Ресейде қалыптасқан жаңа саяси жағдайда мұсылмандардың талап-тілектерін тұжырымдап, іс-әрекеттерін бір арнаға түсіруге басты назар аударылды. Осы мақсатта Ресей мұсылмандарының уақытша орталық бюросының ұйымдастыруымен 1917 жылы 1-11 мамыр аралығында Жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Бұл съезге қазақ облыстарынан, Түркістаннан, Кавказдан, Қырымнан, Сібірден, Хиуа мен Бұқара хандықтарынан жҽне т.б. жерлерден 830 делегат қатысты. Олардың арасында Ж. Досмұхамедов, Х. Досмұхамедов, Ғ. Әлібеков, М. Жұмабаев, К. Тоғысов, У. Танашев, А. Теміров сияқты қазақ зиялылары да болды. Съезге 200-ге тарта дін иелері қатысты, оның 30-ға жуығы Орта Азия мен Қазақстаннан еді. Қазақ даласынан барған дін иелерінің ішінде Атбасардан Ә. Дауылбаев, Сырдария облысынан Ғ. Төлебаев, Гурьев уезінен Х. Нұрмұхамедов, Ішкі Ордадан Ғ. Қарашаев, Шалқардан Х. Ахмеджанов, Өскеменнен А. Таңғұлов және т.б. болды.
Бірінші жалпықазақ съезі Ресей федеративтік республика болсын, «қазақ облыстары қоныс-ұлт жігіне қарамай областной автономия алуы тиіс», «қазақ халқы өзіне еншілі жерге орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін, заңсыз алынған жерлер кері қайтарылсын, халық милициясы құрылсын, дала облыстары қазақтардың діни ісі Орынбор мүфтилігіне қосылсын, оқу ісі ана тілінде жүргізілсін», – деген маңызды қаулылар қабылданды. Жалпыресейлік мұсылмандар кеңесіне байланысты съезд мынандай қаулы қабылдады: 1. Бүкіл Русия мұсылмандарының Шуросында қазақ өкілдері болуы тиіс; 2. «Шуро-и-ислам» ағзалары түрлі мұсылмандардың әрқайсысынан санына қарай болсын; 3. Қазақ халқының уақытша «Шуро-и-исламға» жіберетін өкілдерінің жалпы саны мұсылман съезі лайықтанғанша болсын. Қазақ өкілдерінің санын көбейту мәселесін «Шуро-и-ислам» тез арада шешсін. 4. «Шуро-и-исламға» қазақтан съезд сайланған кісілер 1) Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, 2) Семейден Әбікей Сәтбаев, 3) Торғайдан Әлжан Байбөрин, 4) Оралдан Жаһанша Досмұхамедов, 5) Бөкейліктен Уалидхан Танашев, 6) Жетісудан Базарбай Мәмбетов, 7) Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, 8) Ферғанадан Ғабдолрахман Оразаев; 5. Бұл аталғандардың Шуроға бара алмайтындар болса, олардың орынбасарларын областной комитет сайлайды. 6. Шуроға сайланған кісілердің расходын қазақ ұйымдары, комитеттері көтерді; 7. Әр облыстың өкілдер Петроградқа қазірден баруы керек һәм «Шуро-и-ислам» қызметіне кірісу керек; 8. Қазақ өкілдерінің жиылысы Шуроның іс басқаратын комитетіне қазақ ағзаларын өздері сайлайды; 9. Уақытша басқа облыстардың өкілдері жиналғанша Шуроның басқаратын комитетіне съезд Жаһанша Досмұхамедов пен Уәлидхан Танашевты лайықтады».
Бірінші жалпықазақ съезінің Орал облысына қазылыққа Ғ. Ахметжанұлын, Бөкейдің қазысы қылып Қ. Қарашұлын бекітуі, қалған облыстар Орынбор мүфтилігіне қарасын деген қаулы шығаруды қазақ зиялылырының дін мәселесіне үлкен көңіл бөлгендігінің айғағы болып табылды[12].
Қазақ комитеттерінің өздері ашқан мектеп, медреселерде ислам тарихы, дін ғылымы, араб тілі пәндерін енгізіп, діни тәрбиеші молдаларды тағайындауы талай жыл халық санасын улап келген саясатқа қарсы күресінен, қоғамдық моральдің төмендеуіне жол бермеу ниетінен туып жатқан әрекеттер болатын. Қазақ комитеттері өздерінің ағартушылық-мәдени қызметін халықтың бодандықтың қамытын тастап, өркениетті елдер қатарына тезірек қосылуына бағыттады. Қазақ комитеттерінің рухани мәдениетті жоғары, ұлттық рухы мықты, діни наным-сенімі берік қазақ азаматтарын тҽрбиелеуге деген талпынысын, осы жолды көрсеткен тамаша үлгі-өнегелері әлі күнге өз маңызын жоғалтқан жоқ.
Идеологиялық теке-тірес
Патшалық Ресейдің Қазақстанда мұсылман дініне жүргізген саясатын зерттеу қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Хан әулеттерінің мұсылман дінін басты ұстанымда негіздеуімен, мектеп-медресе, мешіт салдыруымен, мұсылман дінінің бес парызының бірі «қажылық» парыздарын ұйымдастыруымен көрініс табады.
1789 жылы 4 желтоқсанда Уфадағы мүфтиліктің ашылу салтанатын бас мүфти М.Хұсейінов мұсылмандарды патшайым ІІ Екатеринаға адал болуға шақырудан бастады. ІІ Екатерина патшайым дін уағыздау, жалпы идеологияны өз қолдарына алып, Кіші жүзге мешіт пен мектепке өздеріне сенімді адамдарды ғана жіберіп, оларды бақылауға, уысында ұстауға күш салды. Бұл молдалар тарихта «указный молдалар» деген атаумен қалды [13]. Ал, мешіт салу, молда жіберу, орналастыру губернатордың билігінде болған [14]. Мұсылман діні мектептерде, медреселерде оқытылып, мешіт салу, қажылыққа бару өз деңгейінде дамымасада, бірізділікпен жолға қойылып отырды. Алғаш рет Қазақстан тарихында ахундар хандықта басты рухани тұлға ретінде лауазымдылығына бекітіліп, және оған қоса хандықта рухани қазылар міндетін атқарған. Хандықта дін басылары ханның жанында отырып, оның қолдауына сүйенген. Хан өз ойларын жүзеге асыру үшін мұсылмандық жаңа үлгідегі бастауыш ауыл мектептері мен медреселерді салған. Қазақтар ішінен ислам діни қызметшілері тобы ұйымдастырылып пайда болғанын зерттеуші А. Алекторов көрсеткен [15].
Енді ислам дінінің мектеп-медреселерде қолдау табуына тоқталсақ. 1841 жылдың ақырына дейін қазақ балалары білімді тек исламдық мектептерден меңгерді. Оқу ісінде көбінесе ислам мектебі, оқуы әркімнің үйінде, не ауылында болған [16]. Ислам мектептерінің оқушылары шын мәнінде татар сауаттылығына қарағанда анағұрлым үлкен дәрежеде дамиды. Мектептегі оқуды молдалар мемлекеттің қолдауымен жүргізеді. Бұл мектептердің бағдарламасы күрделі емес, оқу және жазу татарша, кейбір жатталатын мәтіндер Құраннан және намаз оқу тәртібінен еді. Мектептер ата-аналар және қоғамның қорынан өмір сүрген. 1868 жылға дейін, яғни, әкімшілік реформасына дейін жалғыз орыс-қазақ мектебінен басқа хан ставкасында тек ислам мектептері мен медреселер болды. Ислам мектептерінде орыс және орыс-түзем мектептеріне қарағанда шәкірттердің көп ескеруіміз қажет. Бірақ мектептің өмір сүруі тұрақсыз болды. Көптеген мәселе тұрғындардың материалдық жағдайына, діни қызметкерлердің жеке басына, географиялық және табиғи факторларға байланысты еді. Патша үкіметінің шоқындыру саясатының ықпалымен исламдық мектептер мен медреселер кеми түсті [17].
1870 жылы 26-наурызда жоғарыдан бекітілген тәртіпке байланысты ұлт мектептерінде міндетті түрде орыс тілін оқытуды енгізудің керектігі айтылды. Бұ бағытқа молдалар сенімсіздікпен қараған болатын. Оларға әсер ету үшін Орынбор мүфтиі молдаларға өз мектептерінде орыс тілін енгізуге келісім беретіндігі туралы циркулярлық қаулы жібереді. Барлық ислам мектептері және медреселер, сонымен бірге үйде және жеке оқытумен айналысатындар 1874 жылы 20-қарашадағы Мемлекеттік Кеңестің пікіріне байланысты Халық Ағарту Министрлігінің оқу басқармасына бағындырылған [18]. Алайда, патшалық Ресей өлкедегі мұсылмандық оқу орындарын түркі халықтарын біріктіруші саяси күш ретінде қарастырды және алғашқы Түркістан генерал-губернаторы К.П.фон-Кауфманның пікірінше, бұратана балалары мен орыс балаларының бөлек білім алулары келешекте империяның отаршылдық саясатына кедергі келтіретін-ді. Сол үшін кең тараған мұсылмандық оқу орындарын жойып, олармен күресу қажет болды [19]. Сөйтіп мектеп-медреселерді қысқартуға барынша күш жұмсай бастады. 1868 жылдан бастап мектепте білім беру орысша сауаттылыққа күш салынды [20]. Қазақ жерінде патша үкіметінің саясатына да өз деңгейінде қарсылықтар орын алып отырды [21].
Мұсылмандардың бес парыздарының бірі болып саналатын «қажылық» мәселесі де өзіндік жалғасын тапты. Қажылық – исламдық діни ағымның ең маңызды институттарының бірі. Сонымен бірге, аталмыш институт – ислам дінінің таралу ауқымы мен деңгейінің де ең басты көрсеткіші де. Оның территориясы, саяси-экономикасы, мәдениеті, тіпті тілі жағынан да әртүрлі мұсылман халықтарын рухани, идеологиялық біріктіруші әләуетті институционалдық құрылым болатындығы да сондықтан. Қажылық ежелден бері мұсылман елдерінің, олардың сан алуан нәсілдік, этникалық өзара айырмашылықтарына қарамастан, рухани және идеологиялық жақындасуының, тіпті кейбір саяси жағдайда бірігуінің аса тегеурінді факторларының біріне айналды. Ресей патшасы ІІ Екатеринаның 1767-1773 жылдардағы басқа халықтардың дініне төзімділікпен қарау саясаты («О терпимости всех исповеданий») мұсылман халықтарының Ресей арқылы қажылыққа бару мүмкіндігін жеңілдеткенімен, патшалық әкімшіліктің одан кейінгі ислам дініне байланысты екіжүзділік саясаты нәтижесінде мұсылмандардың қажылыққа бару барысы үкімет тарапынан әртүрлі кедергіге ұшырап отырады. Осы тұста назар аударар жайт, аталмыш жылдар ішінде қажылыққа ден қойған адамдардың санының жылдық динамикасының синусоидасы құбылмалы болғанмен, ол қажылықтың қазақы ортадағы орнықты дәстүрге айнала бастағандығын көрсетеді(1862 -8, 1863 – 11, 1864 – 6, 1874 – 5, 1875 – 3, 1879 – 12, 1880-23, 1881-17, 1882-2, 1883-17, 1884-12, 1885-76, 1886-22, 1187-23, 1888-25, 1889-17, 1890-11). Ислам дінінің қағидасы бойынша қажылыққа кәмелетке толған, бас бостандығынан айырылмаған (құл немесе жалшы емес), есі дұрыс, денсаулығы бар және ең бастысы, қажылыққа қажет қаражатты өз еңбегімен тапқан адам ғана бара алады. Ал қажылыққа бару үшін аталмыш уақытта әрбір адамға, кезінде қыруар қаражат (100-300 рубль) және қажылық паспорт алу үшін, маркаларымен, консульдық визамен қоса есептегенде 12,6 рубль қажет болды. Сондықтан да, қажылыққа негізінен ауқатты бай,би, сұлтандар және діни басшылардың ғана баруға мүмкіндігі болды [22].
ХІХ ғасырда ресей мұсылмандары қажылыққа үш жол торабы арқылы барды. Бірінші бағыт бойынша, жолаушылар Закавказе және Парсы елінің солтүстігіндегі Керменшах жері арқылы Түркиядағы Ханеяки қаласын басып өтіп, Бағдат бағыты бойынша киелі орындар Казмейну, Кербеля, Неджевке, одан әрі Арабия құмынан асып, Мекке мен Мединаға жол тартты. Ал, екінші бағыт бойынша – Кемемен Қара теңіз порттарының бірі – Стамбұл-Александрия, одан құрлықпен Суэц қаласына, одан кеме арқылы Янбо мен Жиддаға одан Медине мен Меккеге сапар шекті. Үшінші бағыт бойынша – Бұқара немесе Самарқанд арқылы Мазари-Шәріп-Қабыл-Пешевар-Бомбейге тоқтап, одан әрі Үнді мұхитымен Жиддаға, немесе Янбоны басып өтіп, Мекке мен Мединаға аттанды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ресей әкімшілігінің қазақ даласында ислам дінін тарату саясатынан бас тартып, орыстандыру саясатына көшуіне байланысты және мұсылман халықтарының бірігуі мен татар халқының ықпалының күшеюінен сескенген ресей патшалығы 1868 жылға Орынбор Мұсылман Діни жиналысы құзырында болған қазақтардың діни мәселелерін, соның ішінде, қажылық ұйымдастыру ісін енді жергілікті әкімшіліктерге тапсырылған болатын [23].
Саяси ықпал
Патшалы Ресей қазақ жерін отарлауды бірнеше тарапта жүргізді. Соның бірі діни саясаты. Ислам дінін қолдаған сипатта болып, ел ішіне ылаң салу ХІХ ғасырда патша үкіметінің басты саясатына айналды. Ресей үкіметінің қазақ халқының діни саясатына жүргізген реформаларында татар ұлтын таңдап алуындағы басты себеп қазақ халқының бұл ұлтқа туысқандығы мен сол уақыттарда ағайын халқымыздың арасынан ислам ғұламаларының ролінің жоғарлығында болатын. Татар молдаларынан жасақталған топ қазақ жазирасында тыңшылық қызметтерді де атқарған болатын. Ислам дiнiн отарлық езгi саясатына ыңғайластыра қолданған осы iстердiң бәрiнде де патша үкiметi қазақ халқының дiни саласын өз уысында ұстады. Мәселен, 1868 жылғы Ережедегi “Қазақтың құқы”, “Қазақтың дiни iстерiн басқару” бөлiмдерiнде: “қазақтар дiн iсi бойынша Орынбордағы дiн ислам мүфтиiне қарайды. Қазақтардың жергiлiктi жердегi дiни iстерiн тағайындалған молдалар жүргiзедi, ол азаматтық басқармаға, сол арқылы Iшкi iстер министрлiгiне бағынады. Қазақтардың арасында бiр болысқа бiр тағайындалған молда бекiтiледi. Молданың сайланғаны туралы ақпаратты уезд бастығына жолдайды, ол мұны бекiту үшiн облыстық басқармаға жiбередi. Молдалар Облыстық басқарма мен Әскери губернаторлардың шешiмiмен бекiтiледi не босатылады. Мешiттер тек қана генерал-губернатордың рұқсатымен салынады. Мешiттiң жанынан жергiлiктi балаларды оқыту үшiн мектеп ашуға молда мiндеттi түрде уезд бастығының рұқсатын алуы керек”, – деп жазылған. Сырт қарағанда мұнда дін таратушы молдалар санын көбейтіп, мұсылмандыққа жол берiлгендей еркiндiк танылғанымен, осы iстiң өзiн зорлықшыл империя қасақана халық мүддесiне қарсы бағытта жүргiздi [24]. Ахунның емтиханынан лайықты болған оқығандарды молда жасады, оның белгісі ретінде ашық татар тіліндегі өзінің және ахун мөрі басылған үкімдерін берді. Сонымен қатар, кейбір тағайындалған молдалар үкіметтен өз міндеттері бойынша өзіндік нұсқауды алды [25]. Ал жоғарыдан тағайындалған татар дін басылары іс жүзінде мемлекеттік қызметкер болды. Орынбор губерниялық басқармасының діни мәселелердегі қызметі қазақ ақсүйектері мен ауылдарындағы татар молдаларын қанағаттандырды. Арнайы ұйғарыммен жіберілген татар молдалары қазақ жеріне көптеп келе бастады [26]. ХІХ ғасырға дейін Қазақ жерінде молдалар көп болмады. Патша үкіметінің қазақтар арасында татар молдаларын қоныстандыруы арқасында, сонымен қатар Хиуа және Қоқан хандықтарының Ресеймен шиеленістері және олардың халықтың діни сенімін пайдаланып антиресейлік үгіт-насихат жүргізуге тырысуы арқасында ХІХ ғасырдан бастап Қазақ жерінде молдалар саны артты. Қазақ хандары мен сұлтандары өздерінің саяси жағдайларының тұрақсыздығын сезіп, бірігіп уезде халықты ұстап қалу үшін дін басыларына жиі жүгінді [27].
1838 жылы Сенаттың мұсылман тұрғындарына метрикалық кітаптарды енгізу жүйесін тарату туралы жарлығы жарияланды. Жарлыққа сәйкес, метрикалық кітапқа туу, өлім, неке туралы мәліметтерді енгізу жатқызылды. Қазақ жеріндегі кейбір билік өкілдері діни салада Сенаттың жарлығын орындауға тырысты. Патша үкіметінен діни салада кейбір хан әулеттерінің өз дербестігін де аңғаруға болады. Мысалы, Жәңгір хан ХІХ ғасырдың 30 жылдарына дейін мешіт салу істерінде Орынбор губернаторлығынан рұқсат сұрап келсе, 30 жылдардан кейін Мешітті салуға рұқсат алудың бюрократиялық созуының қиындығынан, бұдан әрі мұндай рұқсаттарды өздігінен бере бастады. Ресей империясында қалыптасқан дәстүр бойынша молдаларды тағайындау үшін әкімшілік өлкенің (бұл кезде – Орынбор) рұқсаты қажет және үміткерлер Уфадағы ислам дінбасылары жиналысында сынақтан сәтті өтуі қажет болды [28].
Ресей үкіметінің Қазақ жерінде жүргізген діни саясатында ортаазиялық хандықтардың ықпалының артуына кедергі жасай білді. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап үкімет молдалардың қызметін қатаң қадағалады. Ортаазиялық хандықтардан шыққандарға, сонымен қатар онда білім алушы діни адамдарға қазақ даласына қоныс аударуға тиым салды. Мсыал келтіретін болсақ, 1843 жылы Ішкі ордадағы Ноғай руынан шыққан азамат Тілеуов, Жәңгір ханмен Бұқараға сапармен барып, он төрт жылдан соң Қазақстанға оралуға тырысты. Бірақ шекара органдарынан, оған Қазақстаннан тыс кетуі талап етілді. Өйткені Ресей үкіметі ортаазиялық хандықтарда діни білім алған азаматтардың қазақ жеріне келуінен қауіптенді. Бұл діни қысым саясатының бір көрініс болса, екіншіден, Түркия ықпалынан қауіптенгендігінен болатын. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап нұсқаушы молдаларды тағайындау тоқтатылды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында шенеуніктердің бірі былай деп жазды: «Қазіргі кезде біздің үкімет молдаларды тағайындау туралы, қырғыздарға мешіт салу туралы бас қатырмайды. Кез-келген азғантай ғана сауаты бар адам молда бола алады. Кедейлердің жаназасы мәжбүрліктен молдаларсыз өтеді, өйткені кедейлерде күнкөріс көзі жоқ» [29].
Осылайша, рухани өмір тынысын билік идеологиясына сәйкестендіріп,тікелей бақылау үшін арнайы күзеттегі әскер тобын ұстау мен «ахун» бастаған молдалар тобын жасақтау кейбір хан билігін бекітіп басқаруды орталықтандыру саясатына қызмет етті [30]. Бұл Ресей үкіметінің діни саясатының бір көрінісі еді.
Қорытындылай келе, Патша үкіметі ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде қол астындағы мұсылман халықтарына, ислам мен оның институттарына қатысты саясатын белсенді түрде жандандырып, ХІХ ғасырдың екінші ширегінде бұл саясатынан бас тарта бастады. ХVІІІ ғасырдың ортасынан басталған, бірақ сәтсіздікпен аяқталған күштеу, зорлық-зомбылық көрсету тәсілдерінің орнына патша үкіметі жаңа заманда жаңа әдіс-тәсілдерге көшіп, мұсылман халықтарының, оның ішінде қазақтардың ел билеушілерін өзіне тартып, сыйлық беру, марапаттау, алдап-арбау сияқты қитұрқы саясат арқылы отарлауды іске асыра бастаған болатын. Мұсылман халықтары мекендеген аймақтардың орыс мемлекетінің құрамына қосыла бастаған уақытынан бері қаншама жылдар өтсе де патшалық биліктің исламға қатысты саясатында бірізділік болмағаны айқын көрінеді. Жалпы алып қарасақ, орыс мемлекеті мен ислам арасындағы қарым-қатынас эволюциялық бағытта, қарама-қарсы тұрудан өзара ынтымақтастыққа қарай дамыды. Орынбор мүфтилігінің құрылуы империялық биліктің исламды терезесі тең дін ретінде ресми мойындауы болып табылады. Мұсылмандардың діни басқару әкімшілігін құрғанда патша өкіметі бірқатар мақсаттарды көздеді: яғни біріншіден, мұсылман дінбасыларын өз бақылауына алу; екіншіден, оларды ресейлік жҽне шетелдік мұсылман қауымдары арасында Ресей саясатын жүргізу үшін пайдаланбақ болды. Мемлекет діни басқарманың түркі тілдес халықтар арасында беделінің көтеріліп кетпеуін де қадағалап, кедергілер қойып отырды. ХVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасыр басында Орынбор мүфтилігін қатаң қадағалайтын сенімді тетіктер қалыптасты. Мұны Орынбор мүфтилігінің екі жақты бағынышты жағдайда болуынан айқын байқауға болады, яғни ол бір мезгілде Ресей империясының Ішкі істер министрлігі мен Шетелдік діндердің айырықша департаментінің бақылауында тұрды. Ресми билік орындарының ислам дінін қысымға алып қудалауы, қазақтарды шоқындыруы, мектеп-медреселерде орысша оқытуды енгізуі барлық мұсылмандардың, оның ішінде қазақтардың да наразылығын тудырды.
Бұқара халық өзінің әдет-ғұрпына, салтына, дәстүріне, тіліне дініне зор қауіп төнгенін түсіне бастады. Әрине, бұл наразылық жеткілікті дәрежеде ұйымдаспаған, күрес бағыты айқын емес қарсыласу ғана болды. Осындай жағдайда қазақ зиялыларының петициялар жолдау арқылы саясатқа ашықтан ашық қарсы шығуының өзі отаршылардың айдауына қазақ халқының оңайлықпен көне қоймайтынын, өзінің ұлттық қасиеттерін сақтау үшін тайсалмай күресетінін анық байқатты. Патшалық Ресейдің Қазақстанда мұсылман дініне жүргізген істерінің астарында отаршылдық саясат жатқандығы айқын.
Қазақ жеріндегі ислам дінін таратушы молдалар рухани жолда патша үкіметінің толық бақылауында жүргізді. Молдалар сатылы жүйе арқылы Патша үкіметіне бағындырылды. Тағайындалған молдалар өздерінің мамандықтарына сай емес тапсырмаларды да орындады. Бұл тарихымызда отаршылдық жүйенің сарыны ретінде қарастырылады.
Молдалардың тек ғана шариғат негізінде жұмыс жасамай, діннің негізінде халықтың тұрмыстық жағдаяттарына араласып отырғанын көреміз. Бұл араласудың салдары халық пен тағайындалған молданың арасында келіспеушіліктер де орын алып отырған. Орынбор рухани жиналысы мұндай жағдайларда тағайындалған молдалардың құқығын қорғап отырған.
Қазақ жерінде мұсылман мектептерімен қатар орыс мектептерінің көптеп ашылуы, білімге құштар, арманшыл қазақ жастарының өмірлік мақсат-мұратын айқындап, болашақ мамандық таңдау сияқты келелі мәселелердің бетін ашып алуға, талаптануға баламалық жағдай жасады. Алайда, халықтың рухани дәстүрлері – ғасырлар бойы ауысып отыратын мирас десек, өте сақ, алдын ала ойластырылып, құйтырқы жүргізілген рухани отарлау саясатының ауыр зардаптарын да мойындауымыз керек.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында патша үкіметінің ислам дініне қатысты саясаты қазақ даласында мектептер мен медреселер салдырып, Құранды қазына есебінен бастырып, оны қазақтар арасына тегін тарату сияқты шаралар арқылы іске асқандығы айқындалды. Патша үкіметінің мақсаты халықтың ақыл-санасын дінмен шырмап, қараңғылықта ұстау, қазақ жастарын орыстандыру арқылы өзінің отаршылдық саясатын іске асыру еді.
Молдалардың қызметі тек рухани саламен қатаң шектелді. Сот істерін шешу олардың құзыретіне кірмеді.
Патша әкімшілігі ХІХ ғасырдың екінші ширегінде исламдық насихаттың толассыз жүруінің салдарынан молдалар мен мешіттер санының өсуі мемлекеттік саясатқа нұқсан келетінін ескеріп, Уақытша кеңестің дербес бақылауы арқылы оған тосқауыл қоюға тырысты. Молдалар саны қысқартылды, заңсыз немесе рұқсатсыз салынды деген желеумен мешіттер мен медреселерді жапты. Татар молдалары көптеп шақырылуы патша әкімшілігінің тұрғын халыққа бағытталған рухани отарлау саясаты – мемлекеттің қатаң бақылауында болған орталықтандырылған мұсылмандық діни басқармалардың қатарынан шыққан дін таратушыларды самодержавиелік көзқараста тәрбиелеп, өздерінің саяси мақсаттарын шешу үшін пайдалану еді. Бірақ уақыт өткен сайын патша әкімшілігі бұл қолданысқа түскен саясатты тоқтатып, өз қол астындағы өзге діндегі халықты христиандандыруға бағытталғын шараларын қолдады.
Патша әкімшілігі тарапынан ислам дінін насихаттауға тиым салу әрекеті жылдан-жылға өрши түсті. Қазақ хадқына байланысты реформалар қабылдағаннан кейін де Ресей империясы қазақтарды орыстандыру мақсатымен әлі де ел арасында беделі төмендемеген ислам дініне қарама-қарсы әр түрлі әрекеттер жасады.
Патша әкімшілігі ислам дінінің тарауына кедергі жасауды күшейте түсу үшін әр түрлі айла-шараларға барды. Олар, әсіресе, ислам дінінде білім беретін молдаларға ретін тауып қысымшылық жасауға тырысты. Әр елді мекендердегі молдалардың санын бір адамнан асырмау жөнінде жарлық шығарды, молдалар, мұсылмандық мектептер Уақытша кеңеске, губерния бастығына бағынатын болды. Молдаларға жасалған жеңілдіктерді алып тастап отырды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдарында қазақтардың мұсылмандық бағыты Орынбор мүфтилігіне бағыныштылығынан алынып, мектептерде мұсылман дінін оқытудан орыс тілін оқыту және де миссионерлік кең көлемде өріс алды. Қазақ жерінің мұсылмандық бағытын Орынбор мүфтилігіне бағындыру жолында тал пыныстар болып отырды. 1906 жылы 16-21 тамыз аралығындағы Нижный Новгород қаласында өткен Бүкілресейлік үшінші мұсылман сиезіндегі дін мәселесі бойынша қабылданған қаулыда қазақ делегаттарының Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары мен Ішкі Орда қазақтарының діни істері Орынбор мүфтилігіне қаратылсын деген талап-тілектері көтерілуі, 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман сиезінде Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстары мен Ішкі Орда қазақтары делегаттарының өтініші бойынша қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігіне жаңадан мүфти мен қазылар сайланған болатын.
Дегенмен бұл талпыныс дінсіз қоғамды алып келген коммунистік режимнің уақытында өз талпынысын жоғалтқан болатын.
Қазақ комитеттерінің өздері ашқан мектеп, медреселерде ислам тарихы, дін ғылымы, араб тілі пәндерін енгізіп, діни тәрбиеші молаларды тағайындауы талай жыл халық санасын улап келген саясатқа қарсы күресінен, қоғамдық моральдің төмендеуіне жол бермеу ниетінен туып жатқан әрекеттер болатын. Қазақ комитеттері өздерінің ағартушылық-мәдени қызметін халықтың бодандықтың қамытын тастап, өркениетті елдер қатарына тезірек қосылуына бағыттады. Қазақ комитеттерінің рухани мәдениетті жоғары, ұлттық рухы мықты, діни наным-сенімі берік қазақ азаматтарын тҽрбиелеуге деген талпынысын, осы жолды көрсеткен тамаша үлгі-өнегелері әлі күнге өз маңызын жоғалтқан жоқ.
ЖАРАС АХАНОВ,
тарихшы
[1] Ауелханов Р.Ф. Қазақ қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен қызметі (XYIII ғ. аяғы –XX ғ. басы): тар. ғылым. канд……диссертациясы. – Алматы, 2010. – 18 б.
[2] Рүстемов С. Орынбор мүфтилігі және қазақтар // Қазақ тарихы, -2004. – № 4. – 82 б.
[3] Ауелханов Р.Ф. Қазақ қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен қызметі (XYIII ғ. аяғы –XX ғ. басы): тар. ғылым. канд……диссертациясы. – Алматы, 2010. – 18 б.
[4] Рүстемов С. Орынбор мүфтилігі және қазақтар // Қазақ тарихы, -2004. – № 4. – 82 б.
[5] Косач Г. Г. Город на стыке двух континентов: оренбургское татарское меньшинство и государство. — М., 1998. — С. 60.
[6] Инородческое обозрение за июнь 1915 г.— Казань,1915.— Кн.11.—С. 882.
[7] Арапов Д. Ю. Система государственного регулирования ислама в Российской Империи (последняя треть XVIII — начало XX вв.): дис. … докт. ист. наук. — М., 2005. — С. 167–168.
[8] Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы ислам діні: қажылық (ХІХ-ХХ ғғ.) // Материалдар жинағы. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 127 б.
[9]Ауелханов Р.Ф. Қазақ қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен қызметі (XYIII ғ. аяғы –XX ғ. басы): тар. ғылым. канд……диссертациясы. – Алматы, 2010. – 73 б.
[10] Арапов Д. Ю. Система государственного регулирования ислама в Российской Империи (последняя треть XVIII — начало XX вв.): дис. … докт. ист. наук. — М., 2005. — С. 167–168.
[11] Бекбосынов М. Миссионерлік саясат және Абай мұрасының азаттық мәні // Түркістан газеті. -2013. – №15. -11 б.
[12] Ауелханов Р.Ф. Қазақ қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен қызметі (XYIII ғ. аяғы –XX ғ. басы): тар. ғылым. канд……диссертациясы. – Алматы, 2010. – 129 б.
[13] Рүстемов С. Орынбор мүфтилігі және қазақтар // Қазақ тарихы, -2004. – № 4. – 82 б.
[14] Орынбор Орталық мелекеттік мұрағаты (бұдан әрі ОрОМА). 6 қ., 10 т., 864 іс.
[15] Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. Алматы «Арыс» баспасы, 2009. -52 с.
[16] Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство.- Алматы:Наука, 1982. – 141-192 с.
[17] Мұханбетжанова А. Бөкей Ордасындағы білім беру // Қазақ тарихы, -2004. №5.- 45 б.
[18] Рысбеков Т.З. Бөкей Орда тарихы. – Орал-2001. – 54 б.
[19] Егембердиев М. Патшалық Ресей және мұсылмандық оқу орындары (ХІХ ғ. ІІ жартысы – ХХ ғ. басы) // Қазақ тарихы, – 2005. №3.-19 б.
[20] Мұханбетжанова А. Бөкей Ордасындағы білім беру // Қазақ тарихы, -2004. №5.- 45 б.
[21] ОрОММ. 3 қ., 10 т., 6353 іс, 37 п.
[22] Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы ислам діні: қажылық (ХІХ-ХХ ғғ.) // Материалдар жинағы. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 3-16 б б.
[23] Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы ислам діні: қажылық (ХІХ-ХХ ғғ.) // Материалдар жинағы. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 252 б.
[24] Бекбосынов М. Миссионерлік саясат және Абай мұрасының азаттық мәні // Түркістан газеті. -2013. – №15. -11 б.
[25] Тасмагамбетов А.С. История конфессии Казахстана в конце XVIII – начале XX вв.Уральск, -2010. – 24-32 с.
[26] Гибадуллина Э.М.Векторы этноконфессиональных и социокультурных связей татар Поволжья и казахов Западного Казахстана во второй половине ХҮІІІ-ХІХ вв. // Истроические судьбы народов Повольже и Приуралья. Материалы Всероссийской конференции «Исторический опыт этноконфессионального взаимодействия в Средном Поволжье и Приуралье (ХҮІ-начало ХХ вв.)». – Казан, -2011. – 117 с.
[27] Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. Алматы «Арыс» баспасы, 2009. -400 с.
[28] Нургалиева А.М. Очерки по истории ислама в Казахстане. – Алматы, 2005. – 450 с.
[29] Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. Алматы «Арыс» баспасы, 2009. -400 с.
[30] Рысбеков Т.З. Бөкей Орда тарихы. – Орал-2001. – 20 б.
