немесе оң жақтан келген азғыру
Қасиетті Құрандағы Адам ата мен Әзәзілге қатысты қиссада, малғұн шайтанның Алла Тағаладан Қиямет күніне дейін мұрсат сұрап: «Сонан соң оларға қарсы алдынан келемін, арқа тұсынан келемін, оң жағынан келіп азғырамын және сол тұсынан келіп азғырамын. Олардың көбін шүкір етушілерден таппайсың», – дегені, адам баласын азғыруын еш тоқтатпайтыны жайлы ант ішкені айтылады («Ағраф» сүресі, 17-аят).
Ғалымдар: «Бұл аяттағы «алдынан» дегені – болашақтан түңілтіп, Ақыретін ұмыттыру; «артынан» дегені – өткенінен (тарихынан), тамырынан (салт-санасынан) кесіп, мәңгүрт қылу; «солынан» дегені – жаманды боямалап жақсы көрсетіп аздыруы, ал «оңынан» дегені – жақсылықты жамандыққа ұластыруы, екі жақсының нашарын істетуі» деп түсіндіреді.
Ең қиыны һәм сұрқия азғыру – соңғысы. Біздің байқауымызша, еліміздегі (мүмкін әлемдегі) мұсылман қауымының қазіргі «оң жағы» мыналар:
- Құлшылықты тар мағынада түсініп, ішкі мазмұн-мәніне, сапасына бойламай, сыртқы формасы мен санына жармасуы;
- «Құлшылық» ұғымын күнделікті тіршілігімен байланыстыра алмауы; «өмір жолы» мен «дін жолы» деп, тұтас тірлікті екіге жаруы, сөйтіп өзінің де екіге жарылуы;
- Құлшылығын саудалау; жасаған құлшылық-ғибадатына (сыртқы формасын атқарғанына) тоқмейілсіп, тіпті тәкаппарланып, оны рухани наркозға айналдырып алуы;
- Білім алуда біржақты болып, тар құрсаудың (түсініктің) ішінде қалуы; сол себепті заманауи ғылым мен технология саласында артта қалуы;
- Ақыл қуатын пайдалана алмауы; дүниені тұтас қарап, байланыстыра алатын пәлсапалық танымның мешеулеуі; «әріпке жабысушылықтың» белең алуы;
- Саяси-құқықтық сауатының жоқтығынан, қате түсінік пен сауатсыздық кесірінен қоғам ішінде бөлектенуге ұшырауы; өз құқығын қорғай алмауы; жаттануы; радикалдануы;
- Дүниеге беріліп, дүние-жарыс майданына белсене араласып, ол ісін «замана талабы» деген желеумен бүркемелеуі; жеке басын күйттеу (нарықтық психология);
- Өз жамағатын ғана «тура жолда» деп есептеп, өзгелерді жатсынуы; өзара бірікпеуі; «үмбет» түсінігінің көмескі тартып, «жамағат, топ» ұғымының алға шығуы;
- Ұлт пен дінді бөлек қарастыру; тарихи тізбектен ажырау;
- Мәтін (Құранды, хадисті) жаттауға көп көңіл бөліп, түсіну мен амалға асыру, яғни жасампаздықтың азаюы.
Бұдан бөлек сенім мәселесіндегі, мысалы: «Тағдырға иман» ұстанымындағы, «Алла үшін жек көру» қағидатына қатысты қателіктер; дұғаның мәнін толық түсінбеу; «тақуалық» ұғымын тар ұғыну; қазіргі сәт талабын сезіне алмау секілді бірталай олқылықтарды атап өтуге болады.
Аталған мәселелердің әрқайсысын жеке-жеке талдау – бұйырса, болашақтың еншісінде. Бүгін осы мәселелердің жұлыны іспетті «рухани наркоз» жайлы азырақ сөз қозғайық. Ол не? «Мұсылмандық кімде жоқ? Тілде бар да, ділде жоқ» демекші, бұл – әлі өзекке-жүрекке енбеген сенімнің, таяз түсініктің «жемісі».
«Рухани наркозға» түскен адам: сауапты ісіне масаттанып, жасаған ғибадатына тоқмейілсіп, Жұмақтың кілтін қалтасына салып алғандай салғыртсынып, өзіне-өзі (нәпсісіне) риза болып, айналасында (қоғамында, елінде, әлемде) болып жатқан құбылыстарға мән бермейді; дәл қазір осы жерде, осы сәтте қандай сынға тап болғанын, өмір шындығы нені талап етіп тұрғанын бағамдамайды. Ол құлшылық-ғибадатын «қалай орындаймын?» деген сұрақ-мақсаттың жетегінде атқарады, «не үшін?» екеніне мән бермейді. Ол жалпы діннің не үшін түсірілгені туралы ойланбайды, өмірдің мән-мағынасы туралы толғанбайды. Ол жан тыныштығын іздеймін деп, нәпсісінің құшағына құлайды…
«Рухани наркозға» түскен адам құлшылығымен саудаласады: «Құлшылық жасап жатырмын ғой, неге маған (байлық, мәнсап, бедел) берілмейді?», «Құлшылық жасадым ғой, неге күнәм кешірілмесін?», «Күнә жасап қойсам, намазбен, оразамен, садақамен тазарып алам», «Жұмақ та осы құлшылығым үшін беріледі, дәрежем де құлшылығымның санына қарай арта бермек» деп ойлайды…
Байқап отырғанымыздай, ең үлкен қателік – «құлшылық» ұғымының қате ұғылуында. Негізі құлшылық бес парызбен шектелмейді, тұтас тірлікті қамтиды. Түптеп келгенде, «Сендер қанша уақыттарыңды ғибадатқа арнайсыңдар?» деген сауалға «24 сағат» деп жауап берген хазіреті Әли сияқты (Ол кісіге Алла разы болсын!), тіршілігіміз – құлшылық болуға тиісті! Яғни әр ісіміз «Алла разылығы үшін» деген ниетпен, Пайғамбар өнегесіне сай атқарылуы керек…
Құлшылық – иманның азығы һәм өзгеріс құралы: пендеден Адам жасайды. Әр бекітілген ғибадаттың көздеген мақсаты бар; ол мақсаттың түйіні – жан-дүниені нұрландыру; нұрлы ақылға сүйенген мінезі көркем, нәпсісіне бекем, ел қамын ойлайтын жақсы Адам қалыптастыру! Өйткені, адамның не істегенінен гөрі, оның Кім екені маңызды; тіл – жүректің хабаршысы болғаны секілді, адам бойынан шығатын барлық іс-әрекет (ой, ниет, сөз, сезім, амал-харекет) сол жанның ішкі ахуалына, жүрек хәліне байланысты.
Түйіндей айтқанда: Пайғамбар тұлғасын (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын!) идеал-үлгі тұту, сол кісіге барынша ұқсауға тырысу – құлшылық-ғибадаттың асыл мақсаты! Сол үшін құлшылық – әрекеттердің жиынтық-санымен емес, бойға сіңген құндылық-қасиеттердің сапасымен өлшенеді!..
Екінші үлкен мәселе (мақсат) – Нәпсіні тану және рухани өзегіңді табу. Өзінің жеке пайдасы мен рахатын, беделі мен билігін ойлап қалған Нәпсі-орталығынан әлемдік Бірлікті сезіне алатын Рух патшалығына, рухани өзекке (ар-иман, ақыл-парасат, намыс-жігер, еркіндік пен жауапкершілік, т.б. қасиеттер) өту; ескі кертартпа әдеттерден арылып, жаңа дағды-мінез-тағдыр қалыптастыру – шынай шешім, шын өзгеріс…
Үшінші үлкен мәселе – қазіргі сәттің талабына жауап бере білу, яғни алыстағы арманды қиялдау немесе виртуалды әлемнің тұманына сүңгу секілді ой-кезбеліктен арылып, дәл осы сәтке қайту; осы сәтті сезіне білу, осы сәттегі Сынақтан абыроймен өту. Қандай ортада болсаңыз да, қандай жағдайға түссеңіз де, не нәрсеге куә болсаңыз да: «Мен не үшін бұған тап болдым? Не үшін куә болып тұрмын? Алла Тағала (өмір) менен нені талап етіп тұр?» деген сауалды өзіңізге қойып, сол жағдаяттан сауабыңызды алып, абыроймен шығуды, ғибрат-мәнін ұғуды мақсат етіңіз.
Мысалы, туыстарыңыздың арасында бір келіспеушіліктің орын алғанын естідіңіз бе? Немесе көршілеріңіздің бір жағдайға тап болғанын көрдіңіз бе? Немесе қоғамда бір әділетсіздіктің орын алғанын білдіңіз бе? Көз алдыңызда бір оқиға орын алып жатыр ма? – Сіз тірі адам ретінде, өзіндік сенімі мен ұстанымы (принципі) бар мұсылман ретінде сол жағдайға араласуға міндеттісіз. Адамдық болмысыңыз, ар-иманыңыз соны талап етеді («Бір жаман істі көрсеңіз: қолмен тоқтатыңыз, болмаса сөзбен тоқтатыңыз, тым болмаса жүрекпен» деген мағынадағы хадис есіңізде болар).
Әйтпесе, алдыңыздан шыққан сынақ-жағдайға көз жұма қарап, қиналғанды демеп, жылағанды жұбатудың орнына, «Мен араласқаннан ештеңе шықпайды; бекер босқа сүйкімсіз болам, мұсылманға көркем мінез керек; бұл нәрсе – олардың тағдыры; ең тынышы құлшылығыма берік болып, дұғамды жасайын» деп ойласаңыз – қорқыныштан құмға басын тыққан түйеқұс болғаныңыз; іштен тырмалап тұрған өз ар-ұятыңызға, иман-ұстанымыңызға құлақ аспай, «ғибадат» деген уколды қабылдап алып, «ұйқыға» кеткен; сынақ-сыйдан қашып, Нәпсі тыныштығына бөленген «бақытты» жанға айналғаныңыз.
«Рухани наркоз» дегеніміз осы. Шындап келгенде, мұсылмандардың әлсіздігі мен шарасыздығы, сауатсыздығы мен салғырттығы, әсіресе қоғам өміріндегі үнсіздігі мен көмпістігі – осы естанды хәлдің салдары…
Түйіндей айтқанда, шала ұйқы шашыраңқы, қияли естанды, салғырт санасыз қалыптан шығудың; «Жаратушының жердегі Орынбасары» деген абыройлы мәртебеге лайық болудың, шынайы мүмін болудың төте жолы – Ұлы Мақсат жолында өзімшіл, менмен Нәпсінің торын үзіп шығып, одан жоғары көтеріле білу; рухани өзекке табан тіреу; сергек көңілмен әр сәт, әр күнді мән-мағыналы іс-харекетке толтыру; тәуекелге сүйеніп Мейірім мен Әділет жолында еңбек ету; әр амалымыз арқылы Алла разылығын іздеу; Тірі және Ірі болу!..
Алғадай ӘБІЛҒАЗЫҰЛЫ
