(18 ғасырдың соңы мен 1991 жыл)
Ислам дінін жамылған радикализмнің тарихы 18 ғасырда Араб түбегінде өмір сүрген Мұхаммет Әбд әл-Уаххабтың есімімен тікелей байланысты.
Діндар отбасында дүниеге келген Мұхаммет Әбд әл-Уаххаб ерте жастан ислам догматтарына қызығып, бірқатар ислам оқу орталықтарында оқыды. Ханбали мәзхабы идеологтарының еңбектерін оқып-өскен ол ең алдымен, замандастарына Мұхаммед пайғамбар заманынан бері ислам дінінің қатты бұрмаланғанын айтып, ислам дінін «жаңартулардан тазартуға» шақырды.
Ол әулиелердің бейіттеріне барып зиярат ету (оның ішінде Мұхаммед пайғамбардың да), адамдардың оларды құдай алдында қамқорлықққа шақыру және т.б. ислам дінімен біте-қайнасып кеткен салт-дәстүрлерді ауыр күнәлардың қатарына жатқызды.
Діни сауаты төмен араб тайпалары арасында қолдау тапқан Әбд әл-Уаххабтың насихаттары, сондай-ақ, мақсатқа жетудің тәсілі ретінде халықты «жиһадқа», яғни қасиетті соғысқа шақырды. Көптеген ғылыми әдебиеттерде «реформатор» деп есептелінетін, алайда ислам дінінің дамуына, көркеюіне ешбір үлес қоспаған оның идеяларында алғашқы кезден-ақ саяси бағыт байқалды.
Өйткені Әбд әл-Уаххаб шынайы діни емес, араб халықтарының басын біріктіріп, Осман империясының боданынан шығу сияқты саяси мәселелермен шұғылданып кетті. Мұны байқаған Недж мемлекетінің (Орталық Арабия) әмірі Сауд Әбд әл-Уаххабтың соңынан ергендерге (ары қарай уаххабшыларға) үлкен қолдау көрсететіндігін білдіріп, оларды сол кезде саяси жағынан бытыраңқы болған арабтарды бірлесіп, біріктіруге шақырды. Екі жақ арасындағы уағдаластық шамамен 1750 жылы жасалды[1].
Мұнан кейінгі 15 жылда Саудтың басшылығымен уаххабшылар Орталық Арабияны түгел өздеріне бағындырып, 1786 жылы мұнда Саудтың әулеті билік құрған ірі мемлекет пайда болды. Ал 1787 жылы (1791) Әбд әл-Уаххаб қайтыс болғаннан соң Саудтар мемлекетіндегі рухани билік те осы әулеттің қолына өтті. Ал Сауд өмірден озған соң Араб түбегін біріктіру ісі оның ұрпақтары – ұлы Әбд әл-Әзиз бен немересі Саудқа қалды.
Уаххаб ілімін өз мемлекетінің идеологиясы қылып алған Саудтықтар кейінгі жылдары да өздерінің жаулап алушылық соғыстарында бірталай жетістіктерге жетті. Мысалы, ұзақ соғыстардан кейін уаххабшылар 1804 жылы Араб түбегінің көп бөлігін, оның ішінде мұсылмандар үшін ең қасиетті екі қала Мекке мен Мединені де басып алды[2].
Алайда Ирак пен Сирияға жасаған жорықтары нәтижесіз аяқталды. Қайда барса да өз идеологияларын өзгелерге күштеп таңбақ болған уаххабшыларды жергілікті халықтар қолдамады. Ал ХІХ ғасырдың басында уаххабшылардың күшейіп бара жатқанын көрген Осман империясы Саудтар мемлекетіне қарсы шықты.
Түрік сұлтанының бұйрығымен Египет билеушісі Мұхаммет Әли 1818-1819 жылдары Саудтар мемлекетіне қарсы жорыққа шығып, уаххабшыларды жеңіліске ұшыратты. Алайда жеңілістен мойымаған уаххабшылар радикалды исламды шетелдерге таратуды одан ары жалғастырып, ХІХ ғасырдың 20-шы жылдары Үндістанға да жетті.
Осы жылдары Мұхаммет Исмаил мен Саид Ахмет Барелви деген екі уаххабшының басшылығымен Солтүстік Үндістан мұсылмандарының жергілікті билікке қарсы қозғалысы болып өтті. Бас көтерушілер өзге уаххабшылар тәрізді мұсылман қауымын Мұхаммед пайғамбар заманындағы исламға оралуға шақырып, халықты билікті басып алуға жұмылдыруға тырысты. Егер мұсылман елдеріндегі уаххабшыларға исламды пұтқа табынушылықтан «тазарту» ұраны тән болса, үндістандық уаххабшылар исламды индуизм дінінің сарқыншақтарынан «тазартуға» шақырды. Алайда бұл қозғалыс жеңіліспен аяқталды.
Уаххабшылар Үндістанда бірбеткей қатігездіктерімен өздеріне тек үнділер мен сикхтарды ғана емес, өз пікірлерімен келіспеген мұсылмандарды да қарсы қойды.
Ал Орталық Азияға уаххабизмнің енуі жайындағы деректер, бізге оның Кеңес үкіметінің құрылуымен бірге келгенін көрсетеді. Ол ХХ ғасырдың басында Осман империясынан уаххабшыл көзқарасына байланысты қуылған Саид ибн Мұхаммет аш Шами ат-Тараблуси немесе Шами-дамулла (1867-1932) деген сириялық арабтың есімімен тығыз байланысты.
Каирдің әл-Азхар университетінде білім алған ол шафиғи мәзхабының өкілі болды. Осман империясынан жер аударылғаннан кейін ол Иран, Ауғанстан, Үндістан елдерін аралап, ХХ ғасырдың басында Шығыс Түркістанға келеді. Ал Шами-дамулланың 1919 жылы Шығыс Түркістаннан (Қашғар) Орталық Азияға (Ташкент) келуіне кеңестік коммунистердің тікелей әсері болды[3].
Ол уаххабизм ілімін тарату арқылы жергілікті мұсылмандар арасына жік салып, кеңес үкіметінің Орталық Азиядағы отаршылдық езгісін күшейтуге «жәрдемші» рөлін атқаруы тиіс болды. Коммунистердің келісімен миссионерлік қызмет атқарған Шамидамулла өзінің шафиғилік көзқарасына байланысты ханафилік мәзхабты ұстанатын жергілікті қауым, дәлірек айтқанда дін ғұламалары тарапынан үнемі қарсылыққа ұшырап отырды. Жергілікті халық ұстанатын исламның формасын, салт-дәстүрді қатты сынға алуы оның жат ілімнің немесе уаххабизм ағымынан екендігін көрсетіп тұрды. Ол да өзге исламның радикалды тармағын ұстанушылар тәрізді фундаменталистік көзқарасты жақтап, ортағасырлық дін ғұламаларының мұрасын қабылдамай, мұсылмандар негізгі тірек ретінде тек Құран мен Мұхаммед пайғамбардың хадистеріне ғана сүйенуі керек деген көзқараста болды.
Алайда бірнеше тілді жетік меңгерген (араб, парсы, түркі), діндар көпшілік жиналған жерлерде Құран мен хадистерден көптеген мысалдар немесе сілтемелер келтіріп, негізінен қарапайым халықтың арасында абырой жинап, кейіннен Ташкент төңірегінде танымал діндар саналды. Ол өзінің Ташкенттегі эмиграциясы кезінде қоғамдық-саяси және діни-ағарту ісімен де айналысты. Одан тәлім алған шәкірттердің жалпы саны аз болғанымен (шамамен 20-30), олар кейіннен Орталық Азияда радикалды идеяның насихатталып, таралуына өзіндік үлес қосты.
Шамидамулла шәкірттерінің қатарындағы ең танымалы 1957-1982 жылдары САДУМ-ның (Орта Азия мұсылмандары діни басқармасы) мүфтиі қызметін атқарған Зияутдин Бабаханов болды[4]. Алайда бұл кезде уаххабизмнің жергілікті исламды ығыстырып шығарып, аймақта үстемдік етуі мүмкін емес еді. Бұған бір жағынан Кеңес Одағының саясиланған исламға аса сақтықпен қарауы себепші болса, екінші жағынан жергілікті исламды жамылған радикалды топ пен шетелдік өкілдер арасында тығыз байланыстың орнауына КСРО-ның жүргізген оқшаулану саясаты кедергі болды.
Орталық Азияда ислам дінін реформалау мен «тазартуға» бағытталған саяси белсенділіктің онан кейінгі кезеңі 60-шы жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың басына тура келді. Осы кезде араб-израиль жанжалының ушығуы, араб елдерінде діни топтардың қаптап кетуі, Ирандағы ислам төңкерісі Орталық Азиядағы ислам атын жамылған радикалдану процесіне үлкен серпін берді.
КСРО-ның социалистік бағытты таңдаған араб елдерімен тығыз байланыс орнатып, арадағы алыс-берісті кеңейтуі жағдайды одан ары шиеленістірді. Бұл кезеңде де жергілікті радикалды исламды қолдаушылардың көтерген тақырыптары негізінен Орта Азия халықтарының ислам дінімен қатпарлас әдет-ғұрыптарына қатысты болды.
Нақтырақ айтқанда, әулиелердің мазарларына барып зиярат ету, ұлттық және діни рәсімдерді өткізу және т.б. қатысты мәселелер ислам дінінің жаңа буын өкілдері («реформашылдар», «радикалшылдар») мен ескі буын өкілдері («дәстүршілдер») арасында үлкен тартысқа түсті. Осы кезеңде радикалды исламның Кеңес Одағы құрамындағы Орталық Азияға бірнеше жолмен тарағаны анықталған.
Бірінші жол, Өзбек ССР-іне мемлекетаралық келісім бойынша араб елдерінен келіп оқитын студенттердің жергілікті жастармен орнатқан астыртын қарым-қатынасы арқылы жүрді. Радикалды ағымды насихаттауға келген студенттердің көпшілігі Палестина, Сирия және Египеттегі діни-саяси партиялар мен қозғалыстардың өкілдері болды. Шетелдік студенттер өз қатарларына жергілікті жастарды тарту арқылы Әндіжан, Ферғана, Наманган, Қоқан және т.б. қалаларында уаххабизмді насихаттайтын астыртын ұйымдар мен заңсыз діни мектептер құрып, бірсыпыра жұмыстар атқарды. Өзбекстан Ислам Қозғалысы жетекшілерінің бірі Жұма Намангани осындай мектептердің бірінен дайындықтан өткен болатын[5].
Екінші жол – араб елдерінен әкелінген радикалды бағыттағы әдебиеттер арқылы таралды. Ондай әдебиеттер қатарында Хасан әл-Банна, Сейіт Құтып, әл-Маудуди және т.б. фундаментализм мен экстремизмді жақтаған идеологтардың еңбектері болды. Мәселен, Сейіт Құтыптың еңбектерінде мұсылмандар Пайғамбар заманындағы «нағыз исламға» оралып, әділетті қоғам орнатуы керек деген сияқты идеялар жазылды.
Өз кітаптарының бірінде ол Батыстық империализм мен демократияны, коммунизм мен атеизмді (кеңестік) қатты сынға алып, идеалды саяси жүйе ретінде Халифатты атады. Сондай-ақ, Құтыптың еңбектері мұсылмандарды отаршылдық, империализм және коммунизмге қарсы «жиһатқа» шақырып, зайырлы мұсылман елдеріне қарсы күреске насихаттады.
Сондай-ақ, шетелдерден радикалды ұйымдардың журналдары мен прокломациялары да жіберіліп отырды. Сондай-ақ, діни және діни-саяси мазмұндағы әдебиеттер араб елдерінен ресми жолдар арқылы да тасымалданып отырды. Оларды Таяу және Орта Шығыстағы мұсылман елдеріне қатынап жүрген кеңес делегациясы әкелді.
Мұндай әдебиеттердің көптеп әкеліне бастаған уақыты Зияутдин Бабахановтың САДУМ-ға (Орта Азия Мұсылмандарының Діни Басқармасы) мүфти болған кезімен тұстас келді. Зияутдин Бабахановтың Шамидамулланың тікелей шәкірті болғанын ескерсек, бұл әрекеттердің САДУМ тарапынан кездейсоқ жасалмағандығын көруге болады.
Радикалды исламның ұрықтары Орталық Азия елдеріне Иран, Ауғанстаннан таратылатын радиостанция бағдарламалары арқылы да себілді. Оның ішінде әсіресе, діни тақырыптарды қозғаған Теһран радиосын ерекше атаған жөн. Мұндай бағдарламалар әсіресе, иран халқымен туыстас жақындығы бар Тәжікстанда жақсы танымал болды. Радиотыңдаушылар жұрттың көзіне түсіп қалмас үшін діни бағдарламаларды транзисторлық қабылдағыштар арқылы түнде жазып алып, оны өз араларында жиі талқылайтын болған[6].
Осылайша, жоғарыда аталған факторлардың бәрі КСРО жерінде радикалды бағыттағы «жас буын» өкілдерінің қалыптасуында әжептеуір рөл ойнады. Әсіресе, уаххабизм идеясымен қаруланған Өзбекстан мен Тәжікстанның бірқатар жастары, жер-жерлерде астыртын діни ұйымдар ашты. Бұл әрекет Әндіжан қаласында жақсы жолға қойылып, ол жердегі жамағатқа Тәжікстан жастары да келіп, білім алып тұрды.
Өз кезегінде Тәжікстандағы радикалды исламды ұстанушылардың жиналыстарына Әндіжандағы танымал діндарлар, «жас буын» өкілдері Рахметолла Алом мен Әбдуәли Мирзоев қатысып тұрды. Ал 1976-1977 жылдары тәжік жастары Қорғантөбе жерінде астыртын «Мұсылман жастар ұйымын» құрса, кейіннен оның бөлімшелері Душанбе, Куляб, Гиссар, Ленин және т.б. аудандарда пайда болды.
Мұнымен қоса, Тәжікстанда жасырын діни-саяси мектептердің жүйесі де құрылып, онда ислам канондарымен қатар, жастардың физикалық денсаулығына да көп көңіл бөлінді. Мұндай мектептерде каратэ және т.б. үйрену мүмкін болды. Кейіннен мұндай мектептерді жүздеген жастар бітіріп шықты.
Жоғарыда аталған өзбек және тәжік жастарының радикалды исламды таратуға қатысты шараларына қарамастан, кеңес заманында радикалды уахабизм саяси сахнада сол күйі айтарлықтай үлкен күшке айнала алмады. Үлкен тосқауыл Қауіпсіздік комитеті қызметкерлері тарапынан жасалып отырды.
Десе де, кеңес заманында бүкіл республикалардағы уаххабшылардың іс-әрекетін бір орталықтан толық бақылап отырудың қиыншылықтары кейінгі уақытта ауыр зардаптарға әкеліп отырды. Радикалды исламның Орталық Азия елдеріне таралу процесі әсіресе, КСРО тарағаннан кейін кең етек алды.
Kazislam.kz
[1] Ваххабиты 18-20 века: Историческое исследование.- М., 2003. 131 c.
Там же. 136 c.
[2] Ваххабиты 18-20 века: Историческое исследование.- М., 2003. 136 c.
[3] А.Муминов. «Ислам, идентичность и политика в постсоветском пространстве». Материалы международной конференции.-Казань 2005. 236 c.
[4] Ислам на территории бывшей Российской империй: Энциклопедический словарь.-М.,1999, выпуск 4. 12 c.
[5] Давлат Назиров. Политический ислам в Центральной Азии: истоки и этапы становления // Центральная Азия и Кавказ. 2003, №4. 183 c.
[6] Давлат Назиров. Политический ислам в Центральной Азии: истоки и этапы становления // Центральная Азия и Кавказ. 2003, №4. 184 c.
