Осыдан үш жыл бұрын әлемде баламасы жоқ құрылғы ойлап тапқан Ғалымжан Әбдірешов жуырда көпшілікті тағы бір таңырқатты. Көзі көрмейтін жандарға дүниені өзгелер сияқты сезінуге септігін тигізетін SEZUAL аппаратын құрастырып шығарған ол ел тарихында тұңғыш рет БҰҰ жүлдесін иеленіп, әлем ғалымдарының назарын аударды.
Ал одан бұрын ол зағип жандарға қол қоюға мүмкіндік беретін құрылғы, сондай-ақ үйден оқитын балаларға өз бетінше оқуға көмектесетін Брайль шрифтін көпшіліктің назарына ұсынған еді. Зағип жандардан бөлек, мүмкіндігі шектеулі өзге жандардың өміріне өзгеріс әкелетін жобаларды іске асырып жүрген Ғалымжан Әбдірешовке хабарласып, әңгімеге тартқан едік.
– Ғылыммен шұғылданғанға дейін бірнеше мекемеде программист, сондай-ақ оқытушы болып жұмыс істепсіз. Ал зағип жандарға арналған бірегей құрылғыны ойлап табу идеясы қайдан келді?
– Негізі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Математика және информатика факультетін бітіргендіктен, бағдарлама жасау ісіне бұрыннан қызыққаным айтпаса да түсінікті. Бірақ ғылыммен бірден айналыспай, оқу бітірген соң Нұр-Сұлтан қаласындағы теміржол академиясына оқытушы болып жұмысқа тұрдым. Банкте қосымша жұмыс істеп жүргенде ІТ саласына қызығушылығым оянды.
Бертін келе Қазақстан теміржолының жанындағы ғылыми-зерттеу институтында программист, үш жылдан соң атқарушы директор қызметін атқарып, бірнеше жобаға жетекшілік еттім. Соның ішінде ҚТЖ-да күні бүгінге дейін қолданылатын рельстік-шпалдық балласт картасын жасап шығардым. Сосын өз компаниямды ашып, интернет таратуға мүмкіндік беретін байланыс операторын құрастырдым. Бүгінде бұл инновацияны Президент Әкімшілігі қолданады.
Кейіннен Қорғаныс министрлігінің сайтын әзірлеуге атсалысып, министрліктің қызметіне қатысты көптеген жүйе әзірледім. Сөйтіп жүргенде Президент Әкімшілігі бірлесе жұмыс істеуге шақырып, бес жыл бойы Ақорданың ресми сайтын жүргізуге көмектестім. Арасында Денсаулық сақтау министрлігінде онкологиялық ауруларды емдеу процесін жүргізудің сапасын жақсартуға бағытталған жүйе ойлап таптым.
Сосын аз уақыт үзіліс жариялап, ғылыми жұмыстардан қол үзгім келді. Дүкен ашып, жеке кәсіпкерлікпен айналысқанды құп көрдім. Бірде моншада қызған тастың үстіне су шашып жібергенім сол-ақ еді, ыстық бу бетіме ұрып, көзімнің ішкі тор қабығы қабаттала түсіп, көз алдым тұманданып кетті. Дәрігерлер қабықты жапсырып берсе де, ол орнынан жылжып кетсе зағип болып қалу қаупі бар екенін айтты.
Сөйтіп, алдағы уақытта көзім көрмей қалған жағдайда ортаға қалай бейімделіп, әрекеттесе алатынымды зерттей бастадым. Біз білмейтін қандай жаңашыл құрылғылар бар екенін іздеп көрдім. Негізі, зағип жандардың тұрмысын жеңілдететін көптеген өнертабыс бар, бірақ көз жанарын толығымен алмастыра алатындай мардымды ештеңе жоқ екеніне көзім жетті. Есесіне, адамның жануар секілді дыбыстық биолокация арқылы көре алатыны туралы жазылған көптеген мақала таптым.
Жалпы, жануарлардың көбінде көз алмасы жоқ, олар жарық толқынының көз қыртысына түсу есебінен жарықты, қашықтықты сезіне алады. Ал түнде жүретін жануарлар жарықты көре алмаса да, қашықтықты анықтай алады, себебі олардың мұрын-жұтқыншақ қуысында дыбыс толқынына реакция беретін мүше бар. Неврологиядағы көп зерттеуді ақтара келе, адамның да осындай жолмен көріп, сезе алатынын білдім.
Сөйтіп, «Көз жанарынан айырылған адамдарға осы ерекшелік арқылы неге эксперимент жасап көрмеді екен?» деген сұрақ туындады. Сөйтсем, көбі бұл істі қолға алған екен, бірақ теория жазудан ары аспаған. Дыбыс толқынының зағип жандарға көмегі көп тиетінін дәлелдеуге тырыспаған. Ал менде бұл жаңалықтың «түбін» қопара зерттеуден басқа амал қалмады, өйткені бұл жаңалықты біліп алған мен ертең көзім нашар көретін болса, мүмкіндігім шектеулі болатынын, шама-шарқымның жетпейтінін жақсы түсіндім. Содан жатпай-тұрмай дыбыс толқынын жіті зерттедім, сондай-ақ интернеттен невробиология бойынша түрлі лекция тыңдадым. Осылайша, бар білген-көргенімді бір аппаратқа «тоғыстырып», оны зағип жандардың көмегімен тексерістен өткізіп, бірінші прототип құрастырып шығардым. Бірақ бірінші аппарат қарапайым формада құрастырылған. Бұл аппаратты SEZUAL деп атадым, яғни «сезіп ал». Ал мұның мүмкіндігін арттыру, жетілдіру әрі бұл жаңалықты тереңінен зерттеу үшін біраз қаражат керек болды.
– Бастапқыда көпшілік айтқаныңызға сенбей, сіз құрастырған бұл аппараттың көзі мүлде көрмейтін жанның өз бетінше қозғалуына көмектесетініне күмән келтірген екен. Оларды қалай сендірдіңіз?
– Иә. Бірінші болып жүгінген Ғылым комитеті көмектесуден бас тартты. Сосын эксперимент жүргізуге қатысқан зағип жандар қауымдастығының төрағасынан көмек сұрадым. Ол комитеттегілерге менің расымен тырысып-тырмысып жүргенімді көзімен көргенін айтып, жобаның маңызын баяндап берді. Бірақ қаражат үлестіріліп қойды деген желеумен маған қолдау көрсетуден бас тартты.
Әркімнің есігін бір қағып, табалдырық тоздырып жүргенімді көріп жүрген бір таныс әйел дұрысы Дүниежүзілік банк ұйымдастыратын грантқа құжат тапсырып көруге кеңес берді. Бірнеше айдан соң Барак Обаманың кеңесшісі болған Томас Селуччи секілді мүйізі қарағайдай ғалымдардың қатысуымен өтетін комиссияға шақырылдым. Бұл шешуші кездесуге зағиптар қауымдастығының төрағасын ерте бардым.
Жобаны таныстыратын кезегім келген кезде комиссия төрағасы аузымды ашпай жатып маған «Тыңдаңыз, сіздің көзі көрмейтін жандарға бірдеңе ойлап тапқаныңызды білеміз, бірақ банк беретін ақшаны қасыңызға ертіп келген зағип кісімен теңдей бөлісіп алмауыңызға кім кепіл?» деп сұрақты төтесінен қойды. Ол кісіні иландыру үшін менімен бірге эксперимент жүргізуін өтіндім. Ол кісіні орындыққа отырғызып, көзін байлап, алдына аппаратты қойдым да, қарсы алдына барып сол жерден тапқан тәрелке, кітап және қойындәптерді алып «Алдыңызда қандай зат ұстап тұрмын?» деп сұраған едім, ол мүдірместен барлығын атап шықты. Мұның барлығын бақылап отырған комиссияның өзге мүшелері де таңғалысын жасырмады.
Одан бөлек, бұл жобаны еріккеннен жасап жүрмегенімді көрсету үшін дәрігерлердің қорытындысы жазылған анықтаманы көрсеттім. Тағы бір айта кетерлігі, комиссия төрағасы бұл жобаны қаржыландыру үшін неге аз сома сұрағаныма таңғалды. Кейін білгендей, америкалық ғалымдар дәл мен зерттеп жүрген жұмысқа 15 жыл ішінде 110 миллиард АҚШ долларын жұмсапты. Сөйтіп, комиссия мүшелері сәттілік тілеп, бірауыздан грант беруді ұйғарды.
Дәл сол күні кешке ақша түсіп, ертесі ыңғайлы кеңсені жалға алып, құрал-жабдықтар сатып алдым. Сондай-ақ бес тәуелсіз инженердің басын қосып, команда жасақтадым. Үш-төрт ай тынбай жұмыс істеп, аппаратты толығымен құрастырып шығарған соң, жанары су қараңғы адамдарды тексерістен өткізу қажет болды.
Зағиптар қауымдастығынан төрт адамды ертіп келіп, жаттығу жұмысын өткіздім. Олар арнайы әзірлеген алгоритмді тез меңгеріп алғаны соншалық, бір сағаттан соң не оқытатынымды білмей, дал болдым. Сосын олар бірінші күні баспалдақ, парталарды көре алса, екінші күні дәлізден өз бетімен өтіп жүрді, ал үшінші күні ешкімнің көмегінсіз шай құйып жүрді. Алтыншы күн тіпті керемет өтті.
Экспериментке қатысқан Жазираның көз алмасы жоқ, ол көз протезін киіп жүреді. Жазира саябақта арнайы салынған қисық жолдарды мүдірмей жүріп өтті. Ал Біржан есімді жігіт ағаштардың қаншалықты биік екенін, олардың қай түрі екенін айта бастады. Содан олар көрсеткен нәтижеге ерекше қуанып, мұны видеоға түсіріп алып, Білім және ғылым министрлігінің, сондай-ақ Дүниежүзілік банк өкілдеріне көрсеттім. Олар да бұл жайтқа қуанғанын жеткізді.
Десе де, арамызда мұны фокус деп санап, бұл идеяға сенбегендер көп болды. Оларды сендіре түсетін ерекше тәжірибе жасау үшін Жазираны велосипедке мінгіздік. Жазираға үш-төрт күн велосипед тебуді үйреткен соң, ол оны өз бетінше айдап, бірнеше күннен соң арнайы қойылған кедергілерден мүдірмей өтті. Мұны видеоға түсіріп, дәлел ретінде көпшілікке көрсеттік. Бірақ ары қарай жағдай ушыға түсті.
– Естуімше, Дүниежүзілік банк өкілдері арнайы Қазақстанға келіп, сізге берген грантты қайтып алмақ болған…
– Негізі, комиссия мүшелері грант берген жобаның нәтижесін көру үшін қайта келіп тексеріс жүргізеді. Ал олардың маған грант берсе де, артынша райынан қайтып қалғанын, Нұр-Сұлтанға шу шығару үшін бара жатқанын сол жерде істейтін бір танысым алдын ала айтып, ескерткен еді. Оларды тағы бір рет сендіру үшін Жазира екеуміз комиссияның алдында тағы бір эксперимент жүргізетін болып келістік.
Комиссия мүшелері кабинетке кіріп отырғанша мойнына аппарат іліп алған Жазира оларға шай, су құйып, сол жерде жұмыс істейтін менеджер қыз секілді қызмет етіп жүрді. Ал комиссия төрағасы мені бірден тарпа бас салып «Америкада барлығы бізге күліп жатыр. «Бірде-бір Нобель лауреаты шықпаған, ғылымға ешбір жаңалық әкелмеген елден қайдан ғалым шықсын? Әлемнің небір мықты ғалымдары ойлап таба алмаған нәрсені айдаладағы қазақ қайдан жасасын? Байқап қарасаң, мұның барлығы күлкілі. Сен бізді алдадың!» деп айқайлап, сөз соңында келісімшартты бұзатынын, грантты қайтарып алу үшін қылмыстық іс қозғайтынын айтты. Қанша көндіруге тырыссам да, алған бетінен қайтпай қойды. Ашуы тарқаған соң осы жерде аппаратты сынап көруімді сұрады. Мен оларға бағанадан бері қызмет көрсетіп жүрген Жазираны көрсеттім. Олар болса Жазираның зағип жан екеніне сенбей, оған шүйлікті. Сол мезетте Жазира олар отырған үстелдің қарсы алдына келіп, көзіндегі протезін шешіп, іші бос көз ұясын көрсетті. Комиссиядағылар аң-таң болды. Арасынан тек біреуі эмоциясын жиып, қасыма келіп, қолымды қысты. Ал көпшілігі не айтарын білмей, біраз уақыт үн-түнсіз отырып қалды.
Сосын әлгі төраға «Қазақстанда не істеп жүрсің? Мұндай жобаның әлем үшін маңызы қандай екенін білесің бе?» деп арқамнан қағып, кешірім сұрады. Бірақ шетелдіктер тарапынан осындай үлкен қолдауға ие болсам да, ортамда мұндай бірегей жоба ойлап тапқанымды көре алмай, аяқтан шалғысы келіп, тосқауыл қойғандар да табылды.
Ережеге сәйкес, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі біздің жобаны мемлекеттік тестілеуден өткізуі тиіс болатын. Олар мені арнайы полигонға шақырып, 40 дефектолог пен егде тартқан және денсаулығы нашарлап кеткен зағип жандарды ертіп әкелді. Олар полигонды аттап кіргеннен бастап бұл аппаратқа сенбейтінін айтты. Адам ештеңеге зауқы соқпаса, ештеңе үйренгісі келмейді ғой. Көзі көрмейтін басқа кісілер оларды көндіруге тырысса да бой берер емес.
Бірақ екі-үш күн бойы жұмыс істеген соң, олар полигонда орнатылған кабинеттердің есігін тауып, көрші кабинетке кіріп, ондағы заттарды оңай таба алды. Сөйтіп, бұл ресми процедура сәтті өткен соң министрліктегілер еліміздегі ірі компаниялардың біріне мемлекеттік тапсырысты қамтамасыз ететінін жазып, қолдау көрсетуді сұрады. Тіпті, «Қазақинвест» өкілдері қаржыландыру жобасын әзірлеп берді.
Есептеп қарасақ, Ақмола облысында 10 мыңдаған зағип жан бар екен. Олардың барлығын жаттықтыру үшін арнайы полигон және аппарат жасайтын цех керек. Қаржы бөлінсе, олар біздің көмегімізбен бір-бір аппаратты иемденіп, ізінше белгілі бір мамандықты игеріп, қоғамдық өмірге белсене араласып кететін мүмкіндігі бар еді. Бірақ әлгі компания түсініксіз жоба деп көмектесуден бас тартты.
– Ал БҰҰ-ның жүлдесіне қалай іліндіңіз? Кандидатураңызды Дүниежүзілік банк өкілдері ұсынған ба әлде?
– Патенттеу кезінде Дүниежүзілік банк өкілдері өздері үшін жеке сараптамадан өткізу мақсатында Халықаралық патент тобына арнайы тапсырыс берген. Олар көптеген елдегі патент тобымен байланыс орнатып, онда тексеріс жүргізетін ғалымдардан менің жобама сараптамалық қорытынды жасауын сұраған. Бір қызығы, барлығы оң көзқарас танытса да, ресейлік ғалымдар мұны ғылыми жаңалық ретінде мойындағысы келмей, ақырында халықаралық ғылыми қауымдастық қысым көрсеткен соң қорытынды жазып берген екен.
Бұл қорытындыға сәйкес, Халықаралық интеллектуал қоры көз жанарын толығымен алмастыратын аппарат деп жариялады. Ал мұны байқаған Еуропалық ғалымдар кеңесіндегілер өздері сараптамалық қорытынды жасап, нәтижесінде аппаратты ғылыми сыйымдылығы жоғары өнертабыстар тізіміне қосқан. Ал Біріккен Ұлттар Ұйымының өкілдері Халықаралық интеллектуал қоры мен Еуропалық ғалымдар кеңесінің SEZUAL-ға жасаған сараптамасын көріп, жаңашыл өнертабыстарды қарастыратын арнайы комиссияда сөз еткен. Сөйтіп, олар бұл аппараттың Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасына (БҰҰДБ) сай келетінін, әлемді өзгерте алатын өнертабыс екенін мойындап, БҰҰ жүлдесіне ұсынған.
Содан, жалпы саны 200 университеттен ғылыми топ қатысқан жүлдеде сегізінші орынға табан тіредім. Бір қызығы, мұндай жүлденің бар екенін әрі бұл жүлдеге ілінгенімді кеш білдім. Еуразия аймағына жауапты БҰҰ офицері хабарласып құттықтаған кезде, ел тарихында тұңғыш рет алған бұл жүлде жөнінде Қазақстан тарапы неліктен үнсіз жатқанын айтып, аң-таң болды.
– Ал бұл жүлденің берері не?
– Бұл жүлденің ережесіне сәйкес, дамыған елдердегі инвесторлардан демеушілік көмек алуға құқым бар. Енді есіктен-есікке жүгіріп, түрлі конкурстан өтіп, сандалудың қажеті жоқ. Мысалы, бұрын Оклахома университетіндегі ғылыми топқа хабарласып, қолдау сұрағанымызда олар бізге қол ұшын созудан бас тартқан еді. Ал қазір олар өздері хабарласады. Осы жүлдеге лайық деп танылған соң, әлеуметтік желіде, әсіресе LinkedIn-де байланыс орнатқысы келетіндердің қатары артты. Сондай-ақ демеуші болуға дайын инвесторлардың да қарасы көбейді.
Десек те, олардың өз ұстанымдарын алға тартатындықтан, қарым-қатынас өрбімей қойды. Мысалы, Үндістан өкілдері үлкен қолдау білдірсе де, менің Мумбайға қоныс аударып, сонда зерттеу жүргізгенімді қалайды.
Біздің аппаратқа қызыққан Сингапур өкілдерімен тіпті бірлесіп компания ашқан едік, бірақ екі-үш ай жұмыс істеген соң, байланысты үзуге тура келді. Өйткені онда бізге қол ұшын беретін дефектолог мамандар жоқтың қасы әрі олар да мені өз еліне көшіп баруымды қалады.
Біріккен Араб Әмірлігіндегі Аджман қаласының шейхімен де байланыс орнаттық. Ол да Аджман немесе Дубайдың аумағында зерттеу жүргізуге шақырды. Қазақстанда ашып-ақ бірлесіп жұмыс істейік деп едім, бас тартты. Ең ақырында таңдауымыз америкалық инвесторларға түсті. Қазір ол жақтан компания құру бойынша құжаттар реттестіріп жатырмыз.
– SEZUAL-дан бөлек, көптің көңілінен шығып жүрген, көзі көрмейтін жандарға арналған өзге екі ірі жобаңыз бар екенін білеміз. Зағиптармен қатар, мүмкіндігі шектеулі басқа жандарға арнайы құрал жасау жоспарыңызда бар ма?
– Әрине, бар. Бірінші өнертабыстың сәтті шыққанын байқаған соң елордада зағип балаларға білім беретін мұғалімдерден ұсыныс көп түсті. Олар балаларды оқытуда тап болған мәселесін ортаға салды. Астанада зағип балаларға арналған бір ғана сынып бар, ал онда 15 бала оқиды. Ал қалған 400-ге жуық бала үйден оқуға мәжбүр. Мұғалімдер оларға өздігінен үйренетін Брайль шрифтін құрастырып беруімді өтінді. Сөйтіп, бір жыл ішінде әлгі құрылғыны жасап шығардық. Тағы сол демеуші іздеуде қиналып, ақырында «Тенгизшевройл» компаниясының көмегімен Атыраудағы мектептердің біріне арнайы әзірлеп бердік.
Қазір бізбен байланыс орнатқан ЮНИСЕФ өкілдері бұл құрылғыны әлемге насихаттау жұмысын бастап кетті. Брайль шрифтінен бөлек, тағы көп ұсыныс айтылды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы – зағип жандар қол қоюға мүмкіндік беретін құрал ойлап табу. Бұл көп құжатқа қол қоятын зағип жандардың жанға бататын мәселесі екені айтпаса да түсінікті. Содан соң пластик трафаретке ойылып жазылған қолды қаламмен жүргізіп отыру арқылы қол қоя алатын құрал жасадық. Жуырда І дәрежелі «Барыс» орденімен марапатталған академик, заңгер Майдан Сүлейменов мұның заңды екенін растап берді.
Көзі көре алмайтындардан бөлек, аутист және саңырау кісілерге арналған жобаларымыз бар. Тек қазір дайын тұрған жобалардың презентациясын жасаумен қолымыз тимей жатыр. Алда түрлі диагнозы бар жандарға арналған жобалардың маңызы туралы ести жатарсыздар.
Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
