Мемлекет XV-XVII ғасырларда үш құрлыққа (Еуропа, Азия, Африка) жайылып, оңтүстік-шығыс Еуропа, Таяу Шығыс және Солтүстік Африканың басым бөлігін биледі. Батыстағы Марокконың Атлант жағалауынан шығыстағы Парсы шығанағының жағалауына дейін, солтүстіктегі Украинадан оңтүстіктегі Сомариға дейінгі аймақты қамтыды [1].
Мұсылман және Түркі ислам мемлекеттік басқаруды бір арнаға түсіріп, білім-ғылымның, өнер-кәсіптің, мәдениет пен өркениеттің шарықтап дамуына үлес қосты. Әрі Осман халифаты алты ғасырлық тарихи билік сахнасында түрлі дін өкілдеріне мұсылмандармен тең қарап, діни төзімділіктің үлгісін көрсете білді деуге де болады.
1453 жылы Шығыс Рим империясының бас қаласы болған Константинополь шаһары османдық патша Фатих Сұлтан тарапынан мұсылмандардың иелігіне өтуімен империялық күшке айналды. Дәл осы жеңістен кейін патшалық «Девлет Аалий Усманииа», яғни «Ұлы Осман мемлекеті» деген атау алды. Былайша айтқанда, православ христиандарының рухани орталығы болып танылған Константинополь шаһарын мұсылмандардың иеленуі – Осман империясын Еуропаға қуатты, бәсекелесуге тұрарлық күш ретінде мойындатқызды.
Осман династиясы жерінің ең кеңейген кезеңінде шығысында Еуропадағы Вена қаласына, батысында Бағдадқа, солтүстігінде Каспий жағалауларына, ал оңтүстігінде Африканың солтүстігіндегі елдерге дейін созылған, 5 млн 200 мың шаршы шақырымды алып жатқан әлемнің ең үлкен мемлекеті саналды [2].
Ал, Өмер Лұтфу Баркан, Сұлтан Сүлейменнің (1520-1566) кезеңінде халқының саны шамамен 12 миллион болып, оның ішінде мұсылмандар – 58%, христиандар – 41%, яһудилер – 0,54% пайызын құраған. Содан үш ғасырдан кейін де көп өзгерістің болмағанын айтады [3].
Ғасырлар бойы бір тудың астында аралас-құралас өмір сүрген ұлттардың дініне, салт-дәстүріне әлімжеттілік бір қыспақ көрсетпегенін көруге болады.
Осман халифаты «Шәрғи шәриф» және «Қануни мүниф» құқықтық заңдары Құран және сүннет аясында бекітіліп, ислам халифаларымен «Сұлух» (бейбіт келісім) жасасқан өзге дін өкілдері «Зимми» статусына кірген.
Сондай-ақ, Осман халифаты кезеңіндегі өзге дін өкілдеріне қатысты заңдардың әрбір халифа тарапынан жаңаланып отырғанын көруге болады.
Ислам шариғатының құқықтық принциптеріне сай әрбір халифа кезеңінде ата заңның толықтырылып отыруы өз халқына деген позициясының дұрыс, мұсылман мен мұсылман еместерді бөліп-жармай бірдей қарайтынын халқы біліп, алаңсыз өмір сүрулерін қамтамасыз ету еді.
1460 жылдардағы «Метрополит заңнамасы» атты келісім шартта Осман халифаты билік жүргізген елдің халқының дінді таңдау сенім бостандығына, құлшылықтарын шіркеулерінде еркін жасай берулеріне, дүние-мүліктерін иеліктерінде қалдырып, бас амандықтары үшін алынатын жылдық жизяларын (салық) төлеп тұруларына келісілген. А.Жевдет Паша, Ыстанбұл қаласы мұсылмандардың қоластына өткеннен кейін Османлы мемлекетінің халифалары сол елдің халқымен бейбіт келісім шарт жасасып, ислам құқықтық негіздеріне сәйкес земмилердің сенім еркіндігі мен ұстанған діндеріне тыйым салмау және өз тілдерінде сөйлеп, ғұрып-әдеттерін сақтау сынды көптеген кеңшіліктер көрсетілді дейді [4].
Ислам – сенім еркіндігі мен адам құқығын қорғауды бәрінен жоғары қоятын дін. Мемлекеттік конституциялық заңы ислам құқықтық принциптеріне негіздеген. Осман халифатында төзімділік идеологиясының өте жоғары болғаны белгілі. Оған тарихи деректерден бірер мысал беріп өтер болсақ, Фатих Сұлтан Мехметтің кезеңінде мынандай бір оқиға болады. Фатих Сұлтан Мехмет әскері Сербия шегарасына келген уақытта, Осман мемлекеті мен Венгрия мемлекетінің арасында қалған Сербия елі, екі жағындағы екі елдің біріне қосылуға мәжбур болады. Сол кезде Сербиялықтар христиан дінінің православтық бағытты, Венгриялықтар христиан дінінің католиктік бағытты ұстанатын. Екі алып елдің арасында қалған Сербия каролы George Brankovish, Венгрия каролы Jan Hunyad-ға хат жолдап: «Венгриялықтар Түріктерді жеңсе, Сербиялықтар ұстанған православтық мәзһаб жайлы қандай кеңшілік бересіз» дейді. Сонда Венгрияның каролы Jan Hunyad: «Венгрияның әр шетінде католик шіркеуі салынады. Провославтық шіркеулер құлатылады» дейді. Бұл жауаптан кейін Сербия каролы алғашқы сұрағын Фатих Сұлтан Мехметке де қояды. Сұлтан Мехметтен: «Әрбір мешіттің қасынан бір шіркеу салынады» деп жауап береді. Бұл жауаптан кейін Сербия каролы христиан дінін ұстанатын Венгрия еліне қосылмай, мұсылман елі Осман халифатына қосылады[5].
Фатих Сұлтан Мехмет хан 4 сәуір 1478 жылында, Босна-Херсек діни қызметкеріне: «Мен, хан Сұлтан Мехметпін. Босна рахибтеріне мынаны ескертемін: «Шіркеулеріңде еркін құлшылықтарыңды жасап, осы елде еркін өмір сүріңдер. Сендер маған қарсы шықпайынша, Аллаға және Пайғамбарға, Құран кәрімге және қолымдағы қылышыма ант ете отырып, жандарыңның, малдарыңның және шіркеулеріңнің амандығына кепіл боламын»[6] деп, халқы өз ішінен бөлінбейінше, басшы ретінде халқын бөліп қарамайтынын айтады.
Ориенталист кейбір зерттеушілер, 16-17 ғасырларда өзге дін өкілдерінің шіркеулері және синагогаларының мешітке айналдырылуын Осман халифатының өзге дін өкілдеріне көрсеткен қысымы, әділетсіздігі ретінде көрсетеді. Тарихи деректерге сүйенсек, Осман халифатының қоластына өткен елдердегі кейбір шіркеулер мен синагогалар мешітке өзгертілген. Алайда, оның өзіндік себептері бар. Мысалы: мешіттерге халықтың симай кетуімен қатар, кейбір бос қалған шіркеулерді мемлекет сатып алып, мешітке өзгерткен. Өйткені, өзге дін өкілдерінің ғибадат үйлерінің құрылыс мықты болған. Міне, осындай себептер тыңнан мешіт салуды қажет етпеді. Әрі кейбір шіркеулер мемлекеттік заңға бағынбай, өз алдына билігін жүргізе бастағандықтан да бұзылған[7].
Осман халифаты зиммилерінің мазарлары (зираттары) да мемлекет тарапынан қорғалған. Мысалы: 1583, 1584, 1586 жж. шыққан заңдарда өзге дін өкілдерінің мазарлығын қиратқандарға арнайы жаза берілетіні және де зиммилердің жаназасына қатысты мәселелер де заңда қамтылғаны айтылады [8].
Міне, бұдан Осман халифаты өзге дін өкілдерімен құқықтық қарым-қатынастары реттеуде Ханафи мәзһабының көрнекті ғалымы имам Әбу Юсуфтың «Хараж» атты еңбегі басты қайнаркөз саналды деуге әбден болады. Өйткені, «Хараж» еңбегінде өзге дін өкілдері жайлы кең тоқтала келіп, олардың діни сенімдеріне құрмет көрсету, жизия салығының тек еңбек етуге жарамды ер кісілерден ғана алу сынды мәселелер кең баяндалады.
Ислам тарихына үңілер болсақ, хазреті пайғамбар Мұхаммедтің (с.а.с) және төрт халифаның кезеңінен бастап кейінгі мұсылман халифаттары дәуірінде де өзге дін өкілдеріне құрмет көрсетіліп келген. Имам Мәуерди, Шафиғи және Фарра, мұсылман халифалары хазреті Мұхаммедтің (с.а.с) өзге дін өкілі болған Амр ибн Умаийе әд-Дамириді Хабашстанға елші етіп жібергенін дәлел қылып, бір елде өмір сүрген өзге дін өкілдерін мемлекеттік қызметтерде істетті. Тіпті, министр тағайындауды да дұрыс санағандарын айтады [9].
Қорыта айтар болсақ, бәзі біреулердің «Ислам халифаттарында әділдік болмады. Өзге дін өкілдеріне құрмет көрсетілген жоқ» деген сынды көзқарастары ақиқаттан алшақ екенін көруге болады. Әрі ислам халифаттарына орынсыз жала жабу бір отбасы тәрізді әлем халықтарының өзара сыйластығына кері әсерін тигізері ақиқат.
Сонымен қатар, Османлылардың ұрпақтары (яғни, түріктер) біздің тарихи тамырымыз бен мәдениетіміздің ошағы – Орталық Азия дейді. Яғни, Орта Азия халықтары ислам мәдениеті мен өркениеті жолындағы елеулі еңбегінің жемісі десек де артық айтқандық болмас.
Самет Оқанұлы,
исламтанушы
[2]
[3] Несими Иазыжы, Османлыларда бір арада иашама тежрубесі және діни мусамаха үзеріне базы дегерлендірмелер, 526 б.
[4] М. Мажид Кенаноғлу, Османлы императорлугунда дінлерарасы ілішкілер (14-20. Юзйыл), 108 б.
[5] Проф. Ахмет Акгундуз, Османлы девлетінде хошгөрунің хуқұқи темеллері, 7 б.
[6] Мұстафа Йгітоглу, Османлы императорлугунда Ислам перспектифін ғәйри мүслімлере еткісі, 21-38 бб.
[7] М. Мажид Кенаноғлу, Османлы императорлугунда дінлерарасы ілішкілер (14-20. Юзйыл), 130 б.
[8] Али Ихсан Караташ, Османлы девлетінде ғайрумүслимлере танынан дін ве виждан хұрриеті, 283 б.
[9] M. Hamidullah, Introduction to Islam, Publications of Centre Culture Islamique, Paris, 1957, s. 137-139.
