Алғашқы діни-дүниетанымдық әрекеттердің қалыптаса бастаған тұсында ислам қоғамы сенімдік, ғибадат және саяси тұрғыдан алғанда жалпы тұрақтылық пен ауызбіршілікте болды. Осы кезеңде өмір сүрген бірсыпыра ислам ғалымдарының көзқарастары мен діни ұстанымдары сол дәуірдегі исламға қарсы ағымдармен идеологиялық күресте айқындалып жүйеленді. VІІІ-ІХ ғасырларда Хасан әл-Басри, Әбу Ханифа, Имам Малик, Имам Шафиғи, Ахмед ибн Ханбал сияқты ғалымдар осы мәселе төңірегінде салмақты ойлар айтып, ауқымды еңбектер жазған ғалымдардан саналады.
Исламдағы мәзһабтар (фиқһ және ақида) көп жағдайда сол мәзһабтың негізін салған адамның есімімен аталатын болған. VІІ-VІІІ ғасырларда орталығы Куфа қаласы болып табылатын Ирак жерінде негізі қаланып, кейінгі ғасырларда дамып жайыла түскен Ирак құқықтық (фиқһ) мектебіне және осы мектептің әдіснамасын қалыптастырған Имам Ағзам Әбу Ханифаның есімімен байланыстырылып Ханафи мәзһабы деген атау берді. Исламдағы құқықтық дүниетанымның және ижтиһад түсінігінің дамуына үлес қосқан Әбу Ханифа көбіне «Имам Ағзам» деген атпен танымал болды. Ол 699 жылы Куфа қаласында өмірге келді. Оның шыққан тегі туралы тарихи деректер әр түрлі мәліметтер береді. Біреулер парсы десе, келесі біреулер түркі тектес деген пікірді алға тартты. Тек араб ұлтынан емес екені анық.
Әбу Ханифа өзі өмір сүрген VІІІ ғасырда сенімдік және құқықтық мәселелерді рационалдық тұрғыда және практикалық ұстанымдар аясында қарастырғандықтан өз заманынан озып туған ғұлама саналады. Ол өзінің Құран және Сүннетпен негіздеген көзқарастарын аталған екі қайнар көздің аясында ақыл-ойдың қызметімен дәйектей түскен. Ханафи мәзһабының қалыптасуы Әбу Ханифадан бұрын Ирак аймағында қалыптасқан «Рәй мектебімен» тығыз байланысты. Сөздікте мәні «жеке көзқарас, ой және тоқтам» деген мағыналарға келетін «Рәй» сөзі фиқһ терминологиясында «мужтаһидтің діни мәселені шешу барысында Құран және Сүннеттен дәлел табылмаған жағдайда белгілі бір әдістерге сүйене отырып, қол жеткізген жеке көзқарасы» деген мағынада қолданылады. Бұл жердегі басты талап, мәселені шешу барысында негіз ретінде Құран мен Сүннетті басшылыққа алу болып табылады. Яғни, қабылданған шешім ислам қағидаттарына қайшы келмеу керек.
Ирак фиқһ мектебінің қалыптасуында орны ерекше Ибраһим ән-Наһаидің әдістері мен көзқарастары шәкірті Хаммад ибн Әбу Сүлеймен арқылы Әбу Ханифа нәсіліне жетті және Ханафи мәзһабының құқықтық жүйесіне ықпал етті. Сахаба және табиун кезеңінде Иракта басталған Құран және Сүннетке негізделген діни білімді рәй және ижтиһадпен байытып, толықтыру жолындағы әрекет VІІІ ғасырдың орта тұсында Әбу Ханифа және оның шәкірттерінің қажырлы еңбегінің арқасында жүйеленіп, дербес мектепке айналды. Әһли-Рәй немесе Ирак фиқһ жүйесі өзінің осы ерекшелігімен Хижаз фиқһ жүйесіне қарсы бір мектеп ретінде саналған. Мәдинадағы Хижаз мектебін «Хадис мектебі» (Әһли-Хадис) деп те айтады. Бұл мектептің ерекшелігі – белгілі бір діни мәселенің шешімін табуда барынша Құран мен хадистерге сүйеніп, жеке көзқарас (рәй) пен ижтиһадтан алшақ тұруында. Ал «Рәй мектебінің» ерекшелігі, оның өкілдері көп жағдайда хадистерден дәлел табылмаған жағдайда жеке көзқарастарын кеңінен пайдалануында. Егер көзқарастарына қатысты бір сахих (дұрыс, рас) хадис табылып жатса, олар өз ұстанымдарынан қайтып, хадисті дәлел ретінде алатын болған. Методологиялық ерекшеліктеріне байланысты Рәй мектебі әлсіз хадистерді қабылдамады. Себебі, мұндай хадистердің жалған болу ықтималдылығы жоғары деп санады. Ал, Хадис мектебі жеке көзқарастан осы әлсіз хадистерді жоғары қойды.
Ирак аймағында Ибраһим ән-Наһаи, Хаммад және Әбу Ханифа кезеңдерінде «рәй» әдісін кең қолдану кездейсоқтықтан туындаған жағдай емес. Рәй мектебінің қалыптасуында сол аймақтың өзіне тән діни дәстүрі мен әлеуметтік-құқықтық қатынас ерекшеліктерінің де әсері болған. Мұсылмандардың қарауына өткен тұста Ирак этникалық, мәдени және діни тұрғыдан алғанда сан-алуан сипатта еді. Ирак жері, оның ішінде Куфа қаласы Омейядтар халифаты кезеңінде сан-алуан мәдениеттермен және өркениеттермен тығыз байланыста болған. Мұнда әртүрлі ұлттар мен ұлыстар, діндер және дүниетанымдық ағымдар бір-бірімен қайнап, араласып жатты. Бұл өз кезегінде дінде бұрын соңды кездеспеген жаңа мәселелерді туындататыны ақиқат. Ал оның барлығына Құран және Сүннеттен дәлел тауып, шешу мүмкін емес. Осыған байланысты рәй және ижтиһад жасау арқылы мәселенің шешімін табу қажеттілігі туындайды. Сондықтан да Ирак жерінде рәй және қияс (аналогия) әдісімен үкім беру дәстүрі басым болды.
Жалпы мәзһабтардың қалыптасуына ықпал еткен ішкі және сыртқы факторлардың барлығын талдай келе, Ханафи мәзһабының қалыптасуы мен дамуындағы маңызды себептер ретінде Әбу Ханифаның шәкірттерінің қызметі, мәзһабтың құқықтық негіздерінің жүйеленуі, ресми мәзһаб ретінде қабылдануын ерекше атап өткен жөн.
Ханафи мәзһабының құрылып, кеңінен таралуында Әбу Ханифадан сабақ алған және оның ғылыми кеңестеріне үздіксіз қатысып жүрген шәкірттері мен дос-жарандарының еңбегі зор болды. Әбу Ханифаның шәкірттері сол кездегі Ислам әлемінің бірнеше аймағында өмір сүрді. Олардың үлкен бөлігі өз аймақтарында ғылыми мәжілістер ұйымдастырып, шәкірт дайындады, қазы болып қызмет атқарды. Бұл жағдай тікелей немесе жанама жолдар арқылы Әбу Ханифа тарапынан жүйеленген Ирак фиқһының ислам діні енді орныға бастаған аймақтарда танылып, жайыла түсуін қамтамасыз етті.
Ханафи мәзһабының кеңінен таралуының келесі бір себебі, Әбу Ханифа мен оның шәкірттері қалыптастырған фиқһ ғылымының дер кезінде жинақталып қағазға түсірілуі және бұл әрекеттің одан кейінгі уақыттарда да жалғасып отырғандығы.
Харун Рашидтен бастап Аббасит халифаларының бас қазылық қызметіне Ирак фиқһ мектебінің өкілдерін, басқаша айтқанда Ханафи мәзһабының факиһтерін тағайындауы Аббасит билігі аумағында осы мәзһабтың кеңінен танылып, қанат жаюында маңызды рөл атқарды. Аббаситтерден кейін Ханафи мәзһабының таралуында Селжук және Осман мемлекетінің рөлі үлкен болды. Селжук билеушілерінің Нишапур, Исфахан, Хамадан секілді ханафиліктің аз танылған аймақтарында ханафи қазыларды тағайындауы мәзһабтың жайыла түсуіне жағдай жасады. Ал Османдықтар болса бүкіл діни мәселелерді осы мәзһабқа сүйеніп шешіп отырды және бұл мәзһаб мемлекеттің саясатында да маңызды орынға ие болды.
Ханафи мәзһабы көбіне араб емес қауымдар арасында кеңінен таралған. Мұның басты себебі – ханафиліктің ислам дінінің практикалық жағын түсіндіруде рәй мен ижтиһадты бірінші орынға қойып, араб қоғамына тән дәстүрлерді жеңілдетіп, ислам ілімін өзгелердің оңай түсініп, қабылдауы үшін ыңғайланған дүниетанымдық жүйені қалыптастырғанында Ханафи мәзһабында ижтиһадқа негізделген ойлау жүйесіне мейлінше еркіндік берілген. Заман ағымы мен мәдени-әлеуметтік ортаны, дүниетанымдық ерекшеліктерді, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды ескере отырып, Ханафи ғұламалары ижтиһад жасаған және осылайша исламды өмірден, қоғамнан бөлмей, оны керісінше өмірлік тәжірибеге бейімдеді. Сондықтан да ханафи мәзһабы көптеген ғалымдар мен мамандар тарапынан исламдағы барынша толерантты мектеп ретінде мойындалған. Осындай қасиеті мен ерекшелігіне байланысты қазіргі таңда әлемдегі мұсылмандардың шамамен үштен екі бөлігі ханафилік дәстүрді ұстанады.
Баршамызға белгілі, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еліміздің тұтастығы мен беріктігін нығайтатын бес негізгі реформасының төртінші реформасында – «Болашағы біртұтас ұлт» болудың басты негіздері айшықталды. Елбасымыздың дін мәселесінде айтқандарының ерекше назар аударатын тұсы бұған дейін де өз жолдауында тоқталып өткен еліміз мұсылмандары үшін дәстүрлі діни таным саналатын исламдағы ханафи мәзһабы жайлы – «Қазақстан аумағында тарихи қалыптасқан Ханафит исламы ұстамдылығымен және төзімділігімен, ислам құндылықтарын парасатты түсіндіруімен ерекшеленеді» – деп айтуы.
Президент басты ерекшелігін сипаттап, тілге тиек еткен ханафи мәзһабын неліктен Қазақстанды қоса алғанда әлем мұсылмандарының басым бөлігі ұстанады? Бұған жоғарыда айтқандарымызға қосымша ретінде мынаны айтамыз: Ханафи мәзһабының ерекшелігі сол, ол – ақыл-ой мен парасаттылықты, төзімділікті құндылық санайтын әрбір мұсылманның саналы таңдауы. Ханафилік дәстүр – зорлық-зомбылық, қысым көрсету мен мәжбүрлеу арқылы емес, интеллектуалды жолмен таралды. Ханафилік дәстүр қалыптастырған еркін ойлау мәдениетінің негізінде әлемдік ойдың тарихында әл-Фараби және Ибн Сина секілді дара тұлғалар шықты. Олардың ғылымға қосқан үлесі бірыңғай исламдық сипатта емес екені мәлім. әл-Фараби атамыздың қазіргі батыстық өркениеттің қалыптасуындағы рөлі орасан зор және мұндай ойшыл тек қана ханафилік діни таным таралған ортада ғана қалыптасатындығы айқын. Осындай деңгейдегі хәкім, даналар «біржақтылыққа» негізделген тұйықталған мұсылмандық ортадан шығуы әрине мүмкін емес.
Қорыта келе айтарымыз Елдің мерейін үстем етіп, абыройын асқақтату жолында әлемдегі болып жатқан дамудан артта қалмау және ол үшін әрбір азамат дініне, тіліне, дәстүріне қарамастан ынтымақты түрде діни тұрақтылықты сақтап «Мәңгілік Ел» болу жолында аянбай еңбек етуі тиіс. Сырт елдерде діни тұрақсыздықтың салдарынан болып жатқан келеңсіз оқиғаларға қарап, ел дамуында діни тұрақтылықтың және конфессияаралық татулықтың маңызын әрбір қазақстандық жіті түсінуі қажет. Бұл жағынан біздің елімізде әлемге үлгі боларлық дәстүр қалыптасқан деуге болады. Осының барлығы Елбасының және дінге деген мемлекеттік саясаттың дұрыстығынан екені баршаға аян.
Сұлтанмұрат АБЖАЛОВ,
Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің доценті
