Сұрақ: Исламда не үшін қорқыныш, үрей туралы көп айтылады? Бұл адамды үмітсіздікке ұрындырмай ма?
Жауап: Ислам діні қай нәрседе де әрдайым алтын ортаны ұстанған дін. Онда асыра сілтеуге де яки немқұрайдылыққа да жол берілмейді. Сол секілді қорқыныш пен үміттің арасында да тепе-теңдік сақталған. Үміт пен үрей құстың қос қанаты тәрізді. Егер екеуі тең болса, онда құстың самғауы да үйлесімді болмақ. Сондықтан бұл дүниеде тепе-теңдік сақтауда адам баласына үміт пен үрейдің екеуі де аса қажет.
Әсілінде ислам – рақым мен мейірімділіктің діні. Алла Тағала «Еш күмәнсіз, Алла адам баласына тым жұмсақ, аса рақымды»[1] десе, «Ағраф» сүресінде: «Менің рақымым барлығын сыйдыратын өте кең»[2]деген. Ал Ардақты пайғамбарымыз (с.а.с.) «Алла жаратылысты жаратпастан бұрын рақымдылықты өзіне жазды және «Расында менің рақымдылығым азабымнан жоғары»[3]деп Хақ Тағаланың қаншалықты мейрімді екендігін көрсеткен.
Алла Тағала ислам дінін жіберудегі мақсатын «Біз сені бүкіл әлемге рақым етіп қана жібердік»[4] деп айқын баяндаған. Жалпы рақымдылыққа қатысты аят-хадистер өте көп сондықтан сұрақтағы үрей мен қорқыныш мәселесіне келейік.
Үрей мен қорқыныш ислам ахлақ ілімінде хауф деп аталады. Оның терминдік мағынасы шариғаттық тұрғыдан харам емес, бірақ жеңіл тыйым салынған нәрселердің өзінен бас тарту. Былайша айтқанда, жалған үмітке иек артып дандайсып кетпеу, не болмаса тым күйзеліп, үмітсіздікке салынбау.
Қушайридің пайымдауынша, хауф – руханият әлеміне сапар шеккен жолаушының Алла Тағала ұнатпайтын қылықтардан бойын аулақ ұстап сақтануын қадағалайтын ішкі дүниесіндегі бақылаушы сезім.
Алла Тағала құлын өз құзырында жоғары мәртебеге жеткізуде қорқыныш пен үрейді бір қамшы ретінде қолданған. Бұл қамшы жай қамшы емес. Ол анасының баласына ұрысқанындай, баланы анасының мейірім толы құшағына тартқанындай пендені иләһи рақымдылықтың кеңдігіне тартады. Енесі тепкен құлынның еті ауырмайды. Сол себепті Құрандағы адам көңілінің астаң-кестеңін шығарып, жүрегіне қорқыныш ұялататын әмір, тыйым, бұйрықтар дұрыс жол сілтеумен қатар әрі рақымға толы қуаныш сыйлайды.
Алладан ғана қорқу пендені одан тыс жоқтан өзгеден қорқудан арылтады. Құранда Жаратушымыз: «Егер шынайы мүмін болсаңдар, олардан қорықпаңдар, тек менен ғана қорқыңдар»[5] деу арқылы шынайы мүміннің тек қана Алладан қорқатынын, түптеп келгенде қорқудың да иманнан екенін ұқтырады.
Адам бойындағы қорқыныш сезімін жан-жаққа ыдыратпай бір ғана Аллаға бағыттайтын аятта: «Тек қана менен қорқыңдар»[6] десе, тағы бір аятта: «Олар қорқып әрі дұғаларының қабыл болуын үміт етіп, Раббыларынан тілек тілейді»[7] деп, Алладан қорыққан құлдарды мақтайды. Өйткені, үнемі күнә-кінәларын ойлап, жүрегі лүпілдеп, Жаратқаннан қорқып жүрген пенде әр қадамын аңдап басып, аңдаусызда омақаса орға жығылмас үшін сақтығын күшейтеді.
Үрей адамның нәпсіқұмарлығын тежеп, шәһуатты сезімдерін тыяды. Ішінде у бар екенін білген адам балдан қалай тыжырына бет бұрса, жүрегін қорқыныш билеген адам да ар-ұят әдебінен аспай, нәпсінің жамандықты қалауынан жиреніп тұрады. Адам қанында ойнақ салған нәпсіқұмарлықты Алладан Тағаладан қорқу мен тозақ азабының үрейі ғана тежей алады.
Үрей жамандықтан тыйып, жақсылыққа жетелейді. Егер жамандықтан тыймаса, оны қорқынышқа жатқызуға болмайды. Алайда, қорқуда да теңдікті сақтай білген абзал. Адамды жақсылық жасауға жетелейтін қорқыныш қана – нағыз қорқыныш.
Алланың құдіретінен қорқу – шын мәнінде Алланы танудың жемісі, шынайы құл мен пайғамбар ерекшелігі. Олардың көкірегінде үнемі осы сезім жоғары тұрады. Алла Тағаланың құдіретінің шексіздігіне көз жіберіп, жүректерінде қорқыныш сезім орнығады.
Қорқыныштың адам баласына беретін пайдалары жайлы көптеген аяттар бар. Осы қасиет арқылы, жаннаттық дәрежелерге қол жеткізетіндіктерін, оларға тура жол, рақымдылық, ілім мен разылықтың бар екеніне назар аудартады. «Ағраф» сүресінің 154-аятында «Раббыларынан қорыққандарға тура жол мен рақымдылық бар» делінсе, «Бәиина» сүресінің 8-аятында:
«Алла олардан разы, олар да Алладан разы болды. Міне, осы сый-сыяпат Алладан қорыққандар үшін» деу арқылы қорқудың пайдаларын көрсетеді. «Алла Тағаланың алдында ең ардақтыларың – Одан ең көп қорыққандарың»[8] деу арқылы да абыройлылыққа жетудің жолын көрсеткен.
Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Рақымы мол Алла Өзінің ұлылығы мен рақымдылығы себепті жаһаннамды бір қамшы ретінде жаратқан, соның көмегімен Алла құлдарын жаннатқа жетелейді»[9] деу арқылы Алланың бұл ісі Оның рақымдылығынан туындағанын көрсетеді.
Осы орайда Әбул Қасым Хаким: «Бір нәрседен қорыққан адам одан қашады. Ал, ұлы әрі мәртебесі жоғары Алладан қорыққан адам, керісінше, соның өзіне қарай жүгіреді (соны паналайды)» десе, әйгілі тақуа, ғалым Зун-Нун Мысри: «Алладан қорыққан адамның жүрегі жібіп, Оған деген сүйіспеншілігі көбейеді. Ой-ниеті түзу болады»[10] дейді. Исламдағы үрей немесе қорқыныштың адам нәпсісін тәрбеилеуде қандай жеміс беретінін керемет бейнелеп кеткен.
Жалпы үрей дегенде адамның санасына көбіне жағымсыз сезімдер келеді. Алайда, ислам ілімдерінде үрейдің адамның тұлғалығын қалыптастырудағы ролі мүлдем басқаша. Мұсылман ғалымдарының арасында «Даналықтың басы – Алладан қорқу» деген керемет сөз бар. Осы орайда Имам Шибли де: «Қай кезде Алладан қорықсам, бұдан бұрын ешқашан көрмеген ғибрат пен хикмет есігінің ашылғанын көрдім» деп, қорқыныш пен үрей сезімінің бөлек бір қырын атап өткен.
Негізі психологиялық тұрғыдан алып қарағанда, бойын қорқыныш билеген адамда рационалды түрде ойлана білу қабілеті болмайды. Ал, мұсылман ғалымдарының түсінігіндегі үрей мен қорқыныш қайта керісінше адамды даналыққа, парасаттылыққа жетелейді. Неге десеңіз исламдағы қорқу адамды жамандыққа, тәрбиесіздік пен арсыздыққа алып баратын, адамдық аттан мақұрым ететін күнә атаулыға бой алдыруға ұрынудан қорқуды білдіреді. Өз кезегінде шариғатта күнә ретінде бекітілген ешбір нәрсені салиқалы ақылдың дұрыс деп тауып, құптауы мүмкін емес.
Сондықтан да бойын жаман қылықтардан, жүрегін қараңғы ниеттерден таза ұстап, әрдайым тек жақсылыққа құмартып, рухани әрі материалдық тұрғыдан өзін дамытуды мақсат еткен адамның ойына тек жақсы ойлар келіп, тілінен даналықтың төгілері сөзсіз.
Алау Әділбаев
[1] Бақара, 143
[2] Ағраф, 156
[3] Бухари, Тәухид, 15,22; Муслим, Тәубә, 14
[4] Әнбия, 106
[5] Әли Имран, 175
[6] Бақара, 40
[7] Сәжде, 16
[8] Хужурат, 13
[9] Ибн Мажа, Ибн Омардан, Ихя, 4/1, 275 б.
[10] Ғазали, Ихя, 4/1, 297-298 б.
