Шыны керек, соңғы жылдары араб елдеріндегі тыныштық пен бейбітшілік мәселесі күн өткен сайын күрделеніп, шешімі табылмай бара жатыр. Бір қарағанда жергілікті тұрғын халықтың негізгі бөлігі ислам дінін ұстанатындығын, әрі бұл дін баршаны әу бастан-ақ бейбітшілікке, татулыққа, өзара ынтымақ-бірлікке шақыратындығын ескерсек, неліктен Сирия, Ирақ, Йемен, Ливия, Ливан сияқты т.б. араб елдері қиын жағдайға тап болып отыр деген орынды сұрақ туындайды.
Біз бұл сұрақтың қысқаша жауабы ретінде ислам дінінің ұстанымдары белгілі бір мақсатта саяси астармен, мүдделермен араласып кеткендігін алға тартамыз.
Бүгінгі таңда ислам дінінің ұстанымдары саяси астар алған неше түрлі ағымдар бар. Мысалы, соңғы кездері қазақ қоғамында уаһһабшылдар (вахабизм), сурурилер (суруризм), тәкфиршілер (тәкфиризм) сияқты діни ағымдардың мәселесі көтеріле бастады. Біз осы атауларға, оның ұстанымдары мен олардан туатын қауіп-қатерге қысқаша шолу жасау үшін ең алдымен сәләфилер (сәләфизм) ұғымына тоқталып кеткеніміз жөн. Себебі, бұл ағымдар сәләфилік ұстанымнан бастау алады.
«Сәләф» сөзінің араб тіліндегі тілдік мағынасы «бұрыңғылар», «әуелгілер» дегенді аңғар-тады. Ал діни терминдік мағынада Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) өмір сүрген кезеңімен одан кейінгі үш ғасырда өмір сүрген мұсылмандарға айтылады. Біз осы аралықта өмір сүргендердің барлығын бір ауыз сөзбен «сәләфус-салихин» яғни, мұсылмандардың «әуелгі, ізгі жақсылары» деп айдар тағып, оларды мұсылманшылық іс-әрекетімізде үлгі-өнеге тұтамыз.
Сәләфи (сәләфизм) ағымының атауы осы түсініктен бастау алады. Яғни, бір кісінің «мен сәләфи ұстанымындамын деуі» «сәләфус-салихин» қазақша айтқанда, мұсылмандардың алғашқы ізгі жақсыларының жолын ұстанушыларданмын деген түсінікке саяды. Бірақ осы сөзді айтушының іс-әрекетінің қаншалықты «сәләфус-салихин»-ге сай келетіндігі өз алдына бөлек әңгіме. Біз оған қазірше тоқталмаймыз.
Жалпы сәләфилік ұстаным күні бүгінге дейін бірнеше кезеңнен өтіп, өз атауын өзгертіп, іштей бірнеше топқа бөлініп кеткен жайы бар. Түйіндеп айтқанда, сәләфи ағымы сонау Х ғасырда қаланған имам Ахмад ибн Ханбал мәзһабы негізінде қалыптасты.
ХІІІ ғасырда Ибн Тәймия тарапынан қайта жаңғыртылып, дәріптелген сәләфи ағымының ұстанымдары араб елдерінде тарала бастайды. Ал XVIII ғасырда бұл ағымның ұстанымдары Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың белсенділігімен қайта жанданады. Осы уақыттан бастап оның соңынан ерушілер кейде уаһһабшылдар (вахабистер) деген атумен атала бастайды.
Негізі «сәләфи» ағымы мен «уаһһаби» ағымы арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Себебі, Абдулуаһһабтың діни көзқарасы Ибн Тәймия мен Ибн Қаййумның діни ұстанымдарына негізделіп, шариғатта Ахмад ибн Ханбалдың жолын ұстанды. Сондықтан бұл екі атау бір-біріне синоним сөз ретінде қолданыла беретіндігін ескерген жөн.
Негізі бұл діни ағым араб әлемінде сәләфи (бұрыңғы ізгі жақсылардың) ұстанымы ретінде дәріптеліп, күні бүгінге дейін қолдау тауып келеді. Тіпті осы арада сәләфи ағымы – Сауд Арабиясы сияқты тағы басқа бірнеше араб елдерінің діни саясаты, діни ұстанымы екендігін айта кеткен жөн. Сондықтан бұл ағым мемлекеттік деңгейде қолдау тауып отырған өте белсенді ағым.
Осы тұста айтылатын ең маңызды мәселенің бірі – бұл ағымның ұстанымдары белгілі деңгейде араб қоғамында қауіпті болмаса да біз үшін, яғни жалпы Орта Азия мұсылмандары үшін қауіпті. Себебі, Орта Азия елдерінің мұсылмандық дүниетанымы сопылық көзқараста насихатталып, көбіне адамның өзін-өзі тәрбиелуі, тағат-құлшылықтарды рухани кемелдікке жету жолында өте мұқияттылықпен орындауға басты назар аударуға негізделді.
Ең әуелде мұсылман адамның этикалық құндылықтары басшылыққа алынып, ол уақыт өткен сайын ұлттық санамен, салт-дәстүрмен, әдет-ғұрыппен астарласып, біте-қайнасып, ол халық ауыз әдебиетінде, жазба әдебиетте өзіндік орын тапты. Осылайша діни һәм ұлттық құндылықтардың біте қайнасқан, бір бүтін болып кеткен түрін соңғы кездері «дәстүрлі ислам» деп айта бастадық.
Дәстүрлі исламның астары саясаттан ұзақ, ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүр жоралғыларымен біте қайнасқан ислами түсініктер жинақталған. Ал сәләфи, уаһһаби ағымының ұстанымы сопылық дүниетанымға, исламның салт-дәстүрмен сабақтасып, астарласып кеткен түсініктеріне тікелей қарсы, сондықтан да керағар бағыттағы ұстанымда деуге болады. Басқаша айтқанда, бұл ағым ұстанымдары біздің ұлттық һәм діни құндылықтардың көбін мансұқтап, оны жоққа шығарады. Бұл ағым ислам діні ешбір қоспасыз таза болу керек деген ұстанымды алға тартады.
Түркі халықтарының этномәдени, тарихи, жағрафиялық, әлеуметтік, тілдік ерекшеліктеріне сай исламның алғашында болмаған кейіннен енген кез келген түсінігі мен жол-жоралғысына қарсы күреседі. Бұған қоса, иман мәселесінде сенімге сай іс-әрекет етуді міндет деп санайды. Яғни, иман дегеніміз тілмен айтып, оны шын жүректен растап, бекіту және осы исламның шарттарына сай іс-әрекет жасау, тағат-құлшылықтарды орындау керек дейді.
Түсініктірек айтқанда, иман келтіру мен тағат-құлшылық жасау бір-бірінен ажырамайтын ұғым ретінде қарастырылады. Ал біздің ата-баларымыз ғасырлар бойы ұстанған имам әл-Матуриди сенімінде, имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабында иман келтіру мен тағат-құлшылық жасау бірге қарастырылмайды. Яғни, кәлимәны тілімен айтып, оған шын жүректен сенген адам намаз оқымаса да, қандай да бір діни құлшылық жасамаса да ол мұсылман деп саналады. Оған мұсылмандық қарым-қатынас жасалады. Ал құлшылығына өз жеке басы жауапты болып табылады.
Міне, осы сияқты өте маңызды мәселелерде діни ұстаным арасында қарама-қайшылықтар бар. Сондықтан да мұндай ағымдардың ұстанымдары біздің қоғамға келе сала көптеген түсініспеушілік, келіспеушілік тудыруда.
Басқаша айтқанда аға буын өкілдері өздерінің ата-бабалары арқылы жеткен діни түсініктерді алға тартса, жас буын өкілдері араб елдерінен келіп жеткен ең баста қасиетті Құран аяттарына, Мұхаммед пайғамбардың сахих хадистеріне негізделген діни түсініктерді алға тартуда. Байыбына тереңірек барған адам бұл екеуінің түп тамырының бір екендігін түсінеді. Бірақ бүгінгі жастардың көпшілігі дінді бір жақты, үстірт ғана түсінетіні өкінішті.
Ислам дініндегі сенім, фиқһ (шариғат) мазһабтарының тарихы, ислам дінінің таралу тарихы, ағымдары, Құран ілімі және Құран аяттарын аудару мәселесі мен оның жолдары, діни саясат, тілдік саясат сияқты т.б. маңызды мәселелерді жалпы мұсылмандар жіте біле бермейді. Сондықтан қазіргі кезде мұсылмандардың діни һәм саяси сауатты болу өте маңызды.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: Біз, тегіміз – түрік, дініміз – Ислам екенін ұмытпауымыз керек, ол үшін қасиетті кітап – Құран Кәрімді насихаттауды естен шығармауымыз керек. Дінімізді, тілімізді сақтау – ұлттығымызды, мемлекеттігімізді сақтайды» деген болатын.
Ислам діні бізге өте керек. Бірақ ол саяси астар алмауы қажет. Басқаша айтқанда діни түсініктер саяси астар алып мемлекеттік басқару жүйесіне, басшылыққа қарсы бағытталмауы керек. Біз ата-бабаларымыз аңсаған, арман еткен «тәуелсіз ел болу» идеясына қол жеткізген бақытты ұрпақпыз. Ендігі міндет – осы тәуелсіздік туының биік әрі үстем болуына шама-шарқымызша үлес қосу. Елдің ынтымағын, бірлігін, татулығын нығайтуға ат салысу.
Енді жоғарыда айтылған «сәләфи», «уаһһаби» ағымдарының саяси мәселелермен астар алуына қайта оралсақ, 1990 жылдары Сауд Арабиясындағы саяси мәселелерге байланысты «сәләфи», «уаһһаби» діни ұстаным өкілдері іштей тармақталып, бөлініп кеткен жайы бар. Бұған басты себеп, сол кездегі Ирақтың президенті Саддам Хусейн Кувейтті басып алғанда, Сауд Арабиясының патшалығы Саддам Хусейіннің өзіне қарсы әскери шабуылынан қауіптеніп, АҚШ-пен қауіпсіздік саласында келісімге келуі себеп болды. Осы саяси оқиғаларға орай салафи, уаһһаби ағымын ұстанушылар арасында пікір қарама-қайшылығы негізінде мадхалилер (мадхализм) және сурурилер (суруризм) болып бөлініп кетті.
Сауд Арабиясының ел тыныштығын сақтап қалу жолында шығарған патша шешімін дұрыс деп мақұлдағандар діни басшысы Раби ибн Хади ибн Мұхаммед әл-Мадхали соңынан ергендер «мадхалилер» болып, ал бұл шешімге түбегейлі қарсы шыққан топты Мухаммад ас-Сурур Зейнул-Абидин деген діни тұлға басқарғандықтан оның соңынан ергендер «сурурилер» деп аталып кетеді. Шыны керек, бұл ағымдардың діни-саяси көзқарастары әртүрлі болғанымен негізгі діни сенімдік ұстанымдары бір болып келеді.
Бір сөзбен айтқанда, мейлі сәлафи, уаһһаби, мадхали, сурури яки тәкфири болсын түттің түбінде біздің бүгінгі зайырлы қоғам үшін қауіпті. Сондықтан мұндай ағымдардан сақтану, әрі жастарды олардың жетегіне жібермей, олардың дәстүрлі ислам жолын ұстануға ықпал ету әрбірімізге міндет. Әсіресе, өздерінен басқаның бәрін мұсылман санамайтын, баршаны кәпірге балайтын «тәкфиршілер» (такфиризм), «һижра жамағаты» ағымынан сақтану өте маңызды.
Жалпы біз жастарымызға мектеп жасынан бастап-ақ ислам дініндегі «Отан», «ұлт», «жиһад» ұғымы, сондай-ақ «халал мен харам», «күнә мен сауап», «дін мен дәстүр», «мемлекет пен дін» сияқты тақырыптар төңірегінде дұрыс мәліметтер беріп, жан-жақты түсіндіру міндеті тұр. Себебі, түрлі діни сенім-нанымдар мен көзқарастарды бір жерде тоғыстыратын көпұлтты елімізде, бүгінгі зайырлы қоғамда азаматтардың өзара түсіністігі мен татулығы, олардың бейбіт өмір сүру кепілдігі, елдің ынтымақ-бірлігіне, тыныштығына нұқсан келтірмейтіндей етіп реттеп отыру өте өзекті мәселе.
Біз жастарды бүгінгі жаһандану заманында зайырлы қоғамдағы түрлі көзқарастар мен пікірлерді құрметтеп, олармен сұхбаттасуға, сыйласуға сондай-ақ кез келген діни экстремистік, терроршыл іс-әрекетке қарсы тұруға шақырамыз.
Дін исламның ұстанымдары әрқашан баршаны ынтымақ-бірлікке, татулыққа, сыйластық пен түсіністікке, жоғары адамгершілікке үндейтіндігін жадымыздан шығармайық. Ең маңыздысы діни һәм саяси сауатты болайық. Дінімізден бет бұрып, оны теріс айналмайық! Тек ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ұстанған саясаттан ұзақ діни бағыт-бағдарымыздан айнымайық.
Ықтияр ПАЛТӨРЕ,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің доценті, PhD доктор
