Матуридидің еңбектері көбіне кәлам, фиқһ және методика жайында болып келеді. Солардың ішінде тәпсір мен Құран іліміне қатысты еңбектеріне тоқтала кетсек…
«Китабу Тәуилати Әһли Сунна» немесе «Тәуилату-л Қуран». Бұл еңбек – Құран кәрімнің тәпсірі. Бірнеше нұсқасы бар. Көпшілігі қолжазба. Олардың бірқатары мына кітапханаларда сақтаулы:
Берлин (Тубинген), № 4156, (Германия)
Британия мүзейінде, № 9432
Каир (Дарул Кутуб), № 47, (Египет)
Ташкент, №5126, 5127, (Өзбекстан)
Атыф эфенди кітапханасы, №76, 77, (Түркия)
Бешир аға кітапханасы, № 9, (Түркия)
Көпрүлү кітапханасы, № 47, 48, (Түркия)
Лалели кітапханасы, № 100, (Түркия)
Нуру Османия кітапханасы, №122, 123, 124, (Түркия)
Рағып паша кітапханасы, № 35, 36, (Стамбул/Түркия)
Рашид эфенди кітапханасы, № 47, (Кайсери/Түркия)
Юсуф аға кітапханасы, №5552, (Кония/Түркия)
Ахмет III (Топкапы сарайы) № 28/1, 28/2, (Түркия)
Бұл − Матуридидің Құран тәпсіріне байланысты жазған ең құнды еңбегі. Өз сөзімен айтқанда, «Құран тәуилі». Мұнда имам, орайы келгенде ақида мәселелеріне де тоқталып, бидғатшылардың пікірлеріне жауап беріп, оларға қарсы өз ойын айтып отырған. Өзге классик ғалымдардан өзгешелігі, әр аятты жеке бөліп, ақылдық тұрғыда түсіндіре білген. Әһли сүннетті қорғай отырып, мүшаббиһаны (мүжәссима, cөздің тура мағынасын негізге алсақ, Алланы басқа жаратылғандарға ұқсататын ақидадағы жаңсақ ағым), мұғтазиланы сынға алған. Сондықтан да, бұл маңызды еңбекті көптеген ғалымдар зерттеген. Әлем кітапханаларында көптеген қолжазба нұсқалары сақталған. Мәселен, Стамбул қаласының өзінде 35 қолжазба нұсқасы бар.
«Тәуилату-л Қуран» «Тәуилат-у әһлу-с-Сунна» деп те аталады. Имам Матуриди бұл еңбегінде − Әһли сүннетке қайшы көзқарастарды рационалдық және нақли (Құран және сүннет) дәлелдермен терістеген. Тек сенімдік мәселелермен шектеліп қалмай, фиқһтық, яғни, Әбу Ханифаның көзқарастарымен амал еткен.
«Тәуилату-л Қуранды» 1971-жылдары Стамбулда – Мұхаммед Ероғлу, 1971-жылы Каирда – Ибраһим және Саийд Ауадайн (1 том. «Фатиха» сүресі мен «Бақара» сүресінің 1-141-аяттары қамтылған), Бағдатта – 1983-жылы Мұхаммед Мустафизир Рахман, Стамбулда – 2003-жылы Бекир Топалоғлу мен Ахмет Ванлыоғлу біршама бөлімдерін түрік тілінде жариялаған. 2005-жылдан бастап Бекир Топалоғлу мен Ахмет Ванлыоғлуның жетекшілігінде (бір еңбектің бірнеше нұсқасынан түпнұсқасына ең жақын болғанын таңдап) зерттеу жұмысы басталған.
Әбул Муин ән-Нәсафи, Әбул Юср әл-Бәздауи, Ибн Әбил Уафа, Хаджи Халифа, Муртада әз-Зәбиди секілді ғалымдар Матуридидің бұл еңбегін жоғары бағалаған. Матуриди бұл еңбегінде семантикалық тәсілді қолданған. Құранды Құран аяттарымен түсіндірген. Екінші қайнар ретінде хадисті (тек сахих болған хадистерді) пайдаланған.
Матуриди хадис риуаяттарының сенімділігіне өте көп мән берген. Сонымен қатар, ақылға да кереғар болған риуаяттарды алмаған. Бұған мысал ретінде «Бақара» сүресінің 67-аятын айта аламыз: «Бірде Мұса (а.с.) өз қауымына: «Алла тағала сендерге бір сиыр бауыздауды бұйырады» деп еді. Олар: «Сен бізді тәлкек қылып тұрған жоқпысың?» деді». Матуриди мұндағы мазақының надандықтан туындағанын айта келе, Мұса (а.с.) олардың «Сен бізді тәлкек қылып тұрған жоқпысың?» деген сөздеріне «Мен надандардан болмас үшін, Аллаға сыйынамын» деп жауап берген еді.
Матуриди «Алла тағала оларға бауыздау керек болған сиырдың түр-түсін білдірмеген еді. Егер де олар ең арық немесе сиықсыздау сиырды бауыздай салғанда, олар үшін жеткілікті болар еді. Алайда, олар өз-өздеріне қиындық туындатты. Алла тағала да олардың басына қиындық берді» деген хабарды сахих емес дейді. Яғни, осы секілді еңбегінде хадистердің сахихтығына өте көп мән бергендігін көруге болады.
Матуриди Құрандағы Мұсаның (а.с.) басынан өткені секілді оқиғаларды кеңінен түсіндіретін қайнар ретінде Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадистеріне ғана жүгінеді. Егер де қыссалар жайлы Пайғамбарымыздың (с.а.с) айтқандары болмаса, қыссаны дәлме-дәл қабылдауды жөн санайды. Сонымен қатар, Құрандағы бұрынғы үмбеттер туралы айтылған қыссалар Пайғамбарымыздың (с.а.с) пайғамбарлығына бірден бір дәлел болмақ. «Ал егер де осыған сенімсіз хабарлар қосылатын болса, қыссалардың жаңылыс түсіндірілуіне себеп болады» дейді Матуриди.
Басқа бір жерде имам Матуриди Исрайлұлдарының басынан өткен қысса туралы сөз етеді. Құранда:
«Олардан теңіз жағалауындағы қала тұрғындарының басына келген апаттары туралы сұра» («Ағраф» сүресі) деген аят бар. «Аяттағы мекеннің қай жер екендігін білу мақсат емес. Егер де ол мекен маңызды болғанда аятта айтылар еді» дейді ол. Сондықтан, мұндағы басты мәселе халықтың басына келген апаттан сабақ алуы болып табылады. Сондай-ақ, Матуриди Салихтың (а.с.) мұғжизасы ретінде танылған аруана туралы асыра сілтеп айтылған риуаяттарды терістейді.
Жоғарыда аталған екі мысалдан түсінгеніміздей, имам Матуриди Исрайлұлдары туралы қыссалар мен олардың тарихы жайлы риуаяттарға күмәнді әрі «Исрайлиятқа» (Әһли кітап деректері) мейлінше сақтықпен қарағандығын көреміз.
Имам Матуриди кез келген хабар-хадистің мазмұны аятқа сай келіп тұрса да, оны аятқа «көмекші» етіп көрсету дұрыс емес дейді. Негізі, бұл ұстаным қазіргі заман үшін де маңызды. Әуелі хадисті толықтай зерттеп болғаннан кейін ғана ол туралы «Құранға көмекші» үкім беруге болады. Сондықтан да асығыс қабылдаған үкімнің нәтижесі оң бола бермейді.
Имам Матуриди мысал ретінде «Ағраф» сүресінің 204-аятын баяндайды.
«Құран оқылғанда құлақ қойып тыңдаңдар, үндемеңдер». Бұл аятты тәпсірлеу барысында намаз оқып тұрған жамағаттың Құран аяттарын оқып-оқымау керектігі мәселесіне тоқталады. Матуриди бұл жайында Пайғамбарымыздан (с.а.с) жеткен көптеген риуаяттарды жинап, арнайы зерттейді. Соңында «Намазда имамға ұйыған жамағат Құран аяттарын оқымайды» деген қорытындыға келеді. Осылайша, пікір білдіргеннен кейін оның Құран, сүннет және сахабалардың ижмасына (Ижманың фиқһ әдіснамасындағы мағынасы – Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) үмбетінің мужтахид ғалымдарының Пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейінгі қандай да бір кезеңде белгілі бір діни үкімге бір ауыздан келісуі) да қайшы келмейтіндігін айтады. Ал «Құран аятын оқуға болады» деген риуаяттарды теріске шығармайды, «Керісінше, ол риуаяттар намаздың жеке оқылуына қатысты айтылған» деп түйеді. Сондай-ақ, бұл Суфиян ибн Уяйнаның (198/814) да көзқарасы екендігін айтып тәмамдайды.
Қорыта айтар болсақ, имам Матуриди тәпсірінде тақырыптарға қатысты Құранның басқа да аяттарын дәлел ретінде келтіреді. Құран аяттарымен қатар хадистерге де орын берген. Бірақ, хадистерді толық зерттеп алмай тұрып қолданбайтын.
* * *
Енді Матуридидің дін (Усулид-дин) және фиқһ әдістемесіне (Усулил-фиқһ) қатысты еңбектеріне тоқталсақ.Әбу Юсуф (182/798), Әбу Мұхаммед (189/805), Имам Шафиға (204/819) секілді әдістемеге қатысты еңбектер жазған ғұламалардың бірі − имам Матуриди. Оның әдістеме ғылымына қатысты бірқатар еңбектерін төмендегіше атап көрсетуге болады:
«Китабу Мәһази-ш Шарай фи Усули-д-дин».
«Китабу Мәһази-ш Шарай фи Усули-л фиқһ». Нәсафи бұл еңбекті «әл-Мусаннаф фи Усули-л Фиқһ» (мәһазу-ш Шарай) деп атайды.
«Китабу-л Жәдал фи усули-л фиқһ».
«Китабу-л Усул» немесе «Усулу-л фиқһ». Дін әдістемесінің бір бөлімі.
«әт-Тәһзиб фи Шәрхи-л Жамии-с Сағир».
Кәлам ғылымына қатысты еңбектері:
«Китабу бәяни уәһми-л – муътазилә» – Муғтазилердің қиялын баяндау кітабы.
«Китабу-л рәдди әуаилил-Әдилла ли-л Каъби» – Кағбидің «Дәлелдердің әуелгісі» атты еңбегіне қарсы жауап кітабы.
«Китабу рәдди тахзиби-л жәдал ли-л Каъби» – Кағбидің «Тартысты түзету» атты еңбегіне қарсы жауап кітабы.
«Рәдду китаб уаиди-л фуссақ ли-л Каъби» – Кағбидің «Пасықтардың барар орны» атты кітабына қарсы жауап.
«Рәдду-л усули-л хамса ли Әби Мухаммад әл-Баһили» – Әбу Мухаммад әл-Баһилидің «Бес негіз (принцип)» атты кітабына қарсы жауап.
«Китабу-р әр-Рәдду әла-л Қарамита» – Қарамиттерге қарсы жауап.
«Китабу-р Рәдд әла-л Усули-л Карамита» (Қарамиттердің әдістемесіне қарсы жауап).
«Рәдду Китаби-л Имәма ли Бадир Рауафид» – Бадир Рауафидтің имамдық кітабына қарсы жауап.
«Китабу-л – мақалат» (мақалалар кітабы),
«Китабу-т Таухид» – таухид – Алланы бір деп тану кітабы.
Матуридидің ақидаға байланысты сақталып қалған кітабы – «Китабу-т Таухид». Бұл еңбектің жалғыз ғана нұсқасы Кэмбридж университетінің кітапханасында сақтаулы. Мысыр Искандария университеті философия ғылымдарының докторы, профессор Фатхулла Хуләйф 1970-жылы Бейрутта еңбекті өңдеп басып шықты. Еңбек ерте кездегі ақида іліміне байланысты маңызды мәліметтерді жеткізумен бағалы. Матуриди онда сол кездегі пікірталастар мен талқыланған күрделі мәселелерді жүйелі түрде жазып қалдырған. Неміс зерттеушісі Ульрих Рудольф бұл кітаптың құндылығымен қатар, өзіндік қиындықтарын да, яғни, тілдік күрделілігін, еңбектің толықтай келмегендігін, бұдан да кең көлемде болуы мүмкін екенін алға тартқан.
Хұсейн Суди Эрдоған 1981-жылы бұл еңбекті түрік тіліне аударды. Түрік тіліне аударылған осы еңбек жүйелі түрде жазылмағандықтан, түсінуде бірқатар қиындықтар туындайды. 2003-жылы Бекир Топалоғлу мен Мұхаммед Аручи бұл еңбекті Анкарада қайта баспаға дайындады.
Десе де, имам Матуридидің күнімізге дейін жеткен осы еңбегінен-ақ, оның кәлам, тәпсір, мәзһабтар тарихы, құқық және методикасы ғылымдары бойынша терең білім игергендігін байқауға болады.
* * *
Имам Матуридидің түрлі тақырыптарда жазылған еңбектері былай тарқатылады:
«Уәсаиа уә Мунажат». Бұл еңбек парсы тілінде жазылған. Стамбул/Түркия, Фатих №5426 және Хұсейн Челеби Бурса/Түркия, №1187/8 кітапханаларында сақтаулы. Бұл еңбек тасаууф туралы сөз қозғайды. Алайда, бұл еңбек Матуридидікі ме, жоқ па белгісіз.
«Ақайд рисалесі». Мустафизуррахман: «Бұл еңбек Матуридің еңбегі емес, ол Тажуддин Субкидің «Ақайд Шархы» еңбегінің бір бөлімі ретінде бізге жеткен» дейді. Алайда, бұл еңбектің Нуру Османия мен Лалели кітапханаларындағы жазба нұсқалары басқа еңбектің бір бөлімі емес, өз алдына жеке еңбек екендігін көрсетеді.
Ал Тажуддин ас-Субкидің еңбегін түрік тіліне өңдеп жазған Саим Эпрем: «Субки Матуриди ақидасын жинау барысында, еңбекті Матуридидің еңбегі деген. Алайда, бұл – осы мәзһабты ұстанушының еңбегі» деген пікір айтады.
«Рисалә фи-т Таухид». Бұл еңбек Алла тағаланың көркем есімдері мен сипаттары туралы.
«Шарху Фиқһи-л әкбар». Бұл еңбек 1907-жылы Каирде, 1993-жылы Хайдарабадта басылып шықты. Алғашқы баспада еңбектің авторы Әбул Мансур әл-Матуриди делінсе, Каир баспасында Әбу Мансур Исмайл әл-Матуриди деп көрсетілген. Зерттеушілер бұл Әбу Мансур әл-Матуридидің еңбегі емес деген қорытындыға келген.
«Шарху-л Ибанә ъан Усули-д Диана».
«Жауабу-с Саил». Еңбек сұрақ-жауап түрінде жинақталған.
Қалмахан ЕРЖАН, т.ғ.д. PhD, доцент
