Өмірде адам баласының көзқарасын еркін білдіріп, ойын ашық айта алуының өзі оның құқығының қорғалдығын көрсетеді. Ислам діні, күллі адам баласының бәрі бірдей бақытты ғұмыр кешуі үшін «ақыл» мен «ерік» еркі қатар берілген. Ақылы толмаған сәби балаға немесе жынды адамға Ислам шариғатында ешқандай міндет жүктелмейді. Олар бір қылмыс іс жасап қойса да, соларға жауапты есі дұрыс адам сұраққа тартылады. Бұдан адам өз еркін дұрыс пайдалануда ақылдың рөлі ерекше екендігін, алайда, адам болмысының шектеулі болғаны сияқты ақылдың да шектеулі жаратылыс екендігін айта кеткен жөн.
Сондықтан, ақылдың дұрыс шешім шығарып, адаспайтын бағытты таба білуі үшін оған жолбасшы ретінде қасиетті Құран түсіріліп, пайғамбар жіберілген. Саналы адам баласы үшін Құран мен ақыл бөліп қарауға келмейтін бір бүтін нәрсе. Яғни, адамға ақыл берілмесе, Құран түсірілуінің бір мәні болмас еді. Сол сияқты ақыл болғанымен, тура жол нұсқаушы Иләһи кітап Құран болмаса, онда да адам ақылымен ақырет істерін біле алмағандықтан, қияметтегі мәңгілік өмірге дайындық, соған лайық өмір сүру мұраты болмайды.
Өмірде әркім өз қалауынша өмір сүріп кетсе, қоғамда тәртіпсіздік, әділетсіздіктің кең етек алары анық. Сондықтан, адам баласы өзіне берілген ақыл мен еркіндік нығметін Құран және сүннет аясында игілікке жаратуы, адамзат пайдасына асыруға міндетті. Бұл келелі істің үдесінен шығуды Ислам дініндегі «Шура» деген тақырып аясында қарастырып көрелік.
«Шура» маңызды бір мәселені өзара ақылдасып, кеңесіп шешуді білдіреді. Қоғамдағы күрмеуі қиын, оған қатысты наста (Құран, сүннетте) нақты дәлел болмаған мұсылмандардың істері осы ғұламалардың кеңесі негізінде шешіліп келген. Құранда бір сүренің «Шура» деп аталуының өзі Ислам дінінде әрқандай бір істі кеңесіп шешудің қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Имам Матуриди, Құрандағы: «…(олар) барлық істерін өзара кеңесе отырып істейді» (Шура сүресі, 38-аят) деген аяттың тәпсірінде:
«Бұл аятта Алла Тағала елшісі Мұхаммедке (с.ғ.с.) істерін сахабаларымен кеңесіп шешуді әмір етті. Аллаға ант етейін! Бір қауым ісін кеңесе отырып істесе, Алла Тағала олардың істеріне ойлағандарынан да артық берекет береді» (Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, 13-том, 203-бетте) деген. Дана халқымыздың, «Кеңесіп пішкен тон келте болмас» деген ұлағатты ұстанымы да осыдан қалса керек.
Алла елшісі Мұхаммед (с.ғ.с) белгілі бір оқиғаға байланысты мәселені сахабаларымен кеңесіп, көпшіліктің пікірін негіз ете отырып шешетін еді. Бұл үрдіс Алла елшісі (с.ғ.с) қайтыс болғаннан кейін де әділетті халифалар заманында жалғасын тауып, әділ қазылар алқасы құрылды. Солардың шешімімен халифалар тағайындалды.
Сонымен қатар, сүнниттік бағыттағы үлкен құқықтық төрт мәзһабтың алғашқысы болған Ханафи мәзһабы, оның сенімдік бағытын дамытқан Матуриди мәзһабы да және осы мәзһабтардың қазақ халқының өмірлік ұстанымына айналуы да шура негізінде дамып отырды деуге әбден құқылымыз.
Ханафи фықһтық мәзһабы
Ханафи мәзһабының құрушысы имам Ағзам Әбу Ханифа болып танылғанымен, ол мәзһабтың пісіп-жетілуінде мутлақ мұжтаһид (мәзһаб құрушы ғалымдар сияқты фәтуа беру) дәрежесіне жеткен имам Әбу Юсуф, имам Мұхаммад сияқты шәкірттерінің орны ерекше екендігін атап өткен жөн. Имам Ағзам Әбу Ханифаның аталмыш шәкірттері ғылымда тереңдегені соншалық, фықһи мәселелерде олардың көзқарасы да негізгі фәтуа ретінде Ханафи мәзһабының фықһи еңбектерінің мәтініне кірген. Яғни, мәтінде кейде имам Ағзам Әбу Ханифаның көзқарасы берілсе, кейде имам Әбу Юсуфтың, кейде имам Мұхаммадтың, кейде имам Зүфардың, тағы бірде екі шәкіртінің көзқарасына беріліп немесе имам Әбу Ханифа мен бір шәкіртінің көзқарасына беріліп отырған.
Имам Ағзам Әбу Ханифа мен үш шәкіртінің бәрі бір көзқараста болған мәселелер де көп кездеседі. Сондай-ақ, фәтуасы таңдалмай, екінші сатыға жайғасқан шәкірттерінің көзқарасы мәтінге кірмегенімен, мәтіннің шархында көзқарасы баяндалып отырған. Мәтіннің шархында екінші имамның өзгеше фәтуасы бар екендігін оқырманға ескерту мақсатында мәтіннің арасына жақша ашылып, соның ішіне ишарат ретінде шәкірттерінің есімінің бір әрпі берілетін болған. Мысалы, имам Әбу Юсуфке ишарат ретінде (с) әрпі, имам Мұхаммадқа ишарат ретінде (м) әрпі, имам Зүфарға ишарат ретінде (з) әрпі және Шәфиғи мәзһабының құрушысы имам Шәфиғиге ишарат ретінде (ф) әрпі берілген.
Тағы бір айта кететін жайт, Ханафи мәзһабының «Әл-Ихтияр ли-тағлил әл-Мұхтар» сынды мәтіндік кітаптарында жоғарыда айтқанымыздай, белгілі бір мәселеге шығарылған таңдаулы фәтуаға келіспеген екінші көзқараста болған имамның атына «с», «м» немесе «з» әріптері арқылы ишарат жасалған болса, ал «Әл-Бинәя фи шархил Һидая» сынды кең көлемдегі жазылған еңбектерде мәтіндердің ішінде әрбір имамның аты мен көзқарасы ашық айтылып, көбінесе кең көлемде дәлелдерін шархында келтіреді. Түсінікті болуы үшін аталмыш екі кітаптан бір-бір мысал келтіріп өтелік.
«Әл-Ихтияр ли-тағлил әл-Мұхтар» еңбегіндегі «дәрет кітабынан» үзінді:
Дәретсіз адам намаз оқуды ниеттенсе, дәрет алсын. Дәреттің парызы: Бетті жуу, екі қолды шынтақпен қоса жуу (з), бастың төрттен біріне (ф) мәсіх тарту және аяқты тобықпен қоса жуу (з) (Әл-Ихтияр ли-тағлил әл-Мұхтар, 1-том, 7 б.). Адам денесінен шыққан (қан, құсық, мәни сияқты) әрқандай бір нәрсе дәрет алуды міндеттейді. Ол малдың жас боғы (с.м.), құстың саңғырығы және тышқанның сідігі тәрізді ауыр нәжіс (Әл-Ихтияр ли-тағлил әл-Мұхтар, 1-том, 32 б.).
«Әл-Бинәя фи шархил Һидая» еңбегіндегі «құдық бабынан» үзінді:
«Асылында, еті желінетін хайуанның зәрі оның (Мұхаммадтың) көзқарасында таза болса, ол екеуінің (Әбу Ханифа мен Әбу Юсуфтің) көзқарасында – нәжіс. Мұхаммад, Пайғамбардың (с.ғ.с.): «Ғұранийндықтарды (ауырған кездерінде) түйенің сүтін де, зәрін де ішуге әмір етті» деген хадисін дәлел қылады. Ол екеуі Алла елшісінің (с.ғ.с.): «Зәрден сақ болыңдар. Расында, қабір азабы содан болады» деген хадисті дәлел қылады.
Әрі имам Мұхаммадтың келтірген хадистегі сідіктің емдік сыры уахи арқылы білдірілген, сол қауымға тән жағдай деп қарастырады. Осы негізде Әбу Ханифаның көзқарасы бойынша, малдың зәрінің ауруға ем болатындығына кепілдік жоқ. Сол себепті, малдың зәрі харам болып қала береді, халал болмайды. Әбу Юсуфтың көзқарасы бойынша, қысса да келгендіктен оны емдік ретінде пайдалануға болады. Ал, Мұхаммадтың көзқарасы бойынша, малдың зәрі таза болып саналатындықтан, емге де және басқаға қолдануға болады» (Әл-Бинәя фи шархил Һидая, 1-том, 396-402 бб.).
Яғни, Ханафи мәзһабының ғалымдары, бір мәселені кеңесе отырып талдап-талқылаудың қажеттігін және әркім еркін ойлап, өз көзқарасын дәлелдерімен қорғай алғанда ғана адамзат қоғамында ұлы өркениет қалыптасатынын «Ханафи мәзһабы» деген ұжымдық жұмыстың негізінде дәлелдеді.
Әсілінде, бұлай жұмыс істеу – діннің әмірі, Аллаға және ақыретке иман еткен әрбір құлдың міндеті. Осы бір игілікті істен кейін өзгеде фықһи мәзһабтар ортаға шыға бастады. Алайда, өзге мәзһабтарды құрушы имамдардың қасында кез-келген мәселені бірге ақылдасатын, өзімен білімі үзеңгілес мутлақ мұжтаһид деңгейіндегі көмекшілері болмады. Мүмкін содан болар, күні бүгінге дейін Ислам дереккөздерінде, мәзһабтардың құрылымдық жүйесін «Мәдрасатур-Рай» (еркін көзқарас негізіндегі оқу жүйесі) және «Мәдрасатур-Хадис» (хадис негізіндегі оқу жүйесі) деп бөліп қарастырылса, фықһи мәселелерге қатысты үкімдік шығаруда көп жағдайда «Ханафилер» және «Жумһурлар» (өзге мәзһабтар) делініп, Ханафи мәзһабын өз алдына аталып, өзге мәзһабтар бәрі бірге аталып көзқарастарына салыстырмалы зерттеу жасалады.
Қорыта айтар болсақ, бұл жолда ҚМДБ-ның ғұламалар кеңесі аянбай еңбек етіп келе жатқаны белгілі. Бұл өте қуантарлық іс. Дегенмен, осы іс кең көлемдегі «Ислам ғылыми-зерттеу орталығы» болып құрылып, Ислам ғылыми журналы шығарылса, Ислам ғылыми порталы ашылса, нұр үстіне нұр болар еді. Сонда әу баста шуралық дәстүрмен басталған құқықтағы Ханафи мәзһабы мен сенімдегі Матуриди мәзһабын бүгінгі жаһандану заманындағы теріс идеологияларға төтеп берудің ұтымды жолы ретінде тіпті жақсы пайдалана алар едік.
Самет Оқанұлы,
исламтанушы
