Жәдидизм – XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында Ресей патшалығының қол астындағы түркі тілдес мұсылман халықтардың арасында пайда болған қоғамдық-саяси және мәдени-ағартушылық қозғалыс. Қозғалыстың негізін салушы Қырым татарларынан шыққан ағартушы, дін ғұламасы Ысмайыл Ғаспыралы. Жәдидшілдік қозғалысы медреселерде тек діни ілімді үйретумен шектемей зайырлы пәндерді енгізу, ғылым игеру, араб тілін үйретудің дыбыстық әдісін («усул-и жәдид» – «жаңа әдіс») қолдануды көтерді. Діни фанатизм, дүмшелікпен күрес, әйел теңдігі, түркі тілдес халықтардың тілі мен әдебиетінің дамуы, кітап, газет-журнал шығару, білім беру жүйесіндегі реформалар, ислам өркениетін қайта жаңғырту жәдидизм қозғалысының негізгі мәселелері болды.
Жәдидшілдік қозғалысының мәнін ашып, сипатын айқындау үшін оның тарихи объективті алғышарттарын анықтап алуымыз керек. Жалпы бұл қозғалыстың пайда болуының ең негізгі себебі ислам әлемінің терең дағдарысқа ұшырап, Батыс елдерінің боданына айналуы болды. Бұл қоғамдық-саяси және мәдени-ағартушылық қозғалыс өкілдері діни фанатизм мен буквализмнен бас тарту, зайырлы ғылым мен білімге ашық болу дағдарыстан шығудың бірден бір жолы екендігін түсінді. Алайда олар дінді қоғам өмірінен алыстатуға тырыспады, керісінше Батыс өркениетінің жетістіктерін мұсылмандық дүниетаным арқылы қабылдауға, исламның ғылым-білімді тежемей, керісінше адамзат баласының дамуына үлес қоса алатындығын көрсетуге тырысты. Жәдидшілдік қозғалысының негізін қалаушы Ысмайыл Ғаспыралы «Мұсылмандық өркениет атты мақаласында былай деп жазады: «Зерттеулер ислам өркениеттің негізінде тұрғандығын көрсетеді және Құранда бұл қатынаста көп айтылған. …Мұсылмандар ғылымға, еңбекке барынша ден қойып, өркениет қалыптастырды. Бұл өркениет көне өркениеттің толықтай құлауынан жаңа өркениеттің пайда болуына дейін әлемге жарық беріп тұрды және соңғының пайда болу көзі болды. Осылайша, мұсылмандар еуропалық ғылым мен білімге бөтен еместігіне көз жеткіземіз». Сондай-ақ, жәдидшілердің бастауы ретіндегі әл-Маржани концепциясы мынадай: Біріншіден, әрбір мұсылман ижтихадқа (ойлануға, сындарлы пікір білдіруге, ашықтыққа) ие; екіншіден, бастапқы исламға қайту, яғни ислам әу баста қайратты, ғылыми, ойлы, кейін бұрмаланған, тоқыраған. Осындай мүмкіндікке, потенциалға ие діннің құндылықтарын қоғамға жеткізіп, дұрыс пайдалана алу үшін мұсылман зиялылары қажет.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ жерінің толықтай Ресей патшалығының қол астына кіріп, боданына айналуы, әкімшілік басқару жүйесі енгізіліп, шоқындыру саясатының жүргізілуі жәдидшілдік қозғалысының қазақ даласында да кең таралуына алып келді. Қазақ зиялылары Ресей империясының қол астынан қарудың күшімен емес, білім-ғылымның күшімен ғана шыға алатындығын жақсы түсінде. Қазақ даласында жәдидтік идеяның таралуы Абай мен Шәкірім бастау алса, одан әрі кеңінен насихаттап, діни тәжірибелік қолданысқа енгізген Әлихан Бөкейханұлы, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Науан Хазірет, Шаймерден Қосшығұлұлы, Мұстафа Шоқай, Ғұмар Қараш т.б. ұлт қайраткерлері болатын.
Қазақ зиялалары сол кезеңде діни фанатизм мен дүмшелікті қатты сынға ала отырып, ислам дінің қазақ халқының рухани-мәдени қазығы, идеологиялық негізі ретінде қарады. Жәдидтік қозғалыстың қазақ даласындағы өкілдері болып табылатын Алаш қайраткерлері ұлттық демократиялық мемлекет құру жолында шариғат негізінде басқару формасына қарсы шығып, преференциялық зайырлықты таңдады. Алаш Орда үкіметінің молдасы, тұңғыш қазиы болып жәдидизм қозғалысының өкілі Ғұмар Қараштың сайлануы да Алаш Орданың дін мәселесіне қатысты ұстанымдарын көрсетеді.
Ғұмар Қараш надандықпен, діни фанатизммен күресе отырып, халықты білім ізденуге, дінді дұрыс түсініп, пайымдауға, еркін ойлауға, азаттық жолында ұлт болып жұмыла күресуге шақырған ұлт қайраткері. Өз заманында дүмше молдалар мен қадимшыларға қарата айтқан сын-пікірлері үшін қудалауға ұшыраған.
Сәбит Мұқанов өз деректерінде Ғұмар Қараш Уфадағы Ғалия медресесінде оқыған деп келтіреді. Дегенмен Ғұмар Қараш Қазан қаласындағы Шигабуддин Маржани медресесінде 10 жыл оқып, отыз жасында молда болып шыққан. Қазан қаласы Ғұмардың жәдидтік көзқарастарының қалыптасып, ағартушылық жұмыстарға белсене аралысуына әсер еткен. Маржани медресесі жәдидтік оқу жүйесіне негізделген. Деректерге сәйкес медреседе 20 ғасырдың басында 740 шәкірт 62 үйге бөлініп оқыған.
Ғұмар Қараштың еңбектерінің ішінде ерекше орын алатын, діни-философиялық көзқарастарын көрсететін еңбектері 1910 жылы Орынбор қаласында жарық көрген «Ойға келген пікірлерім», 1911 жылы Уфа қаласында жарық көрген «Өрнек» және 1913 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Бедел-Хажы».
«Ойға келген пікірлерім» еңбегінде Ғұмар былай деп жазады: «Қазіргі заманның байлары мен мырзалары, мешіт, медресе имамдары ғылым мен ағартуды дамыту үшін өздерінің қаражаттарын аямай жұмсайтын болсын. Әсіресе, мұғалімдер бұл іске қатты кірісіп, ғылым кітаптарын ана тілімізге аудару және кітаптар сатып алып бастыру, баспаларды көбейту, газет-журнал шығару істеріне атсалысуы керек. Ал қазір бұдан артық іс жоқ».
Сондай-ақ, аталған еңбектегі тағы бір шығармасында қазақ, қырғыз арасынан жоғары медреселерді бітірген, білімді жастардың көп екенін, алайда олардың ұлт болашағы үшін қызмет етпей, жағымсыз, жаман әдеттерге салынып кеткендіктерін ашық сынап, өз ойын былай тұжырымдайды: «Керісінше, зиялылар неғұрлым көбейе түссе, халықтың көзі ашылып, пайдалы мектептер салынып, газет-журналдар шығарылып, дау-дамайлар азайып, жалпы жұртшылық жақсы күн кешірген болар еді. Ал қазір бұл істердің біреуі де жоқ. Күн санап сауық-сайран батпапыған батып, күн сайын надандықтан шыға алмай жатыр. Халықтың ықыласын өздеріне тартып, сауатын ашып, өнер жолына бастай алмай келеді».
Ғұмар Қараш білімді, көзі ашық адамдар мен байларды надандықпен күресуге үнемі шақырып отырған. Жастардың білім алып, ғылым игеруі үшін бұл іске мұғалімдердің ғана көмегі жеткіліксіз екендігін түсіне отырып, байлардан өз дүниесін оқу-ағарту, мектеп-медресе жұмысына, ғылым қуамын деген жастарға беруді, қолдау көрсетуді сұрады. Себебі надандық, жалқаулық, қараңғылықты қоғам дамуын тежейтін негізгі себеп ретінде көрсете отырып, одан шығудың жолы ғылым мен ағартушылық деп білді.
Ғұмар Қараш Аллаға құлшылық ету, оның бұйрығына бойұсыну тек намаз оқып, ораза тұтумен шектелмей, керісінше әр іс-әрекетінде Алланың жолымен жүру ең жоғары ғибадат болып есептелетіндігін айтады.
Ғұмар: «Енді адамдар әр ісінде Алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, иждиат етпесе, ғылым-өнер үйреніп, орнына қолданбаса, ол адамға иман келтіріп, оның әміріне бойұсыну болып табылмайды. Бәлки теріс жолға кіру: екпей, егін күту, әкесіз бала үміт ету болады – мұндай адамдардың намаз, оразасы да, өзіне әсер ете алмаған рухсыз (жансыз) бір ғибадат болады» – дейді. Бұл жерде біз діни көзқарас бойынша бұл әлемді құдай жаратты дейтін болсақ, онда адам баласы тек ораза ұстап, намаз оқып қана қоймай құдайдың жаратылысын зерттеп білуге, ғылым игеруге ұмтылуы қажет дегенді білдіреді. Ғұмардың бұл ойы Абай Құнанбайұлының «ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж ешбір ғибадат орнына бармайды» деген ойымен сәйкес келеді. Жалпы Абайдан бастап Алаш зиялылары дінді мешітпен, бес парызбен шектеу қоюды дұрыс көрмеді. Адамның әрбір ойы мен әрекетінің, арының таза болуы, адам баласына риясыз қызмет қылу, ғылым-білім, өнер үйреніп, оны қоғамның пайдасына жарату құдай сүйетін іс деп білді.
«Өрнек» еңбегінде Ғұмар Қараш адамның жаман әдеттерге әуес болуының себебін надандықтан деп көрсетеді. Сондай-ақ, надандықтың салдары ғылымға бет алған елдердің артынан ере алмай, артында қалуға әкелетіндігін жазады: «…Кейін қалу жалқаулықтан, өнерсіздіктен, білімсіздіктен, надандықтан келеді…».
Ғұмар Қараш надандықтың тағы бір салдары пайдасыз нәрсеге сену, табыну, «жоққа илану» дейді. Оған қазақтардың ауруларды дәрі-дәрмек, дәруменмен емдеудің орнына бақсы-балгерге қаратуын және дүмше молда, надан ишандарға үшкіртіп, түкіртуін сынға алады. Сондай-ақ, «Қайсыбір ауруларды далада өскен бәйтерек ағашқа апарып, неше күн сонда түнетіп, жансыз ағаштан медет-жәрдем талап еткен. Мұны ағашқы табыну демей, не дейміз. Бұдан артық та мәжуістік болар ма?!» – дейді. Ғұмар аурудың себебін білмей зияратқа апаруды, ыстықтан шөлдеген адамды зияратқа апару секілді ұят нәрсе екендігін айтады. Әр нәрсенің себебіне үңілуге, сонымен күресуге шақыра отырып: «… Себепті заттың себебіне кірісу Алланың әміріне бойұсынбай бола ма? Шөлдеген адам су сұраса, «Алладан әмірсіз еш нәрсе болмайды» деп, сусын бермеу жөнге сияр ма?» – дейді. Ғұмар Қараш өз шығармаларында жансыз, пайдасыз нәрсеге сеніп, өзі мәселенің себебімен күресіп, әрекет жасамауды, барлық нәрсе Алланың қалауымен болады деп, еңбек етіп, төр текпей нәтиже күтуді сынға алып, адамның тұлғалық қалыптасуы да, ұлт ретінде дамып, өркениетке жетуі де адал, қажырлы еңбектің нәтижесі екендігін жиі көтеріп отырған.
Ғұмардың жанашыр ұстазы Шәңгерей Бөкеевтің қаржылай көмегімен жарық көрген «Бәдел-Хажы» еңбегінде қажылыққа өзі бара алмай, бірақ хажға барған адамға өзінің дүние мүлкінен бәдел жіберетін болған. Бәдел қажы дегеніміз – өсиет негізінде қажылық жасайтын адам. Ислам қағидасындағы бес парыздың бірі болып саналатын қажылыққа баруға мүмкіндігі болып, бірақ өтей алмаған адам өзі үшін қажылық жасауды біреуге өсиет етіп қалдырса, мойнына алған адам өсиет негізінде қажылық сапарын жасайды. Парыз болған қажылықты орнына біреуді жіберуі үшін арнайы шарттары бар. Мысалы, қажылық парыз болу, қатты кәрі адам болу, жазылуынан күдер үзілген ауруы бар, т.б.
Сол кезеңде бәдел қажылыққа кеткен ақшаны Ғұмар Қараш қатты сынға алады. «Ол ақшамен шәкірт оқыту керек. Ол ақшаға мұғалім сақтап, мектеп тәрбиелеу керек. Ол ақшаға мұқтаж көрші һәм жақындарына беріп, аштықтан, жаланаштықтан сақтау керек», – деп, бәдел қажылыққа кеткен дүниені қоғамның әлеуметтік дамуына, ағартушылық жұмыстарға жұмсап, ел мүддесі жолындағы игі істерге жұмсауға шақырады. Ғұмар Қараштың Бәдел қажыға қатысты тұжырымдамасын өз дәуірінің білімді, зиялы адамдарының бірі Ризаддин Фахыраддин де мақұлдаған.
1914 жылы «Қазақ» газетіне «Құрбан шалу жаңа заманда міндетті емес» деген пікірдегі мақала шығарады. Мақалада былай делінеді: «…Енді келелік құрбандық мәселесіне… Аллаға шалынған малдың еті, қаны жетпейді. Бәлкім ақ ниет, адал жүрегі жетеді, яғни малды шалып, қанын ағызу, яки табақтан етін тарату мақсұд емес, бәлкім адам малын-мүлкін қиып жақсы күндерге Алла жолына шығаруды мақсұд деген. Бірдің емес көптің, жалпы жұрттың, ұлттың пайдасына жараған орынды…». Құрбандық мәселесі қазіргі таңда да жиі көтерілетін тақырыптың біріне айналды. Қаншама малды ысырап етудің орнына, ақшалай беріп қоғамның әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағартушылық қажеттілігін өтейтін мәселелерге бөлінуі қажет деген пікірлер айтылады. Аталған мәселеге қатысты белгілі дінтанушы Мұхан Исахан «Kazislam» сайтына мақала жариялаған болатын. Мақалада маман құрбандықтың шығу тарихын баяндай келе былай деп пікір білдіреді: «Ғұмар Қараштың «Құрбандыққа шалуға кететін қаражатты қайырымдылық уақфтар құйып, мектеп-медресе ашып, оқу-білімге жұмсау» туралы көзқарасы бір қарағанда оң бастама болып көрінгенімен, бұл шариғатқа реформа жасамақ болған жәдидшілдердің ұстанымы еді. Оның құрбандық етін жерге көміп, ысырап қылуға қатысты сыны дұрыс. Алайда «Осы күндері пайғамбарымыз (ғ.с) тіріліп, қайтадан арамызға келіп халқымызды көрсе, ең әуелі бастан өз құрбандығын сатып, біздің ғылымды-өнерлі болуымыз, басқа елдерге қатарласуымыз жолына жұмсар еді» деген көзқарасы шариғат ижмасын (ижмаға қарсы келу күнә) жоққа шығару болып саналады. Ханафи мәзһабының захир риуаяға және надир риуаяға жататын барлық пәтуа кітаптарында жағдайы бар мұсылманға құрбандық шалудың уәжіп екендігі айтылған».
1910-1911 жылдары Ғұмардың көптеген мақалалары жарық көрген мерзімді баспасөздердің бірі – «Шора» журналы еді. Ол «Әйелдер хақында» және «Өтініш» атты мақалаларында әйелдердің құқығы, неке жағдайы, көп әйел алу шариғатқа да, өмірге де келмейтін әдеттер, «Заң мәселесі» мен «Ислам дінінің жақсылықтары» мақалаларында құрбандық тақырыбы, ислам дінінің маңызы мен адамгершілік қасиеттері секілді өз дәуірінің өзекті мәселелерін саралаған. «Ар-ождан – сенімнің өлшемінде» адамдықтың кепілі саналатын бұл қасиеттің өмірдегі орнын орынды пайымдай білген.
Ғұмар өз дәуіріндегі надан сопылар мен ишандарды, дүмше молдалардың дінге де, адами құндылықтардың өлшеміне де сәйкес келмейтін әдеттерін, дінді желеу етіп, қоғамды тек надандыққа бастайтын әрекеттерін қатты сынға алады. Соның себебінен де оны көптеген молдалар қудалауға тырысты. Ғұмарды дінге жаңалық енгізуші, дін бұзушы ретінде қабылдап, қоғамнан шеттетуге тырысты. Е. Ысмайлов Ғұмар туралы мақаласында: «Қожа, молдаларды, ишандарды батыл әшкерелеп отырады» деп уақыт ыңғайына қарай жалпылама айта келіп, «бірақ ислам дінің бекерлемейді. Құранды, пайғамбар жолын дұрыс, бұлжымайтын қағида деп біледі» деп орынды қорытынды жасайды.
Әсіресе жәдидтік мектептің өкілі Ғұмар Қараш шығармаларында өз уақытындағы сопылар мен ишандардың теріс әрекеттерін әшкерелеп, қатаң сынға алада. Оны мына өлең жолдарынан байқай аламыз:
Сопысып надан жүргені –
Қанахага кіргені.
Құлаш жарым тас тізіп,
Мойнына орап ілгені
Щартын білмей қолданып,
Шатасып әбден бүлгені.
РИязат шегіп, ұйықтамай,
Карамат түрлі көргені.
Қылуетте зікір айтам деп,
Тірідей көрге кіргені.
Қиялдан келген халлерге
Түрлі мағына бергені.
Мұның бәрін ойласам
Надандықтан келгені.
Ақынның өлең жолдарына талдау жасайтын болсақ, біз оның сопылық іліміне емес, сопылықтың мәнін түсінбей, тек сыртқы формасына амал жасап, өздерін сопы санайтын дүише, надан молдаларды сынға алып отыр.
Ғұмардың:
«Сүзіліп, сопысынып дінді сатқан,
Таңқы мұрт, таспа қара, сұрдан қорқам» – деген жолдарындан дүмше молдалар мен сопылардың дінді рухани жетілуіне емес, жеке мүдделеріне пайдалануына қарсы болғандығын байқаймыз.
Сопылықты аскеттік, мистикалық бағыт ретінде қарастырамыз. Дегенмен сопылықтың мәні дүниеден бас тарту, ғылым-білімді терістеу емес. Керісінше бұлардың бәрі құрал ғана. Дін бойынша алып қарайтын болсақ дүние, ғылым-білім игеру де ғибадат. Ғұмар Қараш өз кезегінде сопылардың еңбек етпей, тек құдайдан сұрауды, дінді мешітпен шектеуді, кәсіппен айналыспауды, ғылым игермеуді сынға алады.
«Бізде жоқ адамдардай надан сопы,
Сопысып, елді алдайтын төмен қарап
Алданып қиялиға, әм алдатып,
Жориды әулиеге өзін балап.
Себепсіз риздық сұрап олар бейне,
Бидайға екпей егін тосады қап.
Шығар ма егін екпей, жерден бидай
Білмей ме тым болмаса осыны ойлап?!
Бір алла, бір алла деп, ертеңді кеш,
Құдайды ренжітеді бимазалап» – деген өлең жолдарынан ақынның әрекетсіз, құдайдан дұға етудің орынсыз екендігін, құлшылық ретінде мәні жоқ екендігін жеткізеді. Сол тарихи кезеңдегі ахуалды қарастыратын болсақ мұсалман елдерінің, соның ішінде қазақ халқының отаршылдық езгіден шығуы үшін ғылым-білім игеріп, кәсіппен айналысуна байланысты еді. Ал, сопысынып, тек мешітте қамалып, әрекет етпей тек құдайдан сұрау қоғамның дамуын тежейтіні сөзсіз еді.
Ғұмар Қарашты сопылардың әрекетін сынауы, ишан-молдаларға ұнамады. Ғұмар Қарашқа дін бұзар, адасушы ретінде қарады. Ғұмарды діншіл сопы-молдалар халыққа жеккөрінішті етіп көрсетуге, қоғамдағы абыройын түсіруге тырысты.
Мысалы: «Бұл орысты қуаттап шоқынған молда, тұрып сиеді, үйіне, медресеге орыстардың суретін іліпті, мешітте хутба орнына қазақша үгіт айтады».
«Мынау Ғұмар Қарашев
Аға тұлпар жазыпты.
Қақ жолынан азыпты,
Наданға ошақ қазыпты»
Немесе:
«Білгіштер кітап алған қызыл бастан
Қызылбас бізіңменен дінге дұшпан
Әуелде сүйегі араз пайғамбармен
Айтуға жарамайтын деп мұсылман» – секілді өлең жолдарынан да ишан-молдалардың Ғұмарға деген көзқарас анық байқалады. Естеліктерде Төте молда Ғұмаров, Садыр хәлпе, Бәйет Жұмалиев секілді молда-ишандар Ғұмармен араз болғандығын көрсетеді.
Ғұмар Қараштың көтерген діни-философиялық, саяси-әлеуметтік тақырыптары мен ойлары бүгінгі таңда да қазақ қоғамы үшін өзектілігін жоймай келеді. Рухани-ағартушылық жұмыстары арқылы қалың қазақты өркениеттің шыңына бастау, жастардың білім-ғылымға деген құштарлығын ояту, дұрыс діни таным қалыптастыру, моральдық құндылықтарға сай келмейтін, қоғамды артқа тартатын жаман әдеттермен күресу жолында еңбек етті. Ақын өз ойларын қағаз бетіне түсіріп қана қойған жоқ, оны іс жүзінде де жүзеге асыруға тырысты, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласты. Алаш қайраткерлерімен бірге ұлттық-демократиялық, преференциалды зайырлы мемлекет құру жолында ұлт мүддесі үшін күресті. Ғұмардың діни реформаторлық көзқарастары, дін мәселесінде сыни ойлауды қалыптастыру, дүмше молдалардың надандығын сынға алуы өз уақытында айтарлықтай қолдау таппағанымен бүгінгі таңда маңызы мен қажеттілігі сезілуде.
Арулан ҚУАТОВ,
дінтанушы
