Италиядағы ислам тарихы орта ғасырдан басталады. Сонау Осман халифаның кезінде басталған жорықтар ІХ-Х ғасырларда күшейе түсіп, нәтижесінде арабтар Сицилияны жаулап алды. Сәйкесінше мұнда мұсылмандар қоныс тепті. Арабтар берберлермен одақтастасып, 831 жылы Сицилияның астанасы Палермоны басып алып, бірте-бірте бүкіл аралға бақылауын орнатты. Бұл шамамен екі ғасыр өмір сүрген Сицилия әмірлігінің пайда болуына себеп болды.
Осы уақытта Сицилияға қоныстанған мұсылмандар негізінен Солтүстік Африкадан келген арабтар мен берберлерді құрады. Олар әкімшілік құрылымдарды құрып, ауыл шаруашылығымен айналысып, сауда-саттықты дамытты. Сицилияның мұсылман билеушілері ислам әлемінің әртүрлі бөліктерінен ғалымдарды, ғалымдарды және өнер қайраткерлерін тарта отырып, белсенді мәдени және интеллектуалды ортаны дамытты.
Сицилиядағы мұсылмандар Палермо, Сиракуза және Катания сияқты қала орталықтарында шоғырланды. Бұл қалалар ислам мәдениетінің, өнерінің және сәулетінің өркендеген орталықтарына айналды. Ислам сәулет өнерінің әсерін көрсететін керемет сарайлар, мешіттер, қоғамдық ғимараттар салынды. Ең танымал – Палермо соборы, Балхарм Ұлы мешіті ретінде танымал болған.
Алайда 11 ғасырда нормандықтардың Сицилияны жаулап алуы бірте-бірте мұсылман билігінің құлдырауына әкелді. Нормандар Сицилиядан мұсылман билеушілерін ығыстырды. Нәтижеде Көптеген мұсылмандар аралды тастап өзге елге көшіп кетті. Мұсылмандардың саяси билігінің құлдырауына қарамастан, ислам мәдениеті мен сәулет өнеріні Сицилия мұрасында үлкен орын қалдырды.
Мұсылмандардың Италияға қайта қоныстануы өте ұзақ уақыттан кейін орын алды. Негізгі көш ІІ Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Өзге Еуропа елдеріне қарағанда Италияда мұсылмандардың ағыны ширек ғасырға кеш көрініс берді [1]. ХХ ғасырдың 70-80 жылдары Солтүстік Африка, Таяу Шығыс, Албаниядан келген мигранттар Италияда тұрақтады.
1992 жылы Италиядағы мұсылмандардың болжамды саны 280 мың адамды құрады. 2000 жылға қарай мұсылмандар саны 700 мыңға дейін өсті. Дегенмен, Италиядағы мұсылмандардың нақты санын анықтау статистикалық деректердің кемдігіне байланысты қиынға соғуда. Сонымен қатар, Италияда тұратын құжатсыз мигранттардың саны да айтарлықтай көп. Түрлі бағалаулар бойынша 2004 жылға қарай мұсылмандардың саны 1 миллион адамға жетті, ал басқа деректерде елде шамамен 1,5 миллион, тіпті 2 миллион мұсылман тұрады [1, б. 124]. АҚШ Мемлекеттік департаменті 2021 жылғы баяндамасында CESNUR мәліметтеріне сүйеніп, елде шамамен 1,76 миллион шетелдік және 500 000 итальяндық мұсылман қосылып халықтың 4 пайызына жуық екенін келтіреді [2].
Statista бойынша (Кескін 1) елдегі әрбір мың мұсылманның 450-і марокколық, 205-і албаниялық, 139-ы бангладештік, 120-сы пәкістандық, 109-ы сенегалдық. Әрине бұл елдерден өзге аумақтан келген мұсылмандар бар [3]. Бірақ негізгі көрсеткіш аталмыш елдерден келген мұылмандарға тиесілі.
Кескін 1.
(дереккөз: Statista.com)
Италиядағы діни ұйымдар
Италиядағы діндерді тану үкімет пен белгілі бір діни қауымдастықтың мүдделерін белгілейтін өзара келісімдер шеңберінде іске асады. Ресми дін ретінде танылу үшін бүкіл бірлестіктер атынан әрекет ететін бас ұйым мен оған бағынысты иерархиялық құрылымы болуы қажет. Алайда, исламдық діни бірлестіктерді біріктіретін және мұндай мәртебесі бар ұйым Италияда жоқ.
Соның салдарынан исламдық бірлестіктер мен үкімет өзара келісім-құжатқа қол қоя алмай отыр. Анығырақ айтсақ, исламдық бірлестіктер өздерінің арасынан ең жоғарғы бір мекемені бекітіп, сол мекеме біріге алмай отыр. Алайда, Италия аумағында жекелеген діни бірлестіктер мен ұйымдар қызмет етуде.
1966 жылы Италияның Ислам мәдени орталығының (Centro Culturale Islamico d’Italia) ашылуына рұқсат етілді. Орталыққа 30 мың шаршы метр жер бөлініп, 1995 жылы Римнің Үлкен мешіті ашылды. Орталықтың алғашқы тасын қалауға Италия президенті Сандро Пертини қатысты. Өз кезегінде бұл көпшілік тарапынан Италияда исламның ресми танылуының алғышарты деп қабылданды. Қазіргі кезде Италияның Ислам мәдени орталығы елдегі ең ірі исламдық ұйымдардың бірі болып табылады. Ол исламдық білім мен құндылықтарды дамытуды мақсат ете отыра мешіттерді, ислам оқу орындарын және мәдени орталықтарын басқарады.
Сурет 1. Италияның Ислам мәдени орталығы Римнің Үлкен мешіті
(дереккөз Research Centre for Islamic History, Art and Culture [4])
Италиядағы тағы бір ұйым Италиядағы Ислам қоғамдастықтары мен ұйымдарының одағы “UCOII” (Unione delle comunità e organizzazioni islamiche in Italia) 1990 жылы қаңтарда Анконада құрылды. Оның аясы итальяндық мұсылмандардың, сондай-ақ көптеген жеке бірлестіктерді (қазіргі уақытта саны 153) қамтиды [5]. UCOII негізгі мақсаттары ретінде “итальяндық қоғамда жергілікті халықтың діни сенімдерін, өзіндік ерекшеліктерін және мәдени мұраларын құрметтей отырып, мұсылмандардың тиімді интеграциялануына ықпал ету” деп көрсетеді. Бұл ұйым елдегі мұсылмандардың мүддесін қорғайтын негізгі орталық мекеме ретінде қызмет ету үшін мұсылман қауымы мен үкімет арасында келісімге қол қоюға бастамашылық танытты. Өз кезегінде бұл ұйымның мемлекетпен келісімге келу арқылы өзге мұсылмандық ұйымдарға ықпал етуге ұмтылу ықтималдығын білдіреді.
Италиядағы мұсылмандардың қабылдануы
Италиядағы мұсылмандар өзге Англия, Германия сияқты Еуропа елдеріне қарағанда интеграциялық үрдістің төмен деңгейін көрсетеді. Бұған ең алдымен мұсылмандардың елге көші кеш басталуы мен саны айтарлықтай аз болуы себеп. 2002 жарияланған “The Situation of Muslims in Italy” (Италиядағы мұсылмандардың ахуалы) деген зерттеуде “Италия үкіметі соңғы жылдары елдің жұмыс күшіне деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін иммиграцияның маңыздылығын мойындады және иммигранттардың интеграциясын жеңілдету үшін бірқатар оң шараларды қабылдады” деп тұжырымдайды [6]. Яғни, Италия мұсылман иммигранттарын Италия қоғамына бейімдеу жұмысымен 2000-жылдары айналыса бастаған.
Бұл бағытта интеграция процесін жеңілдету және Үкіметке төзімділік, мәдениетаралық диалог және өзге де мәселелер бойынша консультативтік қолдау көрсету мақсатында құрылған Иммигранттарды интеграциялау жөніндегі Комиссия жұмыс істейді. Комиссия құрамына ғалымдар мен көші-қон жөніндегі сарапшылар, үкімет және ислами ұйымдардың өкілдері кіреді.
Комиссияның негізгі міндеттерінің бірі – Италия Парламентіне мигранттарды интеграциялау саясатының ілгерілеуі мен тиімділігін көрсететін және мүмкін болатын түзетулерді ұсынады және жыл сайынғы есеп беру саналады. Мұндай комиссияның болуы Италияның интеграцияны ілгерілетуге, диалог құруға және иммигранттар қауымдастығының алдында тұрған мәселелерді шешуге деген ұмтылысын көрсетеді. Осындай іргелі шараларға қарамастан елде исламофобиялық көзқарастар мен мұсылмандардың интерграциялануы күрделі мәселеге айналып отыр. Исламофобиялық стериотиптер негізінен радикалды ұйымдардың қызметі негізінде қалыптасуда.
Қорытынды
Қорытындылай келе, Италиядағы ислам тарихы арабтар мен берберлер Сицилияда қоныстанған ортағасырлық кезеңнен басталады. Сицилия мұрасынан Ислам мәдениетінің, өнерінің және сәулетінің әсерін көруге болады. Алайда, 11 ғасырда Норман жаулап алуымен мұсылмандық саяси биліктің құлдырады.
Мұсылмандардың Италияға қоныс аударуы Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда әлдеқайда кешірек, 1970-1980 жылдары мигранттар Солтүстік Африкадан, Таяу Шығыстан және Албаниядан көшу арқылы орын алды. Италиядағы мұсылмандардың санын нақты статистиканың болмауына байланысты анықтау қиын, бірақ бағалаулар елде айтарлықтай мұсылман халқының бар екенін болжайды.
Италиядағы діндерді тану Үкімет пен діни қауымдастықтар арасындағы өзара келісімдерді білдіреді. Алайда, исламдық діни бірлестіктерді ресми мойындауға негіз болатын және біріктіретін ұйым жоқ. Дегенмен, ел ішінде жеке исламдық бірлестіктер мен ұйымдар қызмет етеді.
Италияның Ислам мәдени орталығы, оның ішінде Римнің үлкен мешіті 1995 жылы ашылды және елдегі ең ірі исламдық ұйымдардың бірі болып табылады. Ол исламдық білім мен құндылықтарды дамыту мақсатында мешіттерді, исламдық оқу орындарын және мәдени орталықтарды басқару мекемесі ретінде жұмыс жасайды. Тағы бір танымал ұйым – 1990 жылы құрылған Италияның исламдық қауымдастықтар мен ұйымдар одағы (UCOII). Оның құрамына көптеген жеке бірлестіктер кіреді.
Италиядағы мұсылмандардың интеграциясы ішінара мұсылмандардың елге кеш қоныс аударуына және басқа еуропалық елдермен салыстырғанда халықтың аз болуына байланысты қиындықтарға тап болды. Алайда, Италия үкіметі иммиграцияның маңыздылығын мойындады және интеграцияны ілгерілету үшін бірқатар шаралар қабылдады. Иммигранттарды интеграциялау жөніндегі комиссия құрылды, оның құрамына сарапшылар, үкімет өкілдері және ислам ұйымдарының мүшелері кіреді. Бұл комиссия Үкіметке консультативтік қолдау көрсетеді, Италия Парламентіне жыл сайынғы есептерді ұсынады және интеграциялық саясатты күшейту үшін ұсыныстар береді.
Осындай бастамаларға қарамастан, исламофобия мен мұсылмандардың интеграциясы Италияда маңызды мәселе болып қала береді. Исламға қарсы стереотиптер мен көзқарастар көбінесе радикалды ұйымдардың қызметіне негізделген. Италия үшін неғұрлым инклюзивті және толерантты қоғам құру үшін мұсылман қауымдастығы алдында тұрған мәселелерді интеграциялау мен диалогты дамыту маңызды.
Ғылымбек МАЖИЕВ,
«Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университетінің докторанты
Пайдаланылған әдебиеттер
- Д Н. Ислам в Италии: 2 // Россия И Мусульманский Мир. Россия, Москва: Федеральное государственное бюджетное учреждение науки «Институт научной информации по общественным наукам Российской академии наук», 2009. № 2. P. 122–137.
- Italy [Electronic resource] // United States Department of State. URL: https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/italy/ (accessed: 26.06.2023).
- Italy: resident Muslims by country of origin 2020 [Electronic resource] // Statista. URL: https://www.statista.com/statistics/626049/resident-muslims-italy-by-country-of-origin/ (accessed: 19.06.2023).
- islamic-cultural-center-of-rome.jpg (1920×1080) [Electronic resource]. URL: https://www.islamicarchitecturalheritage.com/wp-content/uploads/2020/07/islamic-cultural-center-of-rome.jpg (accessed: 26.06.2023).
- La storia [Electronic resource] // UCOII. URL: https://ucoii.org/la-storia/ (accessed: 26.06.2023).
- Foundations O.S. The Situation of Muslims in Italy. Open Society Foundations, 2002. P. 224–280.
