Мәні мен маңызы
Ақида (сенім тіректері) ғылымы – Ислам дінінің негізі. Шариғатымыз бойынша, ақида дұрыс болмаса, жасалған құлшылық-ғибадаттар да Алланың құзырында (на-зарында) қабыл емес. Мәселен, ақиданы ағаштың діңгегі десек, ғибадаттар сол дарақтың бұтақтары іспетті. Сондай-ақ, ірге-тассыз ғимарат болмайтыны секілді, ақида дұрыс болмаса, жасалған құлшылықтар да орнына бармайды. Осы жайлы ортаазиялық кемеңгер Аллаяр: «Ақида білмеген шайтанға ерер, ақидасыз мың жыл амал етсе де, жел болып ұшып кетер», – деп, аталмыш ілімнің маңызын атап көрсеткен.
Ақида мұсылмандарды дұрыс емес түрлі сенімдерден сақтайды, мұсылмандардың бірлігі мен ынтымағын қамтамасыз етеді.
Сенім барлық иләһи діндердің негізін қалайды, себебі ол уақыттың өтуі, өзгеруі мүмкін болған үкімдерге ұқсамайды. Сенім – Адам (ғ.с.) атадан басталып, қиямет күніне дейін өзгермейтін түсінік. Сондықтан, «Әһлі сунна уә-л жамаға» ханафилік, шафиғилік, мәликилік, ханбалилік мәзһабтардың барлығында да сүннеттік сенім бірдей деп біледі.
Сондықтан болар, Алла елшісі (с.ғ.с.) жиырма үш жылдық пайғамбарлық өмірінің алғашқы он үш жылында ақиданы түсіндірген.
Демек, алдымен мұсылман жүрегіне Алла тағаланың серіксіз жалғыз екендігі, Оның сипаттары, дүние, ақырет, тағдыр, күнә мен сауап, жәннәт пен тозақ, пайғамбарлар, періштелер мен иләһи кітаптар жайлы сенімді орнықтырып, одан кейінгі он жылында намаз, ораза, зекет, қажылық секілді ғибадаттарды орындауға шақырған. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сенімді серіктері болған сахабалар (р.а.) қасиетті Құран Кәрімнің бұйрықтары мен тыйымдарын бұлжытпай орындау арқылы екі дүние бақытына бөленді.
Осы ретте айта кетер мәселе, хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың көзі тірісінде ел арасында сенім тіректері жайлы келіспеушіліктер болмаған.
Себебі, ол кезде сахабалар арасында әлдебір мәселе туа қалса, Алланың елшісінен (с.ғ.с.) сұрап, лезде дұрыс жауап алатын. Бірақ пайғамбарымыз (с.ғ.с.) дүниеден озған кезеңдерде Ислам діні қанат жайып, мұсылмандардың саны көбейіп қалған. Сол уақытта шариғат мәселелері жөнінде пікір қайшылықтары туындай бастады. Осы сәттерді пайдаланғысы келген дін дұшпандары (мажусийлер) мұсылмандардың арасына іріткі салуға барынша тырысты.
Сөйтіп мұсылмандар арасында ақида тұрғысында түрлі талас-тартыс, дау-дамайлар етек алды. Бұл жағдайлар мұсылмандардың иман тұрғысынан әлсіреуіне соқтырып жатты. Осындай бір қиын уақытта «Әһлі сунна уә-л жамаға» сенімін қорғап қалу мақсатында, «кәләм» (ақида ғылымының екінші атауы) өмірге келді. «Кәләм» сөзінің сөздік мағынасы сөзбаян, тіл, диалект деген ұғымды, ал, Каламуллаһ сөзі – Алланың сөзі, яғни Құран Кәрімді білдіреді. Терминдік жағынан кәләм сөзі – Құран Кәрім және хадистерден бұрын айтылып кеткен дәлелдерді де аңғартатын, философия жолымен нағыз Ислам ақидасын дәлелдейтін, ешқандай да күмәнға орын қалдырмайтын сенім жайындағы пән.
Умауилер дәуірінде (717-720) Умар ибн Абд әл-Азиз, Зайн әл-Абиддин, Хасан Басри, имам Ағзам (р.а.) «кәләм» ғылымының алғашқы негізін қалаушылар еді. Имам Ағзам (р.а.) алғашқылардың қатарында ақида ғылымындағы маңызы зор «Әл-фиқһ әл-акбар» («Үлкен фиқһ») атты кітабын жарыққа шығарды. Ол уақытта ақида (кәләм) ғылымы фиқһ ғылымынан бөлінбеген-ді. Ол кейін жалған сенімге сүйенген топтар көбейген соң, өз алдына бөлініп, Тәпсір және Хадис сияқты негізгі ғылымдар қатарына қосылды.
Бұл ғылымның негізін қалаушылар Ислам әлемінің шоқ жұлдыздары, самарқандық имам Әбу Мансұр әл-Матуриди және ирактық имам Әбул Хасан әл-Әшғари болды. Ақидамен қатар хадис және фиқһ ғылымдарының өркендеуіне үлкен үлес қосқан, Ханафи мәзһабының фиқһ мәсе-лелеріне қаныққан ғалым Әбу Мансұр әл-Матуриди өз тәлімгерлігінде «Әл-фиқһ әл-акбар» («Үлкен фиқһ») кітабына сүйенген.
Ислам әлеміндегі ақида мәселесінде талас күшейген заманда имам Матуриди мұсыл-мандар арасына жік салғалы тұрған теріс ағымдарға қарсы өзінің ұшқыр білімділігі-мен, аят, хадистерден алынған дәлелдерге сүйеніп, өте маңызды мәселелерді дұрыс шеше білді. Мұсылмандарды теріс пиғылды ағымдар жетегінен қорғады. Осылайша Ислам ақидасын бір жүйеге түсіргені үшін имам Матуриди «Мусахихул ақидатил муслимин» («Мұсылмандардың ақидаларын түзетуші») және «Ағламул һуда» («Тура жолды білуші») деген атаққа ие болды.
Сондықтан мұсылмандар сенім мәселе-сінде ақида ғылымының негізін қалаған осы екі ұлы ғалым – имам Әбу Мансұр Матуриди мен имам Әбул Хасан Әшғаридің мәзһабтарын ұстанады. Қазіргі таңда дүние-жүзі мұсылмандарының үштен екісі имам Матуридидің ақидасына, ал бір бөлігі имам Әшғари ақидасына сүйеніп, ғибадат жасайды. Алла тағала «Ниса» сүресінің 115-аятында: «Кімде-кім тура жол (һидаят) анық болғаннан кейін пайғамбарға (с.ғ.с.) қарсы келсе, әрі мұсылмандардан басқа біреулерге ерсе, Біз оны өзі жүріп бара жатқан қисық жолымен жүруіне мүмкіндік береміз, ал ақыретте оны тозақта азаптаймыз. Тозақ неткен жаман жер», – делінген.
Бұл аяттың мазмұнын кез келген ақыл-ой, парасаты бар адам түсіне алады. Сол үшін пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә, Алла, менің білімімді арттыруыңмен бірге, ақыл-парасат, түсінікті қоса бер», – деп дұға жасап, әрі үмбеттеріне солай дұға жасауды өсиет еткен. Өйткені адамзат баласының білімі болғанымен, сол білімді түсінетін ақыл-парасаты, түсінігі болмаса, онда мұнан жаман нәрсе жоқ. Алла тағала «Бақара» сүресінің 269-аятында: «Алла өзі қалаған пенделеріне даналықты береді (Пайғамбарлықты немесе Құран ғылымын). Кімге сол даналық берілген болса, демек оған көп жақсылық берілгені. Бұл үгіт-насихаттан тек ақылды пенделер ғибрат алады», – делінген.
Демек, ақыл-парасат, түсінік дегеніміз – ұлы қасиет, сол арқылы адамзат баласы Құран, хадис ғылымдарын меңгеріп, олардан дұрыс үкім шығара біліп, әрбір аят және хадистің маңыздылығын, терең мағынасын түсіну қабілетіне ие бола алады. Алла тағала өзінің ұлы нығметі болған даналықты барлық пенделеріне емес, тек қана өзі жақсы көрген, өзі қалаған пенделеріне ғана береді.
Тарихта қанша топтар шыққанымен, Ислам ғұламалары дер кезінде олардың теріс екендігін дәлелдеп, жолын тосып, мұсылмандарды хабардар еткендіктен, олар тез жоғалып кетіп отырған. «Әһлі сунна уә-л жамаға» ақидасы дұрыс болғандықтан, он төрт ғасырдан бері өмір сүріп келе жатыр.
Түсінігі мол парасатты пенделер: «Егер мен жүрген жолым бұрыс жол болса, онда Алланың құзырында не істеймін, қалай жауап беремін?», – деп үрейленеді. Егер білімнің өзі ғана кифая (жетерлік) болғанда, онда әзәзіл шайтан тура жолдан адаспас еді. Шайтан ғалым болса да, даналықтан, ақыл-парасаттылықтан, түсініктен мақрұм болғандықтан, Алла тағала Адам (ғ.с.) атаны не үшін жаратқандығын біле алмастан, тура жолдан тайып, шайтанур ражимға (тас боран етіліп жәннәттан қуылған шайтанға) айналды.
Өкінішке орай, ақыл-парасат пен түсінік берілмеген кей адамдар өздерін білгір санап, «Осы жолым дұрыс», – деген түсінікпен, түрлі-түрлі топтарға еруде. Егер ондай адамдардың ақыл-парасат пен түсінігі болғанда, онда олар Ислам дінінің маңыздылығын, құндылығын түсініп, ешқашанда теріс ағымдар мен топтарға бөлінбес еді.
Айтылған мәселелер бойынша еліміздегі мұсылман жамағатының дұрыс сенімде болуы үшін имам Матуриди жайлы толығырақ мәлімет берген жөн.
Әбу Мансұр Мұхаммед ибн Мұхаммед – Ислам дінінің ақида саласында мол мұра қалдырған ұлы имамдардың бірі. Ол мұсылман ғұламалары арасында «Аләмул Һуда (Һидаят туы), Имамуль һуда (Һидаят көшбасшысы), Имамуль-мутакаллимин (Кәламшылар имамы) сынды лақап аттарымен кеңінен танылған. Ғалымның туылған жылы туралы нақты мәлімет сақталмаған. Дегенмен оның шамамен 852 жылдары дүниге келгендігі туралы болжам да бар.
Имам әл-Матуриди Саманидтер әулеті билік құрған, Ислам ғылымы өркендеген кезеңде Самарқанд маңындағы Матурид қалашығында өмір сүрді. Бұл өлке Қарахан хандығы кезінде Мауараннаһр қарамағына енді.
Имамның ұлтын да тарихшылар дөп басып дәл айта алмайды. Бір деректер оны түркі тектес халықтарға жатқызса, екінші бір еңбектерде ол мәдиналық атақты Әбу Әййуб Халид ибн Зәйд ибн Кулайб әл-Ансари әулетінен, яғни арабтардан шыққан деп тұжырымдайды. Кейбір отбасылардың Мәдинадан Самарқандқа келіп қоныстанғаны туралы мағлұмат осы пікірді қуаттайды. Имамның есімі Камал ад-Дин әл-Баязи еңбегінде (ө.ж.1098/1687) «әл-Имам Әбу Мансұр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмұд әл-Матуриди әл-Әнсари» деп берілуі осыдан.
Матуриди өмір сүрген дәуірде Ислам әлемінде негізгі билік иесі болып келген Аббасидтер әулеті құлдырап, бірнеше Ислам мемлекеттері ірге қалап жатты. Саманидтер әулеті дәл осы кезеңде жаңа мемлекет құрып, Мауараннаһр аймағына иелік етті. Олар билік жүргізген аймақта мәзһабара-лық пікірталастар кеңінен етек алып, қызу тартыстар жүргізілгендіктен, ел билеушілері оқымыстылар мен діндар ғұламалардың дін мен ғылымды жандандыруына жағдай жасады. Сөйтіп Саманидттер әулеті Ислам дініне қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының дұрыс жолға қойылып, кемелденуіне елеулі үлес қосты. Елде тәпсір, құқық, хадис, тасауф, калам, тіл мен әдебиет секілді түрлі ғылым салаларындағы білімдарлар бой көрсете бастады.
Өз дәуірінің әйгілі ғалымдарынан сабақ алып, жан-жақты дайындығын жетілдірген Имам Матуридидің дін ғылымы бойынша қажырлы еңбек етіп, ғылым-білімнің қуатты күшін паш етуі осы мерзіммен тұспа-тұс келеді. Саманидтер мемлекеті (999) қолынан билік кеткенге дейін өз ғалымдарын ұдайы қорғап, қолдап отырды. Имам әл-Матуриди сондай ғылымға құрметі мол ортада ғылым-білімнен әбден қаныға сусындап, жемісті еңбек етті.
Оның ұстаздарының қатарында Имам Ағзам Әбу Ханифа мектебінен өткен Шейх Әбу Бакр Ахмад ибн Исқақ, Фақиһул Самарқанди лақабымен танылған Әбу Наср Ахмад ибн әл-Аббас, Нусейр ибн Йахия және Рейдің қазысы болған Мухаммад бин Муқатиль әр-Рази, т.б. өз дәуіріндегі алдыңғы қатарлы ғұламалар бар. Имам Матуридидің оқу-білім іздену жолында дәріс алған ғалымдар тізімін, негізінен, Имам Әбу Ханифаның көзқарастарын мақұлдап, мәзһабын ұстанушылар құрады. Сондай-ақ, Имамның Наср ибн Йахйа әл-Балхиден (ө.ж. һ. 268 ж.) ханафи фиқһын оқығандығы туралы да деректер бар. Аталмыш ғұламалардың біліктілігі мен ой-толғамдарының биік деңгейі тарихи туындыларда сара таңбасын қалдырды. Мәселен, Әл-Мақдиси (990) шығармасында Имам Матуриди жетілген орта мен Саманидтер жайлаған аймақ туралы: «Бұл өлкенің ғалымдары ғылым-білімнің шырқау шыңына қол жеткізген. Ол жер – оқу-білім мен жақсылықтың қазынасы, Исламның алынбас биік қамалы. Бұл жерде шариғат ғалымдары патшалардай сыйлы», – деген.
Саманидтер әулеті билік басында отырған кезде имам Әбу Мансұрдың жұлдызы оңы-нан туды. Саманидтер 874-999 жылдары Иран аумағында билік жүргізді. Осы тұста ғылым мен әдебиетке мол қамқорлық жасалып, сарайларда төрткүл дүние ғалымдары бас қосты. Ірі қалаларда бай кітапханалар бой көтерді. Олардың ең үлкені Марыда болды.
Һижраның екінші ғасырынан бастап, Ислам әлемінде ежелгі Грек-Рим мемлекеттерінен бастау алған филосо-фиялық ілімдер аударма және жазба жұмыстары арқылы жайылып жатты. Сол тұста ақылдың маңыздылығын шамадан асырып жіберген Мұғтазилалар пайда болып, өз сенімдері мен көзқарастарын Ислам дүниесіне жая бастады. Бүкіл амалдарын тек аят пен хадиске негіздейтін фиқһ және хадис ғұламалары да бұл жаңа ағымға тоқтам сала алмады.
Сөйтіп Исламдағы ой-пікір философиясы Мұғтазила ағымының пікірлерінен басталды. Һижраша бірінші ғасырдың соңы мен екінші ғасырдың бас кезінде Мұғтазила мәзһабы бірте-бірте жеке ой-пікір ағымы болып қалыптасуға бет алды.
Мұғтазила негізін қалаған түсіндіру әдісі һижри үшінші ғасырдың орта тұсынан бастап, сүннит ғалымдары тарапынан да танылды және төртінші ғасырдың басында әһли сүннәт кәлам ғылымы пайда болды. Бұл ғылымның ірі өкілдері ирактық Әбу Хасан әл-Әшғари және Матуридилік мектебінің негізін салушы имам Матуриди болды.
Халифа Мәймун 833 жылы Мұғтазила ағымын мемлекеттік ұстаным етіп жариялап, бұл ағымның одан әрі қанат жайып, өркендеуіне жол ашты. Осындай толғағы жеткен жағдайды тап басып, оған тойтарыс беретін, шынайы Исламның қағидаларын түсіндіретін әдістеменің қажеттілігі осы кезде туындады. Бұл әдістеме аят-хадисті бекем ұстанумен бірге ақылды пайдалануға да мән беріп, фиқһ пен хадисті ұстанушылардың һәм мұғтазила пікірлерінің ойға қонымды тұстарын біріктіруі керек еді. Осындай шешуші сәтте Мауараннаһрда Әбу Мансұр әл-Матуриди, ал Иракта Әбу Хасан әл-Әшғари (946) «әһли сүннет кәлам ғылымының» негізін қалады.
Имам Матуридидің пікірлері көбіне-көп Карамийлер, Шииттер және Мұғтазилалармен қайшыласып келеді. Әсіресе, мұғтазила бағытымен келіспейтін пікірлері мен топшылаулары көп болды. Өзімен замандас Мұғтазила бағытының басшысы жазған үш кітаптың мазмұнындағы қате-ліктерге үш кітап етіп жауап жазуы Имам Матуридидің өз мақсатын солардың қан тамырының соғуына қарай дәлдегенін көрсетеді. Имамның түрлі ағымдар мен мәз-һабтардың өкілдерімен Самарқанд пен одан тысқары мемлекеттер-дегі айтыстары мен пікір додалары көбіне-көп сәттілікпен аяқталып отырды.
Имам Матуриди Ислам шариғатының дұрыс түсіндірілуі үшін ақыл-ой пәлсапасының да керек екендігін алға тартты. Бұл жағынан алғанда, ол тек сөзбе-сөз түсінуді құптайтын құқықшылар мен хадисшілердің әдістемесінен басқашарақ жолды ұстанды. «Ақыл ойдың жаңылуы мүмкін, сондықтан нақылды тек сөзбе-сөз түсіну керек» деген пікір иелеріне Имам Матуриди «Китабут Таухид» атты кітабында мынадай бұлтартпас ұтымды ой білдірді: «…Бұл пікір (ақылмен ойлаудан қашу) – шайтанның қа-терлі тұзақтарының бірі. Өйткені, ақылды қолдануға қарсы келу-шілердің өздері ұстанымдарын ақтайтын ақылдан басқа ешқандай дәлел келтіре алмайды (олар осы қарсылықтарының өзінде ақылға жүгініп отыр). Мұның өзі оларға ақылмен ойлаудың аса зәрулігін мойындатуға жеткілікті. Олар қа-лайша ақылға салу ісін терістейді? Алла тағала құлдарын ойлауға шақырады, оларға ой топшылау мен ақыл ізденісін жасауды бұйырады және ғибрат пен үгіт-насихат алудың қажеттілігін көрсетеді. Ал бұл ой-пікір мен ақылға салу ғылымның қайнар көздерінің бірі екендігін дәлелдейді».
Сондай-ақ, кімде-кім аят пен хадистерге сүйенуді теріске шы-ғарып, адамның ақылы жете алмайтын дүниелерді, Алла таға-ланың бүкіл иләһи хикметтерін өзінің шектеулі, кемшін ақылымен пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) нұсқау-сілтеуінсіз қамтуды қаласа, өз ақылына зұлымдық жасап, көтере алмас шоқпарды беліне байлағандық болады. Демек, Имам Матуридидің ұстанымы ақылға сүйенгенде де шариғат шеңберінен шығып кетпеу болған.
Ерекшеліктері және оның таралуы
Әбу Мансұр әл-Матуриди фиқһты (заң ғылымын), яғни шариғат қағидаларын Самарқан-дағы Ханафи мәзһабының фиқһ ғалымдарынан үйренді. Кейінірек өзі де осында фиқһ және кәләм ілімдерінен дәріс берді. Әл-Матуридидің көзқарастары алғашқыда тек Мауараннаһр елдеріне ғана тарады. Ол кезеңде бұл өлке фиқһ пен хадис ғалымдарының нағыз пікірталас алаңына айналған болатын. Пікірталас көбінесе Ханафи және Шафиғи мәзһабтары өкілдері арасында өрбіді. Пікірталастардың қызықты өтетіні сонша – небір басынан қайғы арылмаған адамдар келіп, фақиһтердің (мұсылман заңгерлерінің) сөз сайыстарын тыңдағанда, ғажайып рухани нәр алып, дерттерінен кәдімгідей айығып кететін. Сонымен бірге Мұғтазила ағымының өкілдері мен фақиһ (заңгер) хадисшілер ұдайы кәләм іліміндегі мәселе-лер бойынша өзара тартысатын. Имам Матуриди жастайынан осындай ақыл мен пікірталасы мол ортада өсті. Ол фиқһ мәселелері бойынша Ханафи мәзһабын ұстанды. Сонымен қатар кәләм іліміндегі тақырыптар бойынша да шығармалар жазды.
Оның кәләм ілімінде қолданған әдістерінің имам Әшғаридің тү-сіндіру тәсілдерінен өзіндік айыр-машылығы бар еді. Десек те, оның сенім тұрғысындағы көптеген пікірлері мен ой-тұжырымдары Әшғари мәзһабымен үйлесетін. Ханафи мәзһабы ғұламалары имам Матуридидің көзқарастары Имам Ағзам Әбу Ханифаның сенімдік пікірлерімен ұштасатынын ай-тады. Имам Ағзам адамзат тари-хында шариғат және пәтуа мәсе-лелері бойынша үкім беруде заңғар тұлға саналады. Ол ақида (сенімдік) мәселелері бойынша ғалымдармен пікірсайысу мақ-сатымен Басра қаласына жиырма екі рет сапар шеккен. Имам Ағзамның өмірін зерттеушілер оның ақида мәсе-лелермен шұғылдануы фиқһ саласына біржола бет-бұруынан бұрын болғандығын айтады. Оның сенім тұрғысындағы шығармалары сол дәуірдегі кейбір Исламды күйретпек болған топтарға қарсы бағытталды. Яғни ол сол кезеңде туындаған сенімдік мәселелерге орнықты жауап беріп, Исламға қарсы ұйымдастырылған шабуыл-дарға тойтарыс беріп отыратын.
Имам Ағзам сенім негіздері бойынша трактаттар жазды. Бұл трактаттардағы мағлұматтардың Имам Әбу Ханифаға қатысты екендігі даусыз. Имам Ағзамның сенім негіздері тұрғысында жазған төмендегідей шығармалары мұра болып қалды:
1. «Әл-Фиқһул-әкбар» – «Үлкен фиқһ»;
2. «Әл-Фиқһул-әбсат» – «Кеңейтілген фиқһ»;
3. «Рисалату Әби Ханифа илә Осман әл-Уәтти» – Әбу Ханифа-ның Осман әл-Уаттиге хаты;
4. «Уасияту Әби Ханифа ли-тилмизиһи Юсуп ибн Халид әс-Сәмти» – Әбу Ханифаның шәкірті Йусуп ибн Халид ас-Самтиге өсиеті;
5. «Китабул-илми; бәрран уа бәхран, шарқан уа ғарбан, буғдан уа қурбан» – Құрлықтағы, теңіздегі, шығыстағы, батыстағы, алыстағы, жақындағы ғылымдар кітабы.
Бұл трактаттардағы сенімдік көзқарастар имам Ағзамның ой-пікірлері екені анық аңғарылады. Аталған туындыларда Алла та-ғаланың сипаттары, иман ақиқат-тары, Алланы ақылмен немесе нақылмен (аят және хадистер) тану керектігі, жақсылық пен жамандықтың жаратылуы, тағдыр және өзге де сенім мәселелері қарастырылған. Сол дәуірдегі Ирак шариғат ғалымдарының көшбасшысы болған имам Ағзамның бұл шығармалардағы көзқарастарын имам Матуридидің сенімдік тұрғыдағы көзқараста-рымен салыстырып көрер болсақ, бірізділік пен біртектілікті аңғару қиын емес. Осы себептен де, зерттеушілер екі ғұламаны бір-бірінен ажыратпайды. Имам Әбу Ханифа «Ақиданың» негіздерін айтып кетсе, Имам Матуриди сол негіздерді кеңінен тарқатып, егжей-тегжейіне дейін түсіндірген.
Ирак және Шам ғұламалары Имам Әбу Ханифаның «Фиқһ» мәселелеріне кеңінен түсініктеме берсе (өйткені «Ақида» мәсе-лелерінде олар ең алдымен хадисшілер мен фақиһтердің, содан соң Имам Әшғаридің көзқарастарымен шектелген), Мауараннаһр ғұламалары Имам Ағзаманың «Фиқһ» мәселелерімен қатар «Ақидаға» байланысты еңбектерін де кеңінен тарқатып түсіндірген («Тарихул-мәзәһибил исламия» – Ислам мәзһәбтарының тарихы, Имам Мухаммад Әбу Захра, 176-177-беттері).
Имам Матуриди өз шығар-маларында имам Ағзамның жоғарыда санамаланып өткен кітаптарын қолданғандығын зерттеушілер анықтады. Имам Матуриди ол кітаптарды ұстаздары Әбу Насыр Ахмад ибн Аббас әл-Бәйади, Ахмад ибн Исқақ әл-Жүржани және Насыр ибн Йахия әл-Балхилердің көмегімен үйренгендігі, ал олардың Әбу Сүлейман Мұса әл-Жүржаниден дәріс алғандығы, әл-Жүржани болса, бұл ілімді ұстазы Мұхаммед ибн әш-Шәйбаниден алғандығы көптеген тарихи шығармаларда айтылған.
Ханафи мазһабының үлкен ғалымдарының бірі Захид әл-Кәусари «Ишаратул Мәрам» атты төлтумасының кіріспесінде былай дейді: «Мауараннаһр өлкесі бидғат пен бұзықтықтан ұзақ, тыныш ел еді. Сүннетті берік ұстанып, оның үкімдерін ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Ендігі жерде имам, ғалым әбу Мансұр әл-Матуриди шығып, әрбір мәселеге жеке-жеке тоқталып, олардың ара-жігін ажыратып айқын дәлелдер-мен шегелеп, нақтылау жұмыс-тарын жүргізді. Ол үкімдерді шариғаттан алатын және өз кезегінде ақылмен ойлауды да қолданатын».
Осы шығарманың тағы бір жерінде имам Матуридидің имам Ағзамның еңбектерін жеке-жеке қарастырып түсіндірме жасаған-дығы да келтірілген. Бұдан имам Матуридидің имам Ағзамның сенімдік көзқарастарын тереңдете зерттегендігін аңғарамыз.
Имам Матуридидің ақида ілімі-не қосқан ең үлкен үлесі – сенім мәселелеріне шариғат негіздерін бұзбай, ақыл мен қисын арқылы дәлел келтіруге болатындығын көрсетуі.
Имам Матуриди сенім негіз-деріне байланысты бірқатар еңбектер қалдырды. Олардың қа-тарында мына туындыларды атап көрсетуге болады:
1. «Китабу тәуили Құран» – Құранның астарлы һәм ауыспалы мағыналарын жору кітабы;
2. «Китабу мәъхаз-иш-шәрайғ» – Шариғаттың қайнар көздері кітабы;
3. «Китабул жәдал» – Пікіртартыстар кітабы;
4. «Китабул усул фи усулид-дин» – Дін негіздері кітабы;
5. «Китабул-мәқаләт фил-кәләм» – Ақидаға қатысты мақалалар кітабы;
6. «Китабүт-тәухид» – «Таухид» кітабы;
7. «Рәдду әуайлил әдилле лил-Кағби» – Қағбидің алғашқы дәлелдеріне жауап;
8. «Рәдду тәһзибил жәдәл лил-Кағби» – Қағбидің пікіртартысына тойтарыс;
9. «Китабу рәдди усулил хамса» – Бес негізге жауап кітабы;
10. «Рәдду китабил Имәмә» – Имамдық кітабына жауап;
11. «әр-Рәд аләл Карамит» – Кәрамия ағымына жауап.
Сондай-ақ, имам Матуридидің имам Ағзамның «әл-Фиқһул акбар» атты шығармасына түсіндірме жазғаны да айтылады.
(Жалғасы бар)
«Ислам және өркениет», №24 (240), 21-31 тамыз, 2011 жыл
Әбсаттар қажы Дербісәлі
