(Өзбекстан Республикасы ҒА Шығыстану институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Б.М. Бабаджановпен сұхбат)
– Әлемде, оның ішінде Орталық Азия елдерінде осы елдердегі жағдайларға әсер еткен оқиғалар болды. Қазір саяси ислам жайлы көп айтатын болды, әрине бұл жерде Орталық Азия да тыс қалмайды. Осы тақырыпты зерттеуде ғылыми ортада қандай жобалар бар?
– Өзіңіз айтқандай, жобалар әртүрлі. Сонымен бірге әдістер де әртүрлі дер едім. Бұл әдістердің сапасы, немесе қолданылатын әдіснамалар белгілі бір зерттеушілерге, олардың білім деңгейіне, әсіресе исламға байланысты білімдеріне байланысты болады. Сонымен бірге сарапшылардың көзқарасына, әсіресе олардың жариялаған материалдарына басқа факторлар әсер етеді. Мысалы, көптеген сарапшылар (немесе өздерін соған сай көретіндер) тура не жанама өз елінің мүддесіне (не өздері өмір сүріп жатқан елге), қандай да бір саяси не экономикалық одаққа, әсіресе діни-саяси партияларға, идеологияларға және т.б. қызмет етеді. Ал бұл қиын мүдде мен олар тудырған ақпаратты басқару жобасы білмейтіндерге түсінікті бола бермейді. Дегенмен, бұл тәсілдер БАҚ-та, оның ішінде Интернет-сайттардан белгілі. Себебі, олардың мақсаты қоғамдық пікір қалыптастыру, содан кейін саясаткерлердің шешіміне әсер етуге тырысып, оларды басқару. Бұл жағдай мұндай ақпаратты біржақты қылады. Сондықтан, егер сіз «саяси ислам» мәселесіне байланысты жағдайларды түсінгіңіз келсе мұндай жарияланымдар мен бұл ортадағы белгілі авторлар қорытындысына мән беруге болмайды.
Бұл «саяси ислам» анықтамасын түсіну де әртүрлі. Мысалы, мұсылман ғалымдардың жартысы оны қабылдамайды және ислам ешқашан саясаттан тыс болмаған, ал теориялық ислам мен саясат өзара байланысты және өзаратәуелді деп көрсетеді. Демек, олардың пікірінше, өзінің саяси, заң шығаратын институттарын басқару мен қалыптастыру негізіне шариғатты қоймаған мемлекет – ислам мемлекеті болып саналмайды, ал оның аймағы «Дар ал-исламға» (Ислам аумағы) жатпайды. Мұсылман ғалымдарының екінші бөлігі (әсіресе біздің аймақтағы ханафиттер) діндарлардың рухани құндылықтарына саясаткерлердің құрмет көрсету жағдайында зайырлы мемлекетте мұсылман қауымының толыққанды өмір сүруіне болатындығын мойындайды. Тиісінше, қауымның көсемі мен мүшелері негізгі саяси мәселелерге араласпайды, мемлекеттің зайырлылығын өзгерту туралы мәселе қозғамайды.
Зайырлы бағыттағы сарапшы-дінтанушылар да «саяси ислам» терминін бірдей түсінбейді. Бірақ, қысқаша айтқанда, бұл термин (мүмкін, өте биязы түрде емес) дін мамандарының ішкі және сыртқы саясат мәселелерін шешуде, экономикалық қорлар мен билікті бөлуде тікелей қатысуы жайлы құдайлық ілімді қолдаушылар қойған мәселесі жайлы. Басқаша айтқанда, «саяси ислам» өкілдері бұл саяси-құқықтық құрылымның еуропалық түсінігіндегі зайырлы және рухани билікті бөлуді қаламайды және рухани тектің өкілдерінің билікке қатысуын, тіпті басым болуын қалайды. Орталық Азияның бірде бір саясаткері бұл елдің Конституциясына қайшы келетін мұндай нобайды қабылдамайды. Сондықтан «саяси ислам» өкілдері өздерінің «билікке кіру» нобайын тудырады. Олардың біреуі жасырын жүріп, Интернетті пайдаланып, «ислам мемлекетін», кейде «халифат» құруды ұсынады. Басқалары, алдымен үгіттеу арқылы (да´ва) «исламдық саяси ойды» қалыптастыруды жөн санайды, қоғамды исламдандырып, соған байланысты табиғи исламданудың саяси құрылымын дайындайды. Үшіншілері, шебер әрекет жасайды. Мемлекетпен ашық жанжал тудырмай, жергілікті деңгейге (облыстық, аудандық, мекемелік) әсер ету үшін заңды ислам институттарын (рухани басқармалармен, мешіттермен, діни ұйымдармен) және тіпті билік құрылымын пайдалануға тырысады. Бұл «исламның саяси қайта өркендеу» жобасы «руханилық», «төзімділік», «таза ислам» және т.б. арқылы бүркемеленеді. Бұл «үшінші жол» араб елдерінің кейбір діни-саяси құрылымдары арқы-лы қолдауға ие болады. Қолдау, ең алдымен, қаржылық бірлестіктің ауқымына енудің материалдық түрі.
– Меніңше, саяси ислам мәселесі тек ғылым ғана емес, қоғам мәселесі болуда. Батыс Қазақстандағы (Ақтөбе облысы) соңғы жағдайлар оқиғаның қалжың емес екендігін көрсетеді. Сарапшылар мен талдаушылардың ешқайсысы жағдайды түзеу үшін ұсыныстар бермейді. Үш жыл бұрынғы исламның аймақтағы, Қазақстандағы көрінісінің белсенділігін айттыңыз. Қазіргі жағдайды қалай түсіндірер едіңіз? Қандай ұсынысты қабылдар едіңіз?
– Иә, мен Ақтөбедегі немес Батыс Қазақстандағы жағдай туралы оқыдым және менің болжауымның дәл келуі өкінішті-ақ. Қазақстандағы ахуал осы мағынада шиеленісіп жатыр деген пікірмен келісемін. Бірақ біз дегемен «жамағаттардың» 1-2 тобын, немесе басқа лаңкес топтарды жойғанмен, бұл сұмдық құбылыстың көбінесе салдарымен күресеміз, ал олардың себебімен айналысуымыз керек. «Діни либерализм» деп аталатын ұғымды қалай түсіну қажет. Ең бастысы, сарапшылар ішінде кім «діни либерализм» стратегиясын қалыптастырады? Либерализм мен жағдайдың бақылаусыз дамуы арасындағы еленбейтін шекарасы қайда? Әзірше бұл сұрақтар мен мәселелерге жауапты анық бере алмайтын сияқтымыз. Сондықтан маған жағдайды түзеуге байланысты мәселе емес, кім және қалай бұл мәселені бағалайды (әсіресе билік орындарында және діни бөлімдерде), ең бастысы қалай түсінеді деген ой келеді.
Қазақстандағы «уахабшылар» мен «салафилердің» күшеюін қолдайтындар (ондайлар аз емес) жағдай тұрақты деп есептейді және төзімділік пен руханилық жайлы әңгімені көп қолданады. Басқалары (әсіресе Пәкістанда және басқа да білім орталықтарында оқып, ол жақтан осыған сай әсер алып келгендер) «таза исламды – ата-бабаларының дінінің тууын» қалайды. Бірақ бұл мырзалар Қазақстандағы өте қиын халықаралық жобаны қалыптастыруда жаңа діни идеологияның құралына айналады, тағы қайталаймын, бұл елдің діни және мәдени дәстүріне сай емес, бірақ ОА елдеріне әсер ету үшін кейбір сыртқы ойынды жүргізіп отырғандарға қолайлы.
Әрқашанда діни-идеологиялық жобалар (әсіресе «уахабиттік») жүргізіп отырған «қаржы сұлбасына» қатысатын кәсіпкерлер Қазақстанға тигізер олардың саяси және идеологиялық салдарын көрмейді. Ал олар елде, содан кейін аймақтарда көптеген қоғамдық дағдарыс пен саяси мәселелерге әкелетінін айтқым келеді. Және мұндай басқыншылық идеологияны қолдайтындардың өзі соның құрбаны болады. Ең бастысы, егер тікелей саяси ерік (қоғамдық пікір қолдаған) болмаса, ешқандай да сарапшылардың «көкейге қонарлықтай ойлары» көмектесе алмайды. Немесе қоғамдық пікірге сүйенетін ақылгөй саяси болжам да болмайды. Маған Қазақстандағы қоғамдық пікір террористердің квази-идеологиясының негізіне айналған, Қазақстанға жат діни-саяси идеологияны енгізу жағдайына құқық қорғау орындарының енжар қарауы қандай қауіп төндіретінін түсінген (тіпті сезінген) сияқты көрінеді. Егер мен дұрыс түсінсем, әзірше қоғамның дабылын саясаткерлер елемей жатыр. Бұл менің көзқарасымша, қауіпті құбылыс. Бірақ қоғам қайраткерлері мен беделді адамдардың белсенділігіне үміт артуға болады. Әлеумет те әлеуметтік сезім мен дәстүрге сай жат идеологтарға тиімді балама ретінде сопылықты қолдайды.
Ал қазір аздап артқа шегініп, «уахабизмнің» «мемлекет қарауына алынғаннан» кейінгі қазіргі Сауд Арабиясы патшалығының идеологиясы екенін тұрғылықты теологтар түсінбейтінін айтып өткен дұрыс сияқты. Уахабизм ханафиттер мен көптеген сүнниттер үшін мұсылмандардың ұлттық ерекшелігін қабылдамайтын, ата-бабалар қабырын құрметтеуге қарсы болып, теократияны қалпына келтіруге итермелейтін саясиланған қозғалыс және т.б. ретінде түсіндіріледі. Тұрғылықты ортаазиялық исламның зайырлы және діни билікті даралау мүмкіндігін мойындауы, яғни Пайғамбар заманынан бергі теократиялық билікті (қазіргі атауы – «халифат») қалпына келтіруді қалайтын уахабиттік көзқарасқа қарсы болғандығы маңызды. Бұл діни пікірталаста суфизм көсемдері соңғы орында емес, ішінде Ясауи де бар.
Бірақ бұл пікірталастағы ясауишылар мен фундаменталистшілер-дің ішіндегі ең маңыздысы не? Түсіндіруге тырысайын. Шейх Исматулланың аудио және видеокассеталарын тыңдағанда мен «патша Нұрсұлтан Әбішұлына өз ісін істеуге кедергі келтірмеу керек» үндеуін толық түсінемін, бұл мұсылмандардың зайырлы мемлекетте толықтай өмір сүру мүмкіндігін мойындаған және заңды билікті қолдаған Ясауи мен Қадирияның дәстүрлі конформистік шешендігі болатын. Бұл түсініктердің бағамдауынша – дін мамандары мен азаматтардың міндеті басшыға кедергі келтірмей көмектесу керек. Бұл бауырластықтың дәстүрі осындай. Кейбір сарапшысымақтар (ислам мен суфизмді нашар білетін) мұндай шешендікті («президент» сөзінің орнына «патша» сөзін пайдаланғанды) «ортағасырлық ойлау», «консерватизм» деп бағалайды.
Бірақ, бұл қарапайым діни ұғым екенін түсінетін уақыт жетті емес пе! Ол қазіргі секулярлы тілге ұқсатып, басқа сөздікке жүгіріп, басқа термин іздеудің қажеті жоқ. Әрине, қазіргі сөздік қазіргі дін мамандарының тіліне әсер етеді. Бірақ ол бәрібір дін тілі болып қала береді. Ясауишылар мен олардың қарсыластарының пікірталасына келейік. Аймақта (әсіресе көшпенді) биліктің зайырлы және діни бұтақтары бөлініп кеткен. Осыны «бұрыс ислам» фундамен-талистері қабылдап алған. Олар бұл көзқарастың Ясауидің қазір-гі ізбасарларының пайдасына шешілетінін түсініп, олардың сенімін басқа жолдармен жоюға тырысады. Мысалы, шариғаттан, «ханафизмнен ығысу» және т.б. Бастысы, осы ясауишылардың саяси либерализмінда сопылар талабын жарнамаламау бар. Бұл либерализм «салафиттер» мен «уахабиттердің» саяси жобасының беделін түсіреді. Міне бәріне бірдей түсінікті бола бермейтін діни шешендікке мән беру қажеттігі осында.
Ислам ішінде қашанда «дұрыс ислам» жайлы пікірталастар, оның негізінде бітпейтін секталар мен ағымдарға, ал қазіргі кезде партиялар мен жамағаттарға бөлінулер болып тұрған. Сондықтан да жұмаққа баратын («Пайғамбарымыздың хадисі бойынша – оған тыныштық берсін!) жалғыз қауым жайлы айтыс көптеген ғасырлар бойы жүруде. Бұл айтыста ислам түрлі мәдениеттер мен басқа дәстүрлері бар үлкен аумақта таралатындықтан, оны түсініп, төзімді көзқарас көрсеткен дін мамандары болды. Мұндай түсінікті ең алдымен көптеген сопыларға, философтарға, дін мамандарына көрсетті. Басқа дін иелері «тұңғыш исламды» тудыру мақсатында түпкі көзқараста болды; оларды қазір фундаменталистер, салафиттер, діни экстремистер деп атайды. Қазіргі заманда діннің фундаменталистері қауіпті емес. Олардың қолдарына қару алып, шахидтердің белдігін байлап шыққандарды қолдап, кімде кім ұлттық дәстүрді ұстаса, оларды мұсылманға санамай, «бөтен діндегілер» деп жариялап, төзімді болғандарды жек көрген негізгі басқыншылық ұстанымда тұрған озбырлы идеология.
Сондықтан Қазақстанда секулярлы дәстүрлер мен билікті құрметтейтіндер және т.б. күштірек деп тыныш отыра беруге болмайды. Секулярлық идеологиясы күшті қазіргі Қазақстанда «діни сілкініс» (қайта өрлеукөрші республикаларға қарағанда қызу емес, діни либерализм саясаты сәтті, орынды сияқты. Бірақ аталған діни түлеу үрдістері Қазақстанда да күш алуда, оның үстіне қазір дамыған коммуникация түрлері (ақпараттық және жеке) көбейіп, мемлекет барлық сыртқы, ең алдымен діни-идеологиялық әсерлерге ашық екені белгілі.
Бұл әсерлер жиі «еркіндік пен демократия» үшін күрес сияқты сырттай игілікті іс сияқты көрінетін басқа түрлерге де ауысады. Барлық әлемдегі көп оқиғалар осының куәсі емес пе? Басқа да сұрақтар туындайды – қазіргі кезде қауымның, әсіресе дін жағынан идеологиялық және ділдік пайымдары тез өзгеріп жатқанда кешегі стратегияны басшылыққа алуға бола ма?
Мен, мүлде діни либерализмге қарсы емеспін. Бірақ қазіргі саясат қандай стратегияны болса да, діни өмірді реттеудің тиімді шараларын жорамалдайды. Оның үстіне халықаралық жоспарда «діни карта» (бұл жиі экстремистер тобы болады) ішкі істерге араласу, қысым жасау тәсілі ретінде пайдаланылады.
– Сіз әріптесіңіз екеуіңіз шығарған «Жахр» және сама зікірлерін негіздеуге жөніндегі фәтуалар жинағы» деген кітабыңыздың алғысөзінде сіз сопылықты заңды діни өмірден шығарып тастау бұл ортаны радикалдыққа апаратынын, фундаменталистік жама-ғатты толықтыратынын көрсеттіңіз. Бұл жағдайдың қандай мүмкіндіктерін атап көрсетер едіңіз?
– Мен үстірт кестелер мен анықтамаларды жек көремін, себебі біз айтып отырғандар өте күрделі құбылыстар. Қазір бұл анықтаманы жеңілдетуге тырысайын. Қазақстандағы сопылықтың жеңілісі қазақтың тарихи дәстүрі мен мәдениетін бұзу болып саналады. Ал қазіргі жағдайдың дамуында босатылған «діни-идеологиялық өріс» жарқын күшке ие болмайды. Менің көзқарасымша, Қазақстанда жағымсыз саяси, мәдени, әлеуметтік салдарлар болады, мұны сезетін кез келді. Сіз айтқан кітаптың алғысөзіндегі ойымды қайталаймын. Діни ахуалды басқару өнері, дәлірек айтсақ діни ұйымдардың қызметі сол барлық ұйымдарды сот арқылы қуғындау емес. Бұл тек мәселені күрделендіріп жібереді. Бұл жағдайды басқарудың басқа түрін табу керек. «Ресми» діни басқармалар деп айталатындарды сырттай бақылау немесе діни ұйымдардың басқа түрлерінің пайда болмауына «тосқауыл» қою басқа да діни ұйымдардың шықпауына (көбінесе жасырын, сырттай бейімделген, бірақ астыртын) кепілдік бере алмайды. Одан да сопылар сияқты дәстүрлі және саяси оқшауланған, ымырашыл ұйымдармен жұмыс істеген дұрыс емес пе?
Діни-идеологиялық процестер өте қиын болса да, бұл жеңілдетілген түрі деп қайталаймын. Елдегі жағдайға немқұрайлы қарамайтын Қазақстанның шетелдік әріптестері қызығушылық танытқан кезде ол тіпті қиындай түседі. Бұл шетелдік қызығушылық ашық өтпейді, қаржылық-корпоративті «басып кіру» формасында, сыбайластық жолдарын пайдалану арқылы өтеді. Бұл «қатыстылық» пен «басып кірушілік» көзге түсе бермейді, қоғам алдында да айтылмайды. Бірақ жағдайдың тұрақсыздануы сипатындағы, оның салдарлары алдын-ала болжанбайды Яғни, бұл үрдістер үлкен жауапкершілікті және талдау көзқарасын талап етеді.
– «Ханафия» (ханафизм) діни-құқықтық мектебі Қазақ-стандағы сопылыққа сай келе ме? Исматулла Мақсұмның бауырластығы туралы айтып тұрмын. Себебі бізде «ресми дінбасылар» жахрия зікірі ханафизмге сәйкес емес деген пікір айтады. Тіпті жахристерге қарсы сіз алдыңғы мақалаңызда айтып өткендей арнайы фәтуа шығарды. Сіздің кітабыңызда фәтуа жахристерге қарсы салафиттер дәйектері негізінде дайындалған дедіңіз. Және олар ғаламтордан алынған. Осы фәтуаға нақты тоқтап кете аласыз ба?
– Мен сопылыққа қарсы орынсыз шабуыл жасалу мәнін түсінемін. Сіздердің «ресми дінбасыларыңыз» сопылықтан рухани бақталастықты көреді. Діни қайраткерлер өздерінің ықтимал әдептерінің басқа рухани ұйымның беделіне «ауысып» кеткенін қаламайды, қызғаныш сезімі оянады. Сопылық «жахр» салты (Аллаһты дауыстап еске алу) сүннизмге, не ханафизмге сай емес деген кезде мен сопылық сияқты «жахристердің» қарсыластары да бұрыннан белгілі ортағасырлық пуристердің (салафиттер не фундаменталистер) кейбір дәйектеріне жүгінетінін көремін. Бұл сопылықтың «дұрыс» не «бұрыс» нысандары мен салттары жайлы дау исламда он екінші жүзжылдық (!) бойы жалғасуда. Яғни, әуелбаста екі мектеп пайда болғалы бері: тайфурия/бистамия (негізін салған Абу Йазид Бистами, 875 ж. өлген), және салты жағынан қатал Жунайдия мектебі («сахб»/салауатты; негізін қалаған ал-Жунайд ал-Хаззаз ал-Багдади, 910 ж. өлген). Мен өз кітабымда бұл көпғасырлық дауда кімнің дұрыс екенін іздеу мәнсіз екенін айтқанмын. Сопылық салттарының түрлі нысандарын (исламдағы мистикалық-философиялық ағым) түсіну суннизм нысандарының әртүрлілігін түсіну сияқты маңызды. Сүннизмдегі салттық және діни әртүрлілік пен «ислам формаларының жалғыз дұрыс түрі» дейтін сүнниттік дінбасылар арасындағы ғасырлар бойғы дау қандай да бір мазхаб өкілдерінің мұсылман емес екендігінің дәлелі болатындығы ешкімнің ойына келмейді. Сопылық қандай этно-мәдени ортада пайда болды, сол аудандағы мазхабтың күші қаншалықты екендігіне байланысты өз сипатын тапты. Бүгінгі жахр зікірінің қарсыластары қандай дәлелдер келтіретінін көрейік. Ең бастысы, олар кімнен алып пайдаланды? Жахр зікірі мен сопылыққа қарсы болған 3-4 беделді дінбасыларын көреміз. Бірақ бұл дінбасыларының «түбін» іздей бастасаң олар не ханбалиттік, не салафиттік авторлар болып шығады.
Сол кезде табиғи сұрақ туындайды – «ханафиттік дәстүрден шегініс» деген айыптың қажеті не? Ортағасырлар дінбасылары өз айтыстарында өздеріне жақын сопылық пен оның салтының кейбір түрлері жайлы ғана айтқан. Бірақ ешқашан өз қарсыластарын «мазхабтан шығару» (сонымен бірге «исламнан» шығаруға) жайлы мәселе болған емес. Тіпті Ибн Таймиййа сияқты «исламды тазалау» жақтаушысы да жахр зікірін сынаса да, ешқашан «мазхабтан шығару» мәселесін қойған емес. Бірақ оның өте ертедегі замандастары (Мысалы, Убайдуллах ал-Бухари және б.) жахр зікірінің заңдылығын дәлелдеген. Жахр зікіріне қарсы болғандар ішінде ханафиттік не шафииттік дінбасылар мен сопылар да болғанын айтуымыз керек. Бірақ олардың дәлелдері басқа да беделді дінбасылары арқылы теріске шығарылып отырды, олар жахр зікірін заңды деп таныды. Бұл тартыстың көпғасырлық екендігін тағы да қайталаймын. Екінші жағынан, кейбір аймақтағы сопылар мен дінбасылары (мысалы, Алауддин Уструшани, Ходжа Накшбанд, оның шәкірті Ходжа Мухаммад Парса т.б.) жахр зікірінің дұрыстығын және діни заңдылығын қолдаған, бірақ өздері тыныштықты қалаған. Көріп тұрғандарыңыздай, дінбасылар ортасында (оның ішінде ханафиттер арасында да) сопылық жайлы, оның салттары туралы түрлі пікірлер болған.
Ал қазіргі жахр зікірі мен суфизмге қарсы пікірдегілердің дәлелдері де жаңаша емес. Бірақ өз білімдерінің күші арқылы (көбінесе «таза арабтық/пакистандық») олар дәлелді тек «өз» пікірі-нің (дәлірек айтсақ бөтеннің) пайдасы үшін табады, суфизм мен жахр зікірінің қарсыластарының көзқарастарын жоққа шығаратын беделді дінбасыларының пікіріне үндемейді (не білмейді). Бұл жерде бірінші орынға «дінді тазалық күйінде сақтау» емес, жаңа мүшелер үшін күресті қояды.
Сопылықтың Ясауилік түрі (жахр зікірімен бірге) қазіргі Қазақстан жерінде пайда болған. Егер сіз оның мұрасын өз рухани мұраңыз ретінде қабылдасаңыз, діннің қазіргі фундаменталистері мен экстремистері арқылы кірген салафиттік идеологиялық көзқараста болсаңыз да, бұл мұраға тіл тигізбеңіз. Мен сіздердің президенттеріңіз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қожа Ахмет Ясауи зиратына (11 наурыз 2011 ж.) барған кездегі ұлы шейхтің мұрасы қазақ халқының және барлық аймақ халқының рухани мұрасы болып табылады деген сөзімен келісемін. Керемет сөз!
Енді осы фәтуа жайында. Оны бақытымызға орай, көбейтпедік, себебі оның мәтіндік дәлелі әлсіз, ханафиттік емес еді. Бұл фәтуаны пайдалану ханбалиттік, немесе салафиттік көзқарастағы авторларға тән. Яғни фәтуаның өзі ханафиттік рухта емес. Ары қарай түсіндіру артық сияқты.
– Орталық Азия елдерінің діни басқармасының діни және теологиялық дайындығының кәсіби деңгейін қалай бағалайсыз? Бұрын большевиктерге дейін Орталық Азия діни қайраткерлер даярлайтын орталық болды емес пе. Түркістандағы, Сайрам мен Бұхарадағы медреселерді еске түсірейік. Ал қазір оқыту орталығы Египетке, Пәкістанға және т.б. араб елдеріне ауысып кетті. Неліктен?
– Шындығында, большевиктердің жеңісіне дейін Орталық Азия атақты діни ойлау орталығының және оқыту жүйесінің бірі болды. Кеңес уақытында аймақта оқу дәстүрі үзілген кезде тек бір ғана медресе Бұхарада (1945 ж. бастап) қызмет жасады. КСРО құлардың алдында және тәуелсіздіктің бірінші жылдары исламға қайта келу басталғанда тәуелсіз мемлекеттер аймағында өзіндік оқу мен мамандар мәселесін шешу бірінші орында болды. Сол кезде діни оқу жүйесін қалыпқа келтіру үшін барлық ықыласымызды жастарды мұсылман елдеріне оқуға жіберсек жеткілікті деп ойладық, не болмаса сол жақтан оқытушылар шақырдық, мәселе солай шешілді. Бірақ екі мәселе діни жүйені бақылаушы ұйымдардың назарынан тыс қалған: 1) еріктілер ретінде жұмыс істейтін, қандай да бір қозғалыстың (әсіресе салафиттердің) мүшесі болған, шақырылған оқытушылардың көзқарасы қандай болуы мүмкін? 2) Діни орталықтарда жастарды қалай және неге оқытады, сол жақтың фундаменталистері жастарға қандай әсер береді?
Сонымен, дайындықтың теологиялық сапасы, деңгейі оқу орнының оқытушылар құрамына байланысты болады. Яғни олар қайда және нені оқыды. Бұл мәселелерді елемеушілік неге әкелді, дәстүрлі оқу оқымаған, тіпті исламның аймақтық нысанына, мәдени және ұлттық дәстүріне қарсы келетін жерде оқыған жастар тобы пайда болды. Бұл дәстүрлерді жаңа оқытушылар мен жаңадан пайда болған діндар жастар исламдық деп қабылдамады. Шымкенттің бірнеше имамдарымен кездесіп, әңгімелескен кезде мен алдында айтылған кітаптан бірнеше мысалдар келтірдім. Солар екі ұлт: «дінге сенетіндер» мен «сенбейтіндер» бар деген тұжрымдарын айтты. Оның ішінде «сенбейтіндерге» мұсылмандар көзқарасы арқылы «теріс жолдағыларды» да жатқызды. Бұл «теріс жолдағылар» анықтамасына менің түсінгенімше, оған тек сопыларды ғана емес, қазақтардың негізгі бөлігін жатқызды. Осыдан қорытынды шығарыңыз…
Мен сіздің сұрағыңыздан аздап кері шегінемін. Бірақ бұл өзіңіз түсініп отырғандай, дұрыс болады. Маған жақында Кавказдың, Қазақстан мен Қырғызстанның «жамағаттары» жайлы материалдарды қарап шығуға тура келді. Оларды маған осы елдердегі әріптестер көрсетті. «Жамағатқа» байланысты осындай материалдармен мен Өзбекстанда да жұмыс істедім. Бәрінен бұрын мені мына жағдай қызықтырды. Біріншіден, барлық аталған аймақтар мен елдердің астыртын баспаларында шыққан «жамағаттың» құжаттарының сөзі де, формасы да бірдей екендігін байқадым, яғни олардың идеологиясы бірдей деректен алынған. Мамандарға олардың деректері белгілі – фундаменталистік (салафиттік) әдебиеттер. Мен бұл «жаһандық жоспар» деген болжам жасамай-ақ қояйын, бірақ халықаралық құбылыс екендігі ақиқат.
Екіншіден, тұтқындалған жамағат мүшелерінен тартып алынғандардың 75-80 пайызы – ресми түрде жарық көрген діни әдебиет. Негізінен аудармалар. Мысалы, мен жартысы араб елдерінде жарық көрген фундаменталистік әдебиеттің орыс, қазақ, қырғыз, өзбек тілдеріндегі аудармаларын (шыққан жері: Кавказ, Қазан, Шымкент, Алматы, Бішкек, Ош және т.б. қалалары) көрдім. Тағы да бұл аталған елдерде заңды түрде жарияланып жатқан (оның ішінде Қазақстанда да) «қарапайым діни» әдебиет деп айтуға тура келеді, бірақ олар еш сараптаудан өтпеген. Басып шығаруға рұқсат берген кезде бұл әдебиеттердің шыққан жері қайда екендігі, тәжірибесіз жастарға теріс әсер беру мүмкіндігі ескерілмейді. Оның «жамағат» мүшелерінің қалай түсінетіні мәтіндегі сызылған орындардан көруге болады. Бұл мәтін көріністері – «таза ислам», «теріс жолдағы мұсылман» жайлы озбырлық талдау, «күреске қатыспайтын» мұсылмандар кіретін «дінге сенбейтіндерге» ашық агрессия және т.б.
Үшіншіден, «жамағаттың» орта және жоғарғы буындағы барлық мүшелері Пәкістандағы медресені, не өз елдерінде бітірген. Бірақ бұл медреселердегі оқытушылар Пәкістаннан, кейбіреуі араб елдерінен шыққандар. Сондықтан бізде жастарымызда бақылаусыз шығып жатқан діни әдебиеттер арқылы қалай, неге оқытып жатырмыз, біздің діни оқу орындарымыздағы оқыту тәсілін дұрыс бағалай аламыз ба деген сұраққа жауап жоқ. Өзімізде исламның дәстүрлі түрлері мен діни оқыту бағдарламаларын жақсартуға болмай ма? Айтпақшы, сопылар көбінесе осындай білім мен идеологияны таратушылар емес пе.
… Ислам – бұл әрқилы және өте икемді діни жүйе және оны сыңаржақты және бірқырлы теологиялық құралға, сондай-ақ саяси тартысқа айналдырудың қажеті жоқ. Неге біз бұл мұраны елемей, қандай да бір күмәнді, озбырлы идеологияны тыңдаймыз? Біздің дінбасылардан да үйренуге болатынына сеніңіздер. Біздің посткеңестік жандануымыз кейде осы әлемдік дінді бұрмалайтын, шынайы исламға (икемді және төзімді) жат басқа идеологиялардың озбырлығы түрлерінде сипатталады.
– Мазмұнды әңгімеңізге көп рахмет! Сізден жаңа сұхбат, жаңа көзқарастар мен қызықты идеялар күтеміз.
Пікірлескен Тимур Жұманов
Дерек:
