Қазақ халқы ислам дінін қабылдап, өздерін мұсылман санағанына 1250 жыл шамасында уақыт өтіпті. Содан бері басынан қаншама тауқыметті тағдырды басынан өткерсе де, әлі күнге Исламнан бас тартып көрмепті. Рас, алғашында шиалық ағымның бір тармағы болып табылатын қайсанийа-мубаййидийа келсе, кейіннен 951 жылдан «ахл ал-сунна уа-л жамағаға» мойын ұсынды.
Түріктердің исламды қабылдаған алғашқы ғасырларын түріктер үшін тиімді болды деп айта алмаймыз. Түріктер өздерінің дәстүрлі мәдениетінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен, тілінен, мемлекеттік басқару жүйесінен ажырады. Ислам әлемін X-ғасырдан бастап шарпыған тоқырау, XII ғасырда ислам әлемінің бар өлкесіне таралды. Исламның рухани қуаты әлсіреп, материалдық байлық үшін, билік үшін талас шегіне жетті.
Ислам әлемінің Батысы крестшілер жорығын бастан кешірсе, Шығысында Қарахандық мемлекеттер толығымен қарақытайлардың қоластына түсті. Бұған сол исламдағы рухани тоқырау тікелей себеп болды. Билеушілер сыртқы жаумен емес, тақ үшін өздерімен өздері қырқысты. Ол кезеңді Қожа Ахмет Йасауи былайша сипаттады:
Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кеті,
Күннен күн бетер деген хадис жетті.
Пайғамбар айтқандары келіп жетті,
Бұл дүниені қараңғылық басты, достар.
Ғалымдар бар ілімін малға сатты,
Көріп, біліп, өздерін отқа атты.
Өзі амал қылмай, халыққа ілім үйретті,
Дүние үшін діндерін сатты, көргін.
Ұстаз, дінсіз құлдар болды хакім,
Мемендік дүкенін ашып, болды залым,
Халық ішінде қор болды дәруіш ғалым,
Көпшілігі халықтың кәпір болды, көргін.
Дінсіз ұстаздарға еш қауіп жоқ.
Дүние малын жиып, еш тояры жоқ.
Ұшып, қонып, өлімнен еш хабары жоқ.
Ол жанның дүние діні болды көргін!
Міне, осы кезеңде ислам әлемінің рухани сауығуына ықпал еткен, исламға иман мен рухани құндылықтарды қайтарып берген тұлға Қожа Ахмет Йасауи болды. Ол сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтерді. Бұрын сопылық жеке тұлғалардың, немесе сол жеке тұлғалар айналасына топтасқан адамдардың ғана игілігі болса, енді ол ілімді Қожа Ахмет Йасауи жалпы халықтың игілігіне айналдырды. Ол иманды бар ғибадаттың алдына шығарды. Имансыз діннің болуы мүмкін еместігін соңына ерген халыққа ұғындыра білді. Ол ислам дінінің тоқырауы – діндегі иманның әлсіреуімен байланысты екендігін көре білді. Иманды қалпына келтіру үшін Исламның ішкі қуатын ашу қажеттігін түсінді. Ол айтқан «дафтари сани» сол исламның ішкі рухани қуаты-жүрек көзін ашу болатын. Ол жол – тариқат жолы деп аталды.
Қожа Ахмет Йасауи иманды қайтадан қалпына келтіру жолына бар өмірін арнады. Бұл дағдарыстан шығу жолы иманның қайтадан қалпына келуіне байланысты екенін баса айтады. Ол былай дейді:
Хикмет бірлән әууал адам дін бар айлады,
Он сегіз мың қамуғ алам қайран ерур.
«Қалу бала» деген құлдар үлес алды.
Сакут еткен құлдар діні ойран болур.
Хақ тағала иман ата (сый) қылды бізга,
Аууал Мұстафа расулы айды бізга.
Друд етсак қууат берар дінімізга,
Йоқ ерса, қылғанларым ойран ерур.
Бұл «Хикмет» жолдарының мәні иман болмайынша, толық сенім болмайынша, адам баласының қылғандарының ойран болатыны, иманның барлық ғибадат алдында болу керектігі айқын көрсетіп тұр.
Ол дін тілін түрік тілінде сөйлетті. Арабтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ұстанбай-ақ мұсылман болу мүмкін екендігін дәлелдеп берді. Түріктердің исламдағы жолы Йасауи жолы шеңберіне сыйғызылды. Түріктер осы жол шеңберінде ғана өзінің түріктік ерекшелігін сақтап қалу мүмкіндігіне ие болды. Бұл шеңберден тыс ислам дінінде қалу мүмкін болғанымен түрік мәдениетінде қалу мүмкін емес еді. Йасауидің бұл бастамасы түрік жұртына арналғанымен, өзге халықтарға өнеге болды. Өзге халықтар да Йасауидің ізімен әр түрлі таритқаттарды дүниеге келтіріп, өздерінің рухани-мәдени тәуелсіздіктерін қайта қалпына келтіруге мүмкіндік алды.
Бұл қазір ғылымда «ислам дінінің өмір сүру формасы» деп аталып жүр. Біз қазіргі күні қазақ халқының дәстүрлі діні дегенімізде осы Йасауи жолы деп білеміз. Өйткені, қазақ халқының Йасауиден соңғы 850 жыл бойына жинақталған рухани мұрасы мен мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы осы Йасауи жолы негізінде қалптасты. Ал, қазіргі күні келіп, қазақтың ана салт-дәстүрі, мына әдет-ғұрпы Құранда жоқ, исламға жат деп үкім шығару – қазақтың дәстүрлі діни танымына қайшы екендігін көпшілігіміз түсіне бермейміз. «Әсіре исламшылдардың» «қазақ мұсылман емес» деп үкім шығарып жүргендері де жоқ емес. Ал қазақ болса, өзінің шын мұсылман екендігіне ешқашан күмән келтірген емес. Және оны өздері жыр жолдарымен өрнектей білді. Мысалы:
Құдіретті Зул-Жалал
Екі дүниеде панамыз.
Бір өзіңе мақсұт дүр
Тілдегі хамду санамыз.
Жад көзімен жад етіп,
Бар деп Сені нанамыз.
Лә иләха илла Алла
Мұсылмандық санамыз.
Миллатымыз Халилдің.
Бибісара анамыз.
Арғы атам асхаб Аннастан
Ертеде өткен бабамыз.
Кірмеген шайтан ләшкәрі
Мұхаммед атты Пайғамбар
Қорғаны бүтін қаламыз.
Төрт бас айл шадияр,
Жайлауға тойды саламыз.
Жеті жаста жол айтқан
Нұғман басшы данамыз.
Білімпаздар сұлтаны –
Қожа Ахмет Ясауи
Біздер де қоңсы қонамыз, – деген жыр жолдары қазақ халқының діни танымының негіздері қайда екендігін айқын көрсетіп тұр. Бұл – қазақ халқының діни танымының өзегі.
Кешегі қылышынан қан тамған кеңестік атеистік жүйенің өзінде қазақтың қазақ екенін, діні ислам екенін ұмыттырмаған да осы дәстүрі еді. Осы дәстүрдің арқасында халық дінінің ислам, Пайғамбарының Мұхаммед, жүрер жолы Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Йасауи негізін салған сопылық жол екенін, киелі мекенінің әуелгісі Мекке, екіншісі қазақтың бар жақсысы мәңгілік сапарға аттанған басын қосқан Түркістандағы Әзірет Сұлтан кесенесі екендігін қазақ ешқашан есінен шығарған емес. Бұл киелі мекенді жыршы-жыраулар жырына арқау етті. Сонау Маңғыстаудағы Сәттіғұл жырау өз шығармасында былай дейді:
Әнбиалардың ақыры,
Хақ Расулы Мұхаммед,
Абзалы асыл нұр өткен.
Артынан келіп көп имам,
Шариғат жолын күзеткен.
Пірадар пірдің басшысы
Қожа Ахмет Йасауи,
Түркістанда бұ да өткен.
Туына жұртты түнеткен,
Кереметін асырып,
Жеті өлікті тірілтіп,
Мұсылманға қайыр дұға еткен.
Оның жерлесі Сүгір Бегендік ұлы болса:
Айрылып ата қоныс Маңғыстаудан,
Қан саулап қабырғамнан қақырадым.
Орнаған Түркістанда Әзірет Сұлтан,
Тарықсам атыңды айтып, аһыладым, – дейді.
Арқаның қазағы Балмағамбет Балқыбайұлы былай дейді:
Қожа Ахмет Йасауи
Силсаласы силсилам,
Атын білген бар ғалам.
Хилафалық қылып ол затқа,
Сөз айтпайды бір калам.
Ал, Дулат Бабатайұлы болса:
Әзірет қонған Қаратау,
Аса алмаған сенен жау, – деп, Түркістанды арқа тұтады. Қазақ қиналса да, қайғырса да, қуанса да әулиесі Қожа Ахмет Йасауи мен ол жатқан киелі мекен Түркістанды ешқашан есінен шығарған емес. Ұшса құс қанаты талатын, батысы мен шығысы мыңдаған шақырымға созылған сайын даланы мекендеген қазақ халқының тілі мен ділінің, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің, өлең-жырының бір болуы – иман-сенімінің бір болуымен тікелей байланысты еді.
Қазақ даласын алып жатқан сансыз әулиелер де Түркістанмен, Әзірет Сұлтанмен байланысты, Йасауи жолын таратушылар еді. Жалпы қазақ халқының, қазақ мәдениетінің таралу аймағын айқындаған да Йасауи жолы, Йасауи мәдениеті болатын. Йасауи жолы қай жерге дейін жетсе, сол жерде қазақ мәдениеті болды, ол қай жерден шегінсе, қазақ мәдениеті де сол жерден шегінді. Бұл қазақты қазақ етіп ұйыстырушы рухани күш – Йасауи жолын екенін көрсетеді. Сол үшін қазақ халқы Қожа Ахмет Йасауиді, ол жатқан киелі мекен Түркістанды қадірлеп, қастерлеп келді. Бұл жер қазақ халқының рухани тұтастығының мызғымастығының кепілі еді.
Өкінішке орай, соңғы жылдары уаххабилік ағым ықпалының артуымен Йасауи іліміне, Түркістанға қарсы шабуыл күн санап өршіп келеді. «Аллаға серік қосу» деген жалған ұранды ту еткен уаххабилер әулиелі жерлерге, алдымен Түркістанға, Әзірет Сұлтанға зиярат жасауға қарсы шығуда. «Сопылық исламға жатпайды, сопылық көп құдайшылдықтың бір түрі» деп, халықты, әсіресе жастарды қазақтың дәстүрлі діни танымынан айыруға күш салуда.
Бұл үдерістің басында М.Бұлұтай сияқты «әсіре мұсылмандар» тұрса, бұрынғы бас мүфти Ә. Дербісалиев: «Түркістанға зиярат жасау Әмір Темірден бері бар. Оның астарында саясат жатыр. Әйтпесе, Әзірет Сұлтан да, Түркістан да киелі жерге жатпайды. Бұл исламға жат!» дейді. Ал, Діни басқарманың үгіт-насихат бөлімінің бұрынғы меңгерушісі А.Дәуренбековтың ZONA kz. сайтында жарияланған сұхбатында бұл ойды одан ары дамыта түседі. «Түркістан екінші Мекке деген түсінік бар. Оған зиярат жасауға болады ма?» – деген тілші сұрағына А. Дәуренбеков мырза былай деп жауап береді:
«Согласно основным канонам ислама святыми для мусульман местами являются Мекка и Мадина. Что касается паломничества в Туркестан, то Духовное управление против этого, поскольку это противоречит исламу. Хадж совершается только в Мекку. Поклонения могилам и святым местам считаются проявлением язычества, но пойти против сложившихся народных традиции муфтият не вправе, так как Казахстан считается светским государством, а не мусульманской страной». Бұл сөзімен А. Дәуренбеков мырза ғасырлар бойы осы дәстүрді сақтап келген қазақ халқы мен өзге түркі халықтары мұсылман емес деген пәтуа беріп отыр.
ҚМДБ қарамағындағы мешіттерде осы бағыттағы уағыздар жүргізілетініне күмән жоқ. Басқа жер емес, Түркістанның өзінде осы бағыттағы уағызда діни білімі жоғары саналып жүрген бір имам: «Әзірет Сұлтанға зиярат жасауға болады ма?» деген сауалға «Болмайды» деп жауап беріп, Түркістанға, Әзірет Сұлтанға зиярат жасауды үлкен күнә қатарына жатқызыпты және оны Құрандағы «Піл» сүресінде баяндалатын оқиғамен байланыстырыпты. Басқаша айтқанда, Әзірет Сұлтанға зиярат жасау Алланың бұйрығына қарсы шығу екенін «дәлелдепті».
Мұндай уағызды тыңдаған кез келген адам өз мәдениеті мен дәстүрін сақтаған қазақты мұсылман қатарына жатқызады ма? Жоқ! Олай болса «шынымен қазақ мұсылман емес пе, сонда біздің ата-бабаларымыз кім?» деген заңды сұрақ туары хақ. Өкінішке орай, ислам дінінің қайнарларынан, тарихынан хабарсыз, шала сауатты, шариғат пен тариқаттың ара-жігін, бірлігі мен ерекшеліктерін ажырата білмейтін пақырлар ислам дініне үкімін жүргізіп тұрған кезде бұл сұраққа жауап беру оңай емес. Егер олар білімді болса, Құрандағы дәлелдерге құлақ асар еді.
Мысалы, Құранда «дәнекерлер», «әулиелер» туралы аяттар мағынасын тереңірек ұғынған кісі, Пайғамбар хадистерінен үстірт хабары бар адам да біздің діндарлар айтқан ұшқары пікірді айтпасы анық. Қазақтың дәстүрлі діни танымы негізінде Құран аяттары мен Пайғамбар хадистері жатқанын, қазақтың әрбір әдет-ғұрып, салт-дәстүрі сол діни таныммен тығыз байланысты екендігін дәлелдеп жатудың өзі артық. Қазақтың дәстүрлі діни танымы ұзақ ғасырлар бойына қаншама сындардан өтіп, сараланған жол. Құран аяттарының өзі қазақ ұғымына сай ұғынықты тілмен «мақал» деген ат алып, халық санасына сіңіп кеткен.
Өкінішке орай, біздің діндарлар бұлардан хабарсыз. Есесіне бұларда уаххабилік-салафилік көзқарас, таным басым. Өздерін «Ахл ал-сунна уа л жама‘а» өкіліміз, ханафи мазхабынанбыз деп сайрағанымен, іші бөлек екендігі сұхбатынан-ақ көрініп тұр. Анық ханафи мазхабының өкілі болса, шариғат пен тариқат арасындағы ерекшелікті білуі тиіс еді. Әулиелерге зиярат ету, олардан жәрдем сұрау Аллаға серік қосу еместігін түсінер еді. Әулие түгіл, «Мұхаммед Пайғамбар атын атасаң Аллаға серік қосу болып табылады» деп хабар ұйымдастырып жүрген «Асыл арна» атты телеарна ҚМДБ-ның атынан шығып жүрген жоқ па? Ал Пайғамбар қазақтың дәстүрлі діни танымында рухани тұлға. Мұхаммед Пайғамбардың нұры он сегіз ғаламнан бұрын жаратылған. Қалған әлем сол нұрдың құрметіне жаратылған. Бұл түсінік Шәді төренің «Назым сийар шәріп» атты дастанында былай жырланады:
Ғаламнан өз сегіз мың әууел бұрын,
Жаратты пайғамбардың Алла нұрын.
Әуелі жаппар Алла нұрым деген,
Хақында дәлел болды хадис мұның.
Аспан, жер, ғаршы, күрсі, күллі ғалам,
Сыйдырған жәннәт, тозақ бәрін тамам,
Ол нұрдың фазылымен пайда болды.
Жаралған он сегіз мың күллі ғалам.
Шәді ақынның бұл айтқаны ойдан шығарылған емес. Құран аяттарында негізі бар сөз. Құран Кәрімнің «Анбия» сүресінің 107-аятында былай делінеді: «Ей, Мұхаммед! Расында, Біз Сізді барлық әлемдерге тек қана рахмет етіп жібердік». Пайғамбардың «Сені жаратпасам, қалған дүниені жаратпас едім» деген құдси хадисі бар. Бұл қазақы діни таным негізінде шындық жатқанын көрсетеді. Ал қазақы діни таным негізін салған тұлға Қожа Ахмет Йасауи екендігін біз жоғарыда айтып өттік. Қожа Ахмет Йасауи өзінің рухани силсиласын Мұхаммед Пайғамбармен байланыстырады. Ал қазақтың кез-келген шежіресі әрбір адамды ру, тайпа басындағы аталар (әулиелер) арқылы Қожа Ахмет Йасауимен, Йасауи арқылы Пайғамбар рухымен байланыстырады.
Пайғамбар арқылы Алламен байланысады. Рухани сабақтастық, рухани тұтастық демектің мәні осында. Осы танымға байланысты қазақ әулиелерді «Алламен байланыстырушы дәнекер» деп біледі. Сол себепті, қазақ үшін Пайғамбар да, әулие де мәңгілік тұлға! Ал бұған Құран Кәрімде дәлел бар ма? Бар! Ұлы Жаратушы «Маида» сүресінің отыз бесінші аятында «Ей, иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар және оған жақын болатын жолды іздеңдер және оның жолында күресіңдер, сонда, әрине құтыласыңдар», – дейді. Демек, әрбір мұсылман баласын Аллаға жақындататын әулиелер жолы емес пе? Бар өмірін Алла жолына арнаған, әулиелер салған жолдан өзге Аллаға жеткізер жол бар ма?
Әзірет Сұлтан кесенесі қақпасында «Бабу-с-Садаати мағдану-с-са‘адати, Хуббу-с-садаати мифтаху-с-са‘адати» деген жазу бар. Қазақшаға аударатын болсақ «Әулиенің есігі – бақыттың кені. Әулиенің маххабаты – бақыттың кілті» деген мағына береді. Әрбір адам баласы өз Жаратушысын әулиелер таныған дәрежеде таныса, бақытқа жететіні анық емес пе? Әулиелер туралы Құран Кәрімнің «Юнус» сүресінің 62-аятында: «Алланың достарына еш қауіп-қатер жоқ, әрі олар қайғырмайды» деп жазылған. Бұл айтылғанды толықтыра түсетін және бір аят бар. Онда: «Сендер Алла жолында жан берген шахидтерді өлдіге санамаңдар. Олар тірі. Олар Алланың рахметін өз иелерінен алғанына қуанышты. Олар әлі де өз қатарларына қосылатындарды күтуде. Оларда ешқандай қорқыныш жоқ және олар ешқашан қайғырмайды» (3/169-170) делінеді. Бұл айтылғандар қазақтың дәстүрлі діни танымы ислам дінінің негіздеріне қайшылығы жоқ екенін дәлелдейді.
Келесі мәселе – шариғат пен тариқаттың арақатынасы. Әрбір мұсылманның орындауы тиіс заңдар жинағын шариғат дейді. Әбу Ханифа шариғатқа мынадай анықтама береді: «Бұл әрбір адамның құқығы мен міндеттерін білуі». Одан кейінгі ғұламалар «шариғат – фиқх ғылымы адамның сыртқы, күнделікті өмірдегі қызметін зерттейтін ғылым. Ал адамның ішкі рухани болмысы сопылық ілім шеңберінде» деген анықтама берген.
Бірақ шариғат пен тариқат бірі-бірінсіз өмір сүре алмайды. Шайх Ахмад Заррух деген ғұлама былай дейді: «Фиқх ілімінсіз ислам болмайды. Өйткені, Алланың бар заңы фиқх ілімінен шығады. Сопылық ілімісіз фиқх ілімі жоқ. Өйткені, шын ниетіңмен әрекетіңді құдай жолына жасамасаң, онда ол әрекетің қабыл болмайды. Тән мен жан бірі бірінсіз өмір сүре алмайды». Демек, сопылық ілім – ислам дінінің мәні. Қазақ халқының дәстүрлі діни танымы Қожа Ахмет Йасауи негізін салған Йасауи жолы негізінде қалыптасты. Олай болса, біз неліктен бұл жолдан бас тартуға тиіспіз. Оның үстіне мың жыл бойы исламда дұрыс деп қабылданған «Ахл ал сунна уа-л жама‘ның» құрамындағы ханафи мазхабының құрамдас бөлігі болып табылады.
Әрине, Йасауи жолының өзіндік ерекшелігі бар. Алайда, бұл ерекшеліктер исламға қайшы келмейді. Сопылық тариқаттар – Аллаға баратын жолдар деген мағынаны білдіреді. Әркім ол жолдар ішінен өзінің мүмкіндігі мен уақытына қарай таңдайды.
Йасауи жолы – түркінің рухани, мәдени ерекшеліктерін ескере отырып жасалған, оның рухани қажеттіліктерін толық қамтитын Аллаға ұластыратын жол. Қазірге дейінгі қазақ халқының дәстүрлі діни танымы осы Йасауи жолы негізінде қалыптасып, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің, жалпы мәдениетінің өзіндік қайталанбас ерекшеліктерін қалыптастыруға негіз болды. Мысалы, некелік қатынастағы жеті атаға дейін қыз алыспау мәселесі біріншіден, қан тазалығын сақтауға мүмкіндік берсе, екіншіден, түркілік мемлекеттік жүйенің негізін құрайтын рулық, тайпалық жүйенің сақталуының кепілі еді. Некелік қатынасқа мұндай қатаң талап Йасауи жолынан өзге бірде-бір тариқатта жоқ. Өйткені, рулық, тайпалық жүйе мемлекеттіктің тірегі ретінде тек түркі мемлекеттігінде ғана бар. Ол жүйені сақтау – түркі мемлекеттігінің негізін сақтау.
Бұл түркі халықтарының тек рухани, мәдени болмысы емес, мемлекеттік жүйесі де Йасауи жолы негізінде қалыптасқандығын білдіреді. Ортағасырларда Йасауи жолынан шегіну Алтын Орда, Өзбек ұлысы сияқты мемлекеттердің ыдырауына әкелсе, Қазақ хандығының күйреуі де Йасауи жолынан шегінуге байланысты болды. Бүгінгі күні қазақ халқының дәстүрлі діни танымының негізін құрайтын Йасауи жолына жасалып жатқан шабуыл ертеңгі күні қазақ халқының толығымен тарих сахнасынан кетіруге ықпал етері хақ.
Бүгінгі күні «әсіре исламшылдар» Йасауиге, Йасауи жолына, осы жолдың өзіндік діни жол-жоралғыларына: атап айтқанда, әулиелерге зиярат ету, әруақтарға арнап ас бару, зікір ғибадаты сияқтыларға шабуылдаумен шектеліп отырған жоқ. Йасауи жолы негізінде қалыптасқан бүкіл әдет-ғұрып, салт-дәстүрге қарсы шабуылды бастады. Халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері халықтың діни танымының материалданған көрінісі, символдары. Халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін өзгерту діни таным негіздерін, киелі саналған бүкіл символдарын жояды. Бұл халықты діни танымымен қоса, рухани, мәдени болмысынан толық ажыратуға әкеледі.
Басқаша айтқанда, қазақ халқын тамырымен қопарып, тарих сахнасынан кетіреді. Қазіргі күні осыдан бар-жоғы 20-30 жыл бұрынғы әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің көпшілігінің халық санасынан өшкенінің куәсі болып отырмыз. Олардың ешбірі шариғат талаптарына қайшы келмейтін және қазақ халқының табиғи-географиялық ерекшеліктеріне негізделген болатын. Енді сол ерекшеліктердің біріне тоқталып өтелік. Солардың бірі – қазақта кісі қайтыс болса, қазан көтеріліп, тамақ пісіріледі. Өйткені, қазақ әлі күнге өз ағайын-туысынан ажырамаған, қоғамдасып өмір сүріп келе жатқан халық. Кісі қайтқан үй бар ауыртпалықты жеке көтермейді. Ағайын, туыс, жекжат болып, бірлесіп көтереді.
Адам баласы үшін өлімнен ауыр салмақ жоқ. Ағайын, туыстың, жекжаттың кісісі қайтыс болған үйде болуы – сол үйге өлім әкелген ауырпалықты бірлесіп көтеруге, кісінен айрылған отбасының көңілін аулап, тағдырға мойынұсыну қажеттігін сезіндіреді. Ал ол үйдегі қонақтың ішіп-жемі алғашында сол үйден болуы мүмкін. Алайда, ертеңгі күні ағайын, туысы бұл шығынның орнын толтырады. Жоқ-жітік болса, ондай кісіні жөнелтуді ағайын, туыстары мен ауыл-аймағы бірлесіп көтереді. Бұл халықтың ұзақ ғасырлар бойына жалғасып келе жатқан салт-дәстүрі.
Өкінішке орай, соңғы жылдары іргелес көрші отырған өзбек халқындағы кісі қайтыс болғанда үш күнге дейін қазан асылмайтын, тамақ берілмейтін салтты қазақ арасына күштеп ендіру қолға алынды. Түркістан қаласы мен аудан көлемінде бұл үрдіс толық жеңіске жетті десек артық айтқандық емес. Діни танымы, тұрмыс-салты, мәдениеті бөлек халықтың салт-дәстүрі неліктен күштеп ендірілуі тиіс? Өзбек халқы ағайын-туыспен емес, өз бетінше күн көріп, өзіне ғана сеніп үйренген халық. Анадан бір туғанымен, өскен соң қыз алып, қыз беріп, бір-біріне құда болатын халықта ағайын, туыс болмайды. Үйінде еркегі болмаса, не інінің, не ағаның үйіне кіру мүмкін емес. Мұндай салт-дәстүр қалыптасқан халықта кісісі қайтыс болған үйде қазан көтерілмеуі заңды. Себебі, ол аза тұтып отырған үйдің өзінен басқа сенетін ешкімі жоқ. Сондықтан мұндай салт өзбек халқы үшін өмірлік қажеттілік. Бірақ қазақ үшін емес. Бұл ағайын- туыс арасын алшақтататын, бір-біріне жатбауыр ететін салт. Сондықтан біз қазақ халқының салт-дәстүрін көздің қарашығындай сақтауға тиістіміз. Олай етпей, әркімнің соңына еріп, дегеніне көніп, өз ата-бабаларымыз жолына қарсы шығар болсақ, онда қазақ халқын тарих сахнасынан кетіруге қызмет ететін боламыз.
Жандарбек Зікірия
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
«Дінтану және теология»
кафедрасының доценті, т.ғ.к.
