Діндарлардың Жаратушыға деген сенімі ғылыми ортада екі түрлі түсіндіріліп жүр. Біріншісі: Атеистік және рационалды ғылымға сүйеніп жасаған болжамдар. Бұл жолда Құдайға деген сенім ойдан шығарылған, адамзаттың ғасырлар бойы қалыптасқан пайымдарының нәтижесі. Жаратушыға деген сенім де эволюция жолымен дамып жетілгендігін айтады. Осылайша, дін алғашында эзотерикалық яки фетешизм, магия, тотемизм, сиқыр сияқты формаларының бірімен басталған деген болжамдар бар.
Діндарлар сенімді кемелдену мен толықтырудан өткізіп, тұлға мен қоғамның дүниетанымы, қорқынышы мен үрейін пайдаланып Құдайларды ойлап тапты дейтіндер. Табиғи апаттардан туындаған үрейлердің жауабын рухтармен, құдайлармен байланыстыра отырып көпқұдайлықтан ойлап тапты. Содан дами келе монотеизмге бірақ тоқтады деп тұжырымдаған болатын. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жүргізілген зерттеулердің барлығы дерлік біртіндеп даму теориясын басшылыққа алды. Әлеуметтанушылар мен этнографтардың арасынан Э. Тайлор діннің бастауы анимизм десе, Дж. Фрэйзер сиқыр, Дюркгейм тотемизм деп көрсетті. Бұл болжамдардың шынайлығы жоқ, себебі: айқын дәлелдер ешқашан болмаған, тіпті, ғылыми зерттеулер де жүргізбеген, дәлелдің орнына түрлі болжамдар жасалып отырған.
Ал, ғылымда айқын дәлелдер мен бұлтыртпас айғақтар керек. Бұл жайлы Қалмахан Ержан өзінің «Салыстырмалы діндер тарихы» атты еңбегінде «Алайда, біртіндеп даму теориясынан пайда болған бұл пікір өте қысқа уақытта жеңіліске ұшырады. Өйткені бұл теорияны жақтаушылардың ешқандай ежелгі тайпалар арасына барып зерттеу жүргізбеген. Олар саяхатшылардың естеліктерін, миссионерлердің дайындаған есептеріне қарап, өз пікірлерін ұсынған. Кейін тайпалар арасында жүргізілген зерттеулер нәтижесінде, бұл теориялардың күші жойылған» [1.22 б] болатын. Ал, Карен Армстронг өзінің «Иудаизм, Христиандық пен Исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану Баяны» атты еңбегінде: «Бұл теория Вилгелм Шмидт әкейдің еңбегінде баяндалған: көпқұдайдан бұрын қарапайым монотеизм болған: бағзы заманда адамдар дүниені жаратқан және өздерінің іс-әрекеттерін реттеп отырған жалғыз Ұлы құдайдың бар екенін мойындаған.
Мұндай жалғыз Құдайға сенім қазіргі жабайы африкалық тайпаларға да тән сипат. Құдайға жалбарынуы әрі оған ортақ қоспай сипаттауы өте көп тайпаларда бар» [2. 460б]. Математика мен физиканы білмей өткен қауымдар болған және әлі күнде бар да, бірақ Құдайға сенбейтін елдер болмаған және болмайды да. Иә, дін адаммен бірге пайда болған, сенім де әуелден монотеистік болып таралған. Адам қашанда рухани ізденісте болғандықтан өз өмірімен және тарихымен Құдайды міндетті түрде байланыстырады. Бұл жайлы философ Генри Бергсон: «Өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәнді яки философияны білмейтін қоғамды кездестіруге болады. Бірақ, дінсіз ешбір қоғам болмайды» деген. Дін психологы Уильямс Жеймс «Біздің ойымызша адам баласы ең соңғы күнге дейін құлшылығын жалғастырмақ» дейді. [3.88б]. Эрнест Ренан болса: «Діндарлығымыздың жоғалуы мүмкін емес. Ал, діндарлық – Ілім деген не? Адам деген не? Олар қайдан келді? Өлім деген не? Өлгеннен кейін не болмақ деген сұрақтарға жауап іздеуші адам немесе жамағат» деген болатын. Осы жерде діндарлар бір сенім мен бір идеологиямен өмір сүреді. Сенімі ортақ діндарлар үлкен күшке айналады. Ал, сенімдері тармақталған сайын әлсіреп, басқа топтарға жұтылып отырады. Діндер тарихын зерттеген мамандар діни сезімдердің адамдарды біріктіруде қандастық, жерлестік, руластық, нәсілдік қатарлы факторлардың бәрінен күшті болғанын дәлелдеген.
Ескі заманда барлық жаратылыстың негізі төрт нәрсе деп ойлаған, олар: от, су, топырақ, ауа. Одан кейінірек Пифагордың атом деген ғылыми жаңалығы пайда болды. Енді әлгі төрт элементтің құрамында бөлшектенбейтін бөлігі бар екені анықталды. Бүкіл әлемнің жаратылысы сексен түрлі атомдардан өздігінен құралғандығын дәлелге келтіріп, әрі олардың бір-бірін тартып тән мен жанды жарататынын алға тартып, Құдайға деген сенімнің бекер екенін жар салған болатын. Атомдардың бір-бірін тартып қосыла алуына күшті дәлелді Исак Ньютон әкелді.
Алманың ағаштан үзіліп түсуі тартылыс заңының барын анықтады, яғни сексен түрлі атом өзара тартылып денені құрайды, кейін өлгенде дене бөлшектеніп майда бөліктермен жоқ болып кетеді. Бұл процес Жаратқан Иенің жоқтығын көрсетеді деген сенім қалыптастырғысы келді. Кейінірек Эпикур мен Демокриттің Құдай жоқ идеясын таратқан Гасенди, Декарт, Ньютон, Линней сияқты ғалымдар. Ақырында атомның электрот пен нитротқа бөлінетінін байқаған ғалымдар, атомның ішіндегі бөлінбейтін бөлшегі электрот нұр екені мәлім болды. Әр құмның түйірінде миллиондаған атом бар, әр атом электроттар мен нитроттардан тұратыны анықталды. Тағыда белгісіздік, енді нұр өздігінен жаратылды ма? Әлде жаратушысы бар ма деген сұраққа атеист ғалымдар тап болды.
Ертедегі сенімді саңдырақ деуші ғалымдар адам, жануар, құс пен өсімдіктің барлығының жаратылысы теңізден еді деп жорамалдаған. Себебі, құрлықтағы жануарлардың барлығы теңізде бар, олар: ит, құс, жылан сияқты мақлұқтар. Бұл жануарлар құрлыққа шығып өмірге икемделіп кеткен, осылайша Құдайға деген сенімнен алшақтатқылары келді. Құдайға деген сенбеушілік Еуропада XIX ғасырдың аяғында нашарлап кетті оған себеп, магнитизм, спиритизм, телепатия дегендердің шыққандығы болды. Бұл метофизикалық мәселелерді ХІХ ғасырдың атеист және діни ғалымдары бірауызды қабылдауы, Құдай сенімін жоққа шығарушылардың ауыздарына біржола құм құйып, бұл тақырып қайта қайталанбайтындай етіп тоқтатқан болатын. Бұл жайында Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің «Үш анық» еңбегінде «Магнитизм – бір адамның жанына жанның қуатымен әсер беріп, еріксіз ұйықтатып, содан өткен бір істі сұрап, ғайыптан хабар айтқызады һәм басқа істерді істетеді. Спиритизм – өлгендердің жанын шақырып, келтіріп, ғайыптан хабар айтқызады, кейде қағазға жазғызады. Телепатия – тіпті, алыстағы адамның жанымен өз жанын хабарластырып, соған ұнағанын істете алды. Осындай адам таңқаларлық бұрын сыры білінбеген метафизика арқылы жоғарғы қуат бар екені анықталды, бұрынғы бес сезімге ғана нанып онымен білінбегенді жоққа шығарғандардың санасын басқа бағытқа бұрды. [2. 29 б].
Ал осы уақытта Аббаси халифатында атом тақырыбында Ғаламның бұрыннан бар ма? Жоқ кейін жаратылды ма деген сұрақ туындап дау басталған болатын.
Қазіргі таңда діннің қажетсіз болып көрінуі себептерінің бірі өзімізді көзге көрінбейтін әлемнің қоршауында сезінбейтінімізде болып отыр. Енді ғылымның арқасында адамдар Құдайдан алшақтап кеткен. Ескерте кететін бір жайт, дін рационалдықпен (суық ақылмен) ғана түсінілмейді, кейде иррационалды (көмескі) талдауларды қажет етеді.
Дінге адам төрт түрлі сенеді:
Бірінші: Дінге формалды түрде иланатындар, ырымшылдар мен салтшылар. Бұл топтың дінге эксперттер сияқты сырттай баға берушілер деп атаса да болады. Христиандық немесе мұсылмандық шарттарын орындамайды, бұл істері үшін де оларға ортодоксалды діндер анафема жарияламайды. Өздерін бір діннің өкілі екендігін айтып, міндеттеріне енжар әрі кей уақытта ғана жүгінеді.
Екінші: Жартылай діншілдер мен жартылай секулярланған қоғамды айтады. Жартылай діншілдер ескі наным мен ырымдарды ортодоксалды дінмен қоса ұстағысы келеді немесе антиклерикалдық ұстанымда яки заманындағы дін көсемдеріне көңілі толмаған топтар.
Үшінші: Дінге толық сенушілер, діни ұйымдарға қызмет етуші тап. Бұл топқа көпшілік сенеді және өмірлерінің жауапты әрі қайғылы кезеңдерін бөліседі.
Төртінші: Дінге объектитивті қарайтын топ. Оларға скептиктер (грек тілінде қараймын, зерттеймін) бұл сала адамның ішкі дүниесін, рухани өмірін қамтитынын айтқан.
Агностиктер (Құдайдың танылуы мүмкін емес деушілер, әрі идеолистік философияны жақтаушылар).
Понтеистер (Құдай мен табиғат бір деп сенетін діни-философиялық бағыт).
Деистер (Құдай дүниені жаратты, бірақ ондағы болып жатқан істерге қатысы жоқ дейтін діни-философиялық топ).
Сондай ақ, дінге сенетін немесе сенбейтін өзінің «мен» деген тұлғасын іздеп жүрген адамдар да бар. Діндарлардың соңғы уақытта тағы бір типі пайда болды. Әмбебап жаңа типтегі діншіл. Ол, 25-35 жастағы, арнайы білімі бар, жұмыста да, қоғамда да белсенді, әлемдік жаңалықтар мен әдебиетке, өнер, ғылым мәдениетке қызығушылық танытатын адам болып келеді. Театр мен киноларға барады сонымен қатар құлшылық орындарында ғибадатын орындап, діни білімін зайырлы қоғаммен кіріктіріп ұстанушы діндарлар.
Ислам дінінің сенімі Мұхаммед пайғамбарымыз (с.а.у) Аллаға деген сенімді (ақида) уахи арқылы Жәбрайлден үйренген. Ақида – араб тілінде топтау, исламның барлық догмасына сенімдер жиынтығы, иман негіздері. Бұл ғайып әлемі, көместен хабар беру. Пайғамбарымыз (с.а.у) Аллаға деген сенімді жүрегіне бекіткен соң сахабаларына үйретті. Ақиданы оқып үйрену парызға айналды.
Иманның негізгі сөздері: «Мен, Аллаға, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақирет күніне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Алладан екеніне, қайта тірілуге иман келтіремін. Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед Оның құлы әрі елшісі екендігіне куәлік етемін» – деген негізгі сенімдер. Ақиданың үкімдері заман ағымына және қоғамның даму ерекшеліктеріне қарай өзгермейді, жеке дара бөліп сенуге де болмайды. Осы сенім жүйесін зерттейтін ғылымды «кәләм» десе, тікелей сенімді байланысты айтқанда «итиқад» термині қолданылады.
Сахаба – пайғамбардың көзін көрген, аз уақыт болсын сұхбатын тыңдаған, оған иман келтірген және дүниеден мұсылман болып өткен алтын ғасырдың алғашқы буыны. Сахабалар табиғиндерге, олар таба табиғиндерге тізбек арқылы үйретті. Осы алғашқы үш ғасырды сәлаф (алғашқылар) деп атайды.
Пайғамбар (с.а.у) сахих хадисінде: «Ең қайрымды буын – менің заманымдағылар. Одан кейін олардың соңынан ергендер. Сосын бұлардан кейін келгендер». Алғашқы үш кезеңде Ислам діні шартарапқа жайылды. Табиғиндер кезінде исламның кең таралуымен, көптеген ұлттар мен ұлыстар исламды қабылдады. Осы тұста философиялық ойлар мен сұрақтардың нәтижесінен, мұсылмандардың өзара соғыстарының нәтижесінде теріс діни топтар (муғтазила, муржия, жәбрия) пайда бола бастады.
Хадистерді алғашында пайғамбарымыз жазуға рұқсат бермеген. Себебі Таурат пен Інжіл сияқты хадистер мен аят сөздері араласып кетуден қорыққан. Ол с.а.у. «Менен Құраннан басқа ештеңке жазбаңдар. Кімде-кім менен, Құраннан басқа бір сөз жазып алған болса, оны жойсын»,- деген. Алғашында тыйым салса, кейін Амр ибн Асқа «Жаза бер, Алланың атымен ант етейін, бұл жерден хақтан басқа ештеңе шықпайды», – деген. Бұл кейіннен хадис жазуына рұқсат берілгендігін білдіреді. Осылайша h 124 жылы жас табиғин Ибн Шиһаб аз Зухри «алғашқы хадис жинақтау» жұмысына кіріскен.
Құран мен хадис осы алтын ғасырда жиналып 100.000 даған салафтардың (сахаба, табиғин, таба табиғин) куәлігімен жазылған болса, Пайғамбар сенімін қағаз бетіне түсірген ең алғашқы табиғин Әбу Ханифа Нұғман ибн Сабит (р.а) еді.
| الله | |||
| Жәбрайіл | |||
| Мұхаммед (с.а.у) | |||
| Сахабалар | 4 Сахабаны көрген | Матруди 241-333 | Орта Азия |
| Табиғиндер | Абу Ханифа табғин 80-150 ж. |
Ашғари 261-323 | 22 Араб мемл |
| Таба табиғиндер | «Фиқһ әл–Акбар» 6 парақ |
Тахауи 229-321 | Мысыр |
Әбу Ханифа һ 80 жылы дүниеге келген жас табиғин саналған. Сахабалардың соңғысы һ 110 жылы дүниеден өткен. Әбу Ханифа заманында өмір сүрген сахабалар: Әнәс ибн Малик, Абдулла ибн әл Ансар, Әбу Туфайл, Саһл ибн Сағт. Табиғиндер дәуірі һ 180 жылы бітеді. Әбу Ханифа һ 150 жылы дүниеден өтеді, яғни табиғиндер дәуірінде дүниеден өтеді. Пайғамбардың (с.а.у) ақидасын ұстанып, Рисәлә, Фиқһ әл Акбар, Фиқһ әл Абсад, әл-Уасия және Алим уа-Мутағалим атты еңбектерді жарыққа шығарды. Имам қайтыс болған соң шәкірттері Әбу Юсуф пен Мухаммед ілімдерін жинақтап жазып мәзһабты қалыптастырады. Сенім мектебін одан ары алып жүрген келесі ғалымдар.
- Имам Матруди (283-333)
- Имам Әшғари (260-324)
- Имам Таһауи (229-321)
Имам Әбу Мансур Әл Матруди һ 238 жылы дүниеге келген. Әбу Ханифа мәзһабын ұстанған. Тізбегі Әбу Ханифа арқылы пайғамбарға барады. Пайғамбар – Ибн Масғуд – ибн Қаис – Ән Нахаи – Хамад – Абу Сүлеймен – Әбу Ханифа – Әбу Юсуф – әл Жужани – әл Иәди – Әбу Мансур әл Матруди. Демек Матруди ақидасын ұстанған халқымыз Пайғамбар (с.а.у) ақидасын XII ғасырдан бері ұстанып келген [4.10 б].
Имам Матруди заманында сенімге байланысты арпалыстар көп еді. Халифаттың өсуі, көптеген халықтың Исламды қабылдауы, ежелгі грек, үнді философияларының араб тіліне аударылуы, яһуди, христиан діншілдері халыққа түрлі ойлар салып күмәндандырып қойды, осыдан логикаға сүйенген муғтазила ағымы пайда болды. Осы тұста ақиданы нақылмен (аят-хадис) ғана түсіндіріп жүрген болса, енді ақылға да сүйеніп түсіндіруге тура келді. Оларға классикалық денгеймен жауап бере алмайтындығын ескеріп «тәуилге» жол ашқан еді. Тәуил трансцендентті мәтіндерді астарлап Жаратушыға антропоморфтық сипаттарды теңеп алмай түсіндіру. Шура сүресінің 11-аяттында: «Еш нәрсе Оған ұқсамайды» делінген.
Имам Әшғари 40 жасына дейін муғтазила ағымында болған. Бірде пайғамбарымызды с.а.у түсінде көріп ол оған: «Әй, Әшғари! Сен басқа жолды насихаттап жатырсың», деген сөзінен кейін тәубеге келіп, пайғамбар ақидасын терең игеріп, бүкіл араб даласына жаяды.
Имам Таһауи Мысыр елінде пайғамбар ақидасын тура жолын таратқан ғұлама, еңбегінде тізбегінің Әбу Ханифаға баратындығын айтады. Философтар, муғтазила, каррамия, шиға сияқты ағымдардың идеологиясынан мұсылмандарды сақтап келген жол.
Мамырбаев Д.Ж.
гуманитарлық ғылымдар магистрі, Абай атындағы қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
dmamyrbaj@mail.ru
Әдебиеттер тізімі:
- Қ. Ержан. Салыстырмалы діндер тарихы, «Нұр-Мубарак» баспасы. 2017. -288б. -Алматы:
- Карен Армстронг. Иудаизм, Христиандық пен Исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану Баяны. Алматы, Ұлттық аударма бюросы, 2018ж. -550 б.
- Мұртаза Б. Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды? –Алматы. Білім 2000, -504б.
- Тәжібаев С. Пайғамбар ақидасы (с.а.у). Алматы. Нұр Мубарак баспасы. -62б.
