Қазақ халқының рухани және мәдени мұрасы ғасырлар бойы қалыптасқан, оған дін мен салт-дәстүрлер ерекше ықпал етті. Дін мен дәстүрдің бір-бірімен тығыз байланысы қазақ қоғамында терең орныққан және халықтың күнделікті өмірінде маңызды орын алады. Қазақтың ұлттық болмысы мен дүниетанымын қалыптастыруда дін мен салт-дәстүрлердің орны ерекше.
Ислам дінінің қазақ даласына енуі және оның қоғамдағы орны
Ислам діні қазақ жеріне VIII ғасырдан бастап ене бастады. Бұл кезеңде қазақ халқы түрлі діни ықпалдарға ашық болды. Себебі Ұлы Жібек жолы арқылы көптеген мәдениеттер мен діндер өзара байланысқа түсті. Ислам діні осы уақытта біртіндеп қазақтардың дүниетанымына енді және кейінірек олардың өмір салтының ажырамас бөлігіне айналды. Қазақ қоғамы үшін ислам тек діни сенім емес, сонымен қатар өмір сүру ережелері мен моральдық құндылықтардың негізі болды.
Ислам діні қазақ қоғамында отбасылық қатынастарды, құқықтық жүйені және моральдық құндылықтарды қалыптастырды. Мысалы, ислам дінінде неке қию – Алланың алдында жасалатын маңызды қадам болса, қазақ қоғамында құда түсу, неке қию рәсімдері де осы діннің талаптарына сай орындалды. Бұл дәстүрлер отбасылық өмірдің беріктігін, ұрпақ тәрбиесінің маңызды екенін көрсетеді.
Қазақ салт-дәстүрлері және олардың дінмен байланысы
Қазақ халқының салт-дәстүрі ислам дінінің қағидаларымен тығыз байланыста қалыптасты. Әрбір салт-дәстүрдің түпкі мәні халықтың рухани дүниесін, ұлттық ерекшеліктерін бейнелейді. Мысалы, тұсау кесу дәстүрі – балаға жол ашу, оның өмірінде ақ жол тілеу рәсімі, бұл исламдық дұғалармен сүйемелденеді. Сүндетке отырғызу дәстүрі де ислам дінінің талабына сай орындалады және бұл рәсім баланың мұсылмандық жолға түскенінің белгісі ретінде қарастырылады.
Қазақтың ұлттық мерекелері де дінмен тығыз байланысты. Наурыз мейрамы – табиғаттың жаңғыруын, өмірдің жаңаруын білдіреді, бірақ оның ішінде исламдық мән-мағына да бар, себебі бұл мереке адамның табиғатпен үйлесімділігін, Жаратушыға деген алғысын білдіреді. Құрбан айт және Ораза айт мерекелері ислам дінінің басты мерекелері болып табылады және оларды тойлау қазақ халқының салт-дәстүрлерімен үйлеседі.
Қазақ халқының діни өмірінде ас беру және жаназа рәсімдерінің маңызы зор. Жаназа шығару – адамның соңғы сапары, оны құрметпен шығарып салу рәсімі. Бұл рәсім шариғат талаптарына сәйкес орындалады және қазақ халқының ата-баба рухына деген құрметін көрсетеді. Ас беру дәстүрі де исламдық дұғалармен жүргізіледі, бұл рәсімде қайтыс болған адамның рухына дұға бағышталып, оның өмір жолы еске алынады.
Салт-дәстүрлердің ислам дінімен үйлесімділігі
Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен ислам дінінің қағидалары арасында үйлесімділік байқалады. Ислам дінінің басты қағидалары – әділдік, мейірімділік, адалдық, қазақ салт-дәстүрлерінде де көрініс тапқан. Мысалы, қонақжайлық – қазақ халқының басты құндылықтарының бірі, ал исламда қонаққа құрмет көрсету – маңызды борыш. Қазақ қоғамында «Құдайы қонақ» деген ұғым бар, ол исламның мұсылмандарды бір-біріне мейірімді, қайырымды болуға шақыруымен үндеседі.
Салт-дәстүрлердің ислам дінімен үйлесімділігінің тағы бір мысалы – жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі. Бұл дәстүр исламның отбасылық қатынастарды реттеу қағидаларына сәйкес келеді. Исламда жақын туыстар арасындағы неке харам деп саналады, және бұл қағида қазақтардың жеті ата дәстүрімен үйлеседі. Бұл дәстүр халықтың генетикалық тазалығын сақтауға бағытталған және исламдық моральдық нормалармен үндеседі.
Заманауи кезеңдегі дін мен салт-дәстүрлердің дамуы
Бүгінгі күні дін мен салт-дәстүр сабақтастығы қазақ қоғамында маңызды рөл атқарады. Жаңа заманның талаптарына сәйкес қазақ халқының діни және мәдени құндылықтарын сақтау, оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізу – қоғамның басты міндеттерінің бірі. Жастарды дінге құрметпен қарауға, салт-дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелеу – ұлттың болашағын қамтамасыз етудің негізі.
Қазіргі заманғы жаһандану үрдістері қазақ халқының дәстүрлі құндылықтарына әсер етуде, бірақ дін мен салт-дәстүрлердің өзара байланысы халықтың ұлттық болмысын сақтауда маңызды рөл атқаруда. Мысалы, діни мерекелер мен салт-дәстүрлердің сақталуы жастардың рухани дамуына, олардың ұлттық және діни бірегейлігін нығайтуға ықпал етеді. Жаңа заманның қиындықтарына қарамастан, қазақ халқының рухани мәдениеті өзінің маңызын жоғалтқан жоқ, керісінше, қоғамның моральдық және рухани тірегі ретінде нығаюда.
Қорытындылай келе, дін мен қазақ салт-дәстүрлерінің арасындағы сабақтастық халықтың рухани және мәдени өмірінің маңызды бөлігі болып табылады. Бұл сабақтастық ұлттың тарихи, мәдени және рухани бірегейлігін сақтауда үлкен рөл атқарады. Дін мен дәстүр сабақтастығын сақтау, оны жаңа ұрпаққа жеткізу – қазақ халқының рухани мәдениетін, ұлттық бірегейлігін сақтаудың кепілі.
Ақмарал ОРАЗБАЕВА,
теолог
“Ақтау қалалық ішкі саясат және тілдерді дамыту бөлімі” ММ-нің тапсырысы бойынша
